Ο συναγερμός έχει χτυπήσει από καιρό. Η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα, που για χρόνια τοποθετούσε δυναμικό, κονδύλια και ενδιαφέρον στην έρευνα για τον καρκίνο, μοιάζει να στρέφεται πλέον με όλες της τις δυνάμεις στην μεγαλύτερη ιατρική πρόκληση της εποχής: την νόσο του Αλτσχάϊμερ.
Πρόσφατη επιστημονική μελέτη μέτρησε τέσσερις νέες διαγνώσεις ανά 1.000 άτομα ηλικίας 65 έως 74 ετών, ενώ τα στατιστικά μοντέλα προβλέπουν ότι η αρρώστια θα επηρεάσει 100 εκατομμύρια ανθρώπους ως το 2050 (από τα 44 εκατομμύρια ασθενείς του 2016). Σήμερα δεν υπάρχει αποτελεσματική θεραπεία για τη νόσο Αλτσχάιμερ, με το κενό στην ανάπτυξη διαγνωστικών εργαλείων να χάσκει τρομακτικό.
Σε αυτό το φόντο, ο Νίκος Σκαρμέας, καθηγητής σήμερα στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, έως το 2011 στο Columbia της Νέας Υόρκης, και υπεύθυνος του Ιατρείου Νοητικών Διαταραχών της Α’ Πανεπιστημιακής Νευρολογικής Κλινικής του Αιγινήτειου Νοσοκομείου, μας αναλύει και εξηγεί περισσότερα για την άνοια και τη νόσο Αλτσχάιμερ.
Είναι υπερβολικές οι λέξεις «νέα πανδημία» στον χαρακτηρισμό της ραγδαίας εξάπλωσης της Αλτσχάιμερ;
«Δεν είναι υπερβολή να τη χαρακτηρίσουμε ως μια σύγχρονη πανδημία γιατί έχει αυξηθεί σημαντικά ο αριθμός των ασθενών που πάσχουν από αυτή τη νόσο. Υπάρχουν πολλοί λόγοι, ο κυριότερος είναι η αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης, αυτή η νόσος είναι πιο συχνή σε μεγαλύτερες ηλικίες. Αρα είμαστε κατά μία έννοια θύματα της επιτυχίας μας να ζούμε πιο πολλά χρόνια, με αποτέλεσμα την αύξηση των παθήσεων οι οποίες είναι συχνότερες στις μεγαλύτερες ηλικίες. Ο κόσμος χρησιμοποιεί τον όρο «νόσος Αλτσχάιμερ» και «άνοια» χωρίς να τις ξεχωρίζει».
Πρόκειται για διαφορετικές νοσολογικές οντότητες και ποιες οι διαφορές τους;
«Ανοια θα πει νοητική δυσλειτουργία, δηλαδή δυσκολία στη μνήμη, στον προσανατολισμό, στην έκφραση του λόγου, στην αντίληψη και σε άλλες λειτουργίες του νου. Η συχνότερη αιτία της άνοιας είναι η νόσος Αλτσχάιμερ, η οποία είναι μια συγκεκριμένη πάθηση του εγκεφάλου που χαρακτηρίζεται από τη συσσώρευση κυρίως μιας ουσίας που λέγεται αμυλοειδές. Την υπερπαράγει ο εγκέφαλος αυτή την ουσία και δεν μπορεί να την αποχετεύσει με τον ρυθμό που απαιτείται. Ως αποτέλεσμα συσσωρεύεται το αμυλοειδές, πλημμυρίζει ο εγκέφαλος με αυτό το «σκουπίδι» και οδηγούμαστε στη νοητική δυσλειτουργία. Αρα, ο σωστός όρος είναι «άνοια τύπου/λόγω της Αλτσχάιμερ», που είναι υπεύθυνη για το 70% περίπου των περιπτώσεων άνοιας. Το υπόλοιπο 30% οφείλεται σε άλλες παθήσεις».
Ποια είναι τα πρώτα συμπτώματα της νόσου;
«Στο πρώτο στάδιο συνήθως η πάθηση αυτή ξεκινάει να επηρεάζει τις περιοχές του εγκεφάλου που έχουν να κάνουν με την πρόσφατη μνήμη. Εν συνεχεία οι βλάβες αυτές του εγκεφάλου επηρεάζουν περιοχές που έχουν να κάνουν με την αντίληψη του χώρου, οπότε οι ασθενείς αρχίζουν να χάνονται πρώτα σε άγνωστα μέρη και εν συνεχεία σε πιο οικεία μέρη. Ακολούθως οι βλάβες επηρεάζουν περιοχές που έχουν να κάνουν με τον λόγο, δηλαδή είτε την κατανόηση του λόγου είτε την έκφραση λόγου. Και όσο εξελίσσεται η νόσος, όλα αυτά τα προβλήματα που αναφέρουμε εξελίσσονται και σταδιακά χειροτερεύουν, επηρεάζοντας και επιπλέον νοητικές λειτουργίες».
Τελικά υπάρχει θεραπεία;
«Υπάρχουν κάποια φάρμακα που υφίστανται εδώ και πάρα πολλά χρόνια, τα οποία μειώνουν τους ρυθμούς νοητικής χειροτέρευσης. Τα φάρμακα αυτά δεν βελτιώνουν τις νοητικές επιδόσεις, ούτε σταματούν τη νοητική εξέλιξη προς το χειρότερο, αλλά την επιβραδύνουν. Αρα οι ασθενείς συνεχίζουν να χειροτερεύουν νοητικά αλλά με σχετικά αργότερους ρυθμούς. Πριν από ένα έτος περίπου κυκλοφόρησε στις Ηνωμένες Πολιτείες ένα καινούργιο φάρμακο, ένα μονοκλωνικό αντίσωμα το οποίο αφαιρεί το αμυλοειδές από τον εγκέφαλο, που έδειξε μια αποτελεσματικότητα της τάξης του 30%. Είναι το πρώτο καινούργιο φάρμακο το οποίο έχει έναν αιτιολογικό προσανατολισμό για τη νόσο. Δυστυχώς αυτό δεν έχει εγκριθεί ακόμα στην Ευρώπη. Ακολούθησε η έγκριση και ενός δεύτερου φαρμάκου αυτής της κατηγορίας προ λίγων μηνών στις ΗΠΑ. Συνολικά, η αισιοδοξία ως προς την αποτελεσματικότερη φαρμακευτική αντιμετώπιση είναι μεγαλύτερη από ό,τι στο πρόσφατο παρελθόν».
Μπορούμε να μιλήσουμε για κληρονομικότητα στους ασθενείς;
«Οι γενετικοί παράγοντες φαίνεται να εξηγούν περίπου το 60% με 70% της νόσου. Στο 30% με 40% της νόσου φαίνεται να παίζουν ρόλο διάφοροι μη γενετικοί παράγοντες. Οτιδήποτε βοηθάει την καρδιά φαίνεται να βοηθάει και τον εγκέφαλο, όπως η αποφυγή αγγειακών παραγόντων κινδύνου, δηλαδή η σωστή ρύθμιση της υπέρτασης, του διαβήτη, της δυσλιπιδαιμίας, η αποφυγή του καπνίσματος, το σωστό σωματικό βάρος κ.λπ. Επίσης ενδεχομένως να βοηθά η αποφυγή κρανιοεγκεφαλικών κακώσεων και η μειωμένη έκθεση σε συγκεκριμένους ατμοσφαιρικούς ρύπους. Επιπροσθέτως φαίνεται ότι η αποστέρηση αισθητηριακών ερεθισμάτων, όπως π.χ. δυσκολίες στην ακοή, φαίνεται να επιβαρύνουν.
Επιπλέον, η υγιεινή διατροφή ενδεχομένως να βοηθά, όπως και παράγοντες που αυξάνουν το νοητικό απόθεμα, δηλαδή περισσότερες πνευματικές / σωματικές / κοινωνικές δραστηριότητες παρέχουν περισσότερες εφεδρείες ώστε να αντιρροπεί ο εγκέφαλος τις βλάβες του αμυλοειδούς. Κατά μέσο όρο οι ασθενείς περνάνε περίπου 2 με 3 χρόνια σε αρχικά στάδια, 2 με 3 χρόνια σε μεσαία και 2 με 3 χρόνια σε προχωρημένα στάδια. Αυτός είναι μόνο ένας μέσος όρος, δηλαδή έχουμε ασθενείς που εξελίσσονται πολύ ταχύτερα και έχουμε και ασθενείς που εξελίσσονται πολύ βραδύτερα από τα ανωτέρω. Γενικότερα στην εξέλιξη της νόσου και της ποιότητας ζωής με την οποία συνοδεύεται φαίνεται να παίζει ρόλο ένα καλό υποστηρικτικό περιβάλλον».
Υπάρχει βοήθεια από την πολιτεία;
«Υπάρχουν κάποιες δομές όπως αυτές των μη κερδοσκοπικών οργανώσεων, σαν αυτή της Εταιρείας Αλτσχάιμερ Αθηνών (είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός που ιδρύθηκε το 2002 από άτομα με άνοια, φροντιστές-μέλη των οικογενειών τους και επαγγελματίες υγείας), και άλλων αντίστοιχων οργανώσεων σε άλλες πόλεις. Οι οργανώσεις αυτές είναι εξαιρετικά δραστήριες επί πολλά έτη και έχουν προσφέρει τα μέγιστα στον χώρο. Οι παραπάνω δομές είναι συνήθως τα λεγόμενα «κέντρα ημερήσιας φροντίδας» όπου παρέχονται υπηρεσίες ιατρικές αλλά και απασχόλησης των ασθενών ώστε να βελτιωθεί η ποιότητα ζωής τους, αλλά και να αποφορτιστούν οι οικογένειες-φροντιστές τουλάχιστον για κάποιες ώρες την ημέρα ή κάποιες μέρες την εβδομάδα.Το προσωπικό των οργανώσεων αυτών στηρίζεται οικονομικά από την πολιτεία.
Ωστόσο το δίκτυο των δομών είναι εξαιρετικά περιορισμένο γεωγραφικά. Στη συντριπτική πλειοψηφία των περιοχών της χώρας χιλιάδες ασθενείς δεν έχουν πρόσβαση σε τέτοιου τύπου υπηρεσίες. Μια μεγάλη ανάγκη είναι η επέκταση αυτών των κέντρων ημερήσιας φροντίδας, αλλά ταυτόχρονα και των Ιατρείων Νοητικών Διαταραχών, για τα οποία οι αναμονές είναι τεράστιες. Δυστυχώς η πολιτεία δεν φροντίζει επαρκώς όχι μόνο για την επέκταση, αλλά, σε κάποιες περιπτώσεις, ούτε καν για τη συντήρηση των υφισταμένων. Για παράδειγμα, στο Αιγινήτειο Νοσοκομείο το Ιατρείο Νοητικών Διαταραχών που είχε πρόσφατα δημιουργηθεί μέσα από ένα πρόγραμμα ΕΣΠΑ έχει διακόψει προσωρινά τη λειτουργία του. Θέλουμε να ελπίζουμε ότι κάποια στιγμή η πολιτεία θα μεριμνήσει.
Στο κομμάτι της έρευνας, η Ελλάδα έχει αποσυρθεί εδώ και λίγα έτη από μια σειρά ευρωπαϊκών ερευνητικών προγραμμάτων, στα οποία σημειωτέον συμμετέχουν όχι μόνο οι χώρες του στενού ευρωπαϊκού πυρήνα, αλλά ακόμη και οι συνδεδεμένες με την Ευρώπη χώρες, όπως για παράδειγμα η Τουρκία. Στα ερευνητικά αυτά προγράμματα η Ευρωπαϊκή Ενωση συνεισφέρει σημαντικά κονδύλια, ανάλογα αυτών που συνεισφέρει η κάθε χώρα. Καταλαβαίνετε λοιπόν ότι η ελληνική απουσία από τα προγράμματα αυτά είναι καταστροφική για τον χώρο της έρευνας στην άνοια και αποστερεί τη χώρα από την κεφαλαιοποίηση ευρωπαϊκών πόρων για ανάπτυξη του εγχώριου ερευνητικού δυναμικού. Αυτά και πολλά άλλα περιγράφονται αναλυτικά στο Εθνικό Σχέδιο για την Ανοια που έχει εκπονηθεί εδώ και λίγα χρόνια, έχει εγκριθεί από την Επιτροπή Κοινωνικών Υποθέσεων του Ελληνικού Κοινοβουλίου, αλλά παραμένει σε σημαντικό βαθμό ανενεργό. Από καιρού εις καιρόν, ύστερα από πιέσεις, η πολιτεία αναλαμβάνει κάποιες ad hoc πρωτοβουλίες, αλλά αυτό δυστυχώς απέχει πολύ από μια συντεταγμένη οργανωμένη προώθηση των αξόνων και των δράσεων του Εθνικού Σχεδίου. Με βάση υπολογισμούς της Alzheimer’s Disease International, υπάρχουν στις μέρες μας 44 εκατομμύρια άνθρωποι με άνοια σε όλον τον κόσμο, αριθμός που λόγω της αύξησης του προσδόκιμου επιβίωσης αυξάνεται εκθετικά, και θα φτάσει σύμφωνα με υπολογισμούς στα 65,7 εκατ. το 2030 και σε 115,4 εκατ. το 2050 στον παγκόσμιο πληθυσμό».
Εχουμε στοιχεία για την χώρα μας;
«Οπως είπαμε, ο αριθμός των ατόμων αυξάνεται, κατ’ εκτίμηση στην Ελλάδα ενδεχομένως να υπάρχουν σήμερα 250.000 ασθενείς με άνοια. Πέραν αυτών να συνυπολογίσουμε και ακόμα 350.000 ασθενείς με τη λεγόμενη ήπια νοητική διαταραχή, μια ενδιάμεση «γκρίζα ζώνη» ανάμεσα στη φυσιολογική έκπτωση λόγω ηλικίας και στην άνοια. Αν συνυπολογίσουμε ότι για κάθε ασθενή επηρεάζονται άμεσα / χρειάζονται 2-3 άτομα για τη φροντίδα και περίθαλψή του, καταλαβαίνετε ότι το πρόβλημα αφορά στην Ελλάδα πάνω από ένα εκατομμύριο ανθρώπους.
Πολλά στοιχεία μπορεί κάποιος να βρει στον ιστότοπο της Εταιρείας Αλτσχάιμερ Αθηνών αλλά και σε αυτόν της Ελληνικής Πρωτοβουλίας Ενάντια στην Αλτχάιμερ (Hellenic Initiative Against Alzheimer’s Disease), που αποτελεί μια συνεργασία ελλήνων επιστημόνων του Πανεπιστημίου Johns Hopkins (ΗΠΑ) και επιστημόνων του Εργαστηρίου Βιοπληροφορικής και Ανθρώπινης Ηλεκτροφυσιολογίας BiHELab του Ιόνιου Πανεπιστημίου. Η Πρωτοβουλία αυτή δημιουργήθηκε πρόσφατα και πλαισιώνεται από επιστήμονες από διάφορους κλάδους από όλον τον κόσμο, που συνδυάζουν την επιστημονική τους γνώση και τις ερευνητικές τους ικανότητες για να βοηθήσουν στην αντιμετώπιση από κοινού, διεπιστημονικά, της εξέλιξης της πανδημίας της νόσου Αλτσχάιμερ και των συναφών διαταραχών στην Ελλάδα. Το Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Αιγινήτειο του Πανεπιστημίου Αθηνών είναι στην πρώτη γραμμή αντιμετώπισης της νόσου».
Πώς λειτουργεί η κλινική σας ως προς την άνοια;
«Ως προς την κλινική φροντίδα, που μπορεί να αφορά είτε σπανιότερα ενδονοσοκομειακή νοσηλεία είτε συχνότερα δομές εξωτερικών ιατρείων, μιλήσαμε προηγουμένως για την τεράστια ζήτηση και τις εξίσου μεγάλες αναμονές. Στο ερευνητικό κομμάτι εδώ και κάποια έτη έχουμε δημιουργήσει σε συνεργασία με τμήματα άλλων πανεπιστημίων, όπως του Χαροκοπείου, του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και του Αριστοτελείου, μια μεγάλη πληθυσμιακή αντιπροσωπευτική του πληθυσμού μελέτη που προσπαθεί να εκτιμήσει τις συχνότητες και γενικότερα το μέγεθος του προβλήματος της άνοιας στη χώρα, καθώς και να διαφωτίσει διαστάσεις τις άνοιας σχετιζόμενες με παράγοντες κινδύνου, μια σειρά άλλων παθήσεων της τρίτης ηλικίας κ.λπ.
Μια άλλη μελέτη που ξεκινήσαμε πιο πρόσφατα εστιάζει στα προκλινικά στάδια της νόσου: οι βλάβες του αμυλοειδούς στον εγκέφαλο ξεκινούν 15-20 χρόνια πριν από την έναρξη των συμπτωμάτων της άνοιας. Στη συγκεκριμένη λοιπόν μελέτη παρακολουθούμε ανθρώπους οι οποίοι δεν έχουν στην παρούσα φάση συμπτώματα άνοιας αλλά ανησυχούν για το μέλλον τους. Εξετάζουμε λοιπόν στους συμμετέχοντες αυτούς αν έχει ξεκινήσει η εναπόθεση του αμυλοειδούς στον εγκέφαλό τους. Η δική μας και άλλες ανάλογες μελέτες στοχεύουν σε αυτά τα προκλινικά στάδια διότι ενδεχομένως, αν δράσουμε νωρίτερα, δηλαδή αν αναπτύξουμε αποτελεσματικά φάρμακα για αυτές τις προκλινικές φάσεις, να μπορέσουμε να έχουμε και πραγματικά καλύτερα αποτελέσματα.
Επίσης συμμετέχουμε σε μεγάλες πολυκεντρικές διεθνείς μελέτες που δοκιμάζουν την αποτελεσματικότητα καινούργιων φάρμακων για ασθενείς που έχουν ήδη συμπτώματα της νόσου. Γενικά, προσπαθούμε στο Αιγινήτειο και στο Πανεπιστήμιο Αθηνών όσο μπορούμε να διεκδικήσουμε και να συμμετάσχουμε σε διεθνή ανταγωνιστικά ερευνητικά προγράμματα. Επίσης να διευρύνουμε τις ερευνητικές συνεργασίες μας με άλλα πανεπιστήμια και ερευνητικά ιδρύματα της χώρας αλλά και να επεκτείνουμε τις συνέργειες με πολλά ινστιτούτα, ανώτατα ιδρύματα αλλά και εταιρείες του χώρου των βιοϊατρικών επιστημών της Ευρώπης και των ΗΠΑ».
