Αμφισβήτηση, αποσιώπηση και αμηχανία στα σχολικά βιβλία

Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος ήταν αναμφίβολα ένα κομβικό και συγκρουσιακό γεγονός μεγάλης κλίμακας της ελληνικής ιστορίας, αποτέλεσε την πρώτη πράξη του Ψυχρού Πολέμου, εγκαινιάζοντας μια διελκυστίνδα διαιρεμένων και διαιρετικών μνημών στη δημόσια, στην ακαδημαϊκή και στη σχολική ιστοριογραφία.

Η Ιστορία, ως σχολικό γνωστικό αντικείμενο, αποδεικνύεται πρόσφορο έδαφος για κάθε είδους ιδεολογική χρήση και είναι ίσως ο μόνος τομέας όπου η κάθε πολιτεία μπορεί να ελέγχει με μεγάλη ακρίβεια και επιτυχία την ιστορική αφήγηση (Χ. Αθανασιάδης, «Τα αποσυρθέντα βιβλία», 2015). Η παρουσία όμως του εμφυλίου πολέμου στα 45 σχολικά βιβλία (Σχολικά εγχειρίδια και Μαθητικά βοηθήματα, Ν. 5041/1931) της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης που κυκλοφόρησαν κατά τη διάρκεια των 60 τόσων χρόνων που εν τω μεταξύ μεσολάβησαν δεν ακολουθεί μια ενιαία γραμμή. Οι θέσεις τους κυμαίνονται ανάμεσα στη σαφή ιδεολογική στόχευση, στην αμηχανία, στη γεφυρωτική αντίληψη, στην αποσιώπηση και, τέλος, στην αμφισβήτηση της κυρίαρχης πολιτικο-ιδεολογικής άποψης.

Από τη σιωπή στις «γέφυρες»

Θα μπορούσαμε να χωρίσουμε την περίοδο αυτή σε τρεις υποπεριόδους: α) 1950-1967, β) 1967-1974 και γ) 1974-2008.

Στην πρώτη περίοδο κυκλοφόρησαν 22 βιβλία ιστορίας και για τις δύο βαθμίδες της εκπαίδευσης, από τα οποία 7 δεν αναφέρονταν καθόλου στον εμφύλιο πόλεμο, στα 4 η αναφορά ήταν αμήχανη και γενικόλογη («εγεννήθηκαν πολλαί ανωμαλίαι», Αγγελόπουλος, 1950), ενώ στα υπόλοιπα 11 κυριαρχούσε η εκδοχή των νικητών του Εμφυλίου («Ο εθνικός στρατός έπειτα από επανειλημμένας εξορμήσεις, κατώρθωσε κατά το θέρος του 1949 να εκδιώξη τους Κουμμουνιστοληστοσυμμορίτας από τα εδάφη της χώρας», Δημητρακόπουλος, 1950).

Στη δεύτερη περίοδο, της Δικτατορίας, κυκλοφόρησαν 6 σχολικά εγχειρίδια. Από αυτά μόνο ένα δεν κάνει καμία αναφορά στα γεγονότα του Εμφυλίου, ενώ τα υπόλοιπα 5 τα περιγράφουν μέσα από ένα ακραίο, ιδεολογικά φορτισμένο πρίσμα («Καθ’ ην εποχήν όλα τα κράτη ησχολούντο με την ανασυγκρότησίν των, η Ελλάς ηγωνίζετο διά της απαλλαγής της από τον κομμουνισμόν», Σακκαδάκης, 1971).

Τέλος, στην τρίτη περίοδο, της Μεταπολίτευσης, κυκλοφόρησαν 17 σχολικά εγχειρίδια, από τα οποία 6 αποσιωπούσαν τον Εμφύλιο, 6 τον προσέγγιζαν με μια γεφυρωτική αντίληψη, τονίζοντας κυρίως την τραγωδία του πολέμου («Η εμφύλια σύγκρουση διέψευσε με τρόπο επώδυνο τις προσδοκίες για κοινωνική απελευθέρωση και κοινωνική δικαιοσύνη, που είχαν επαγγελθεί κατά τη διάρκεια του πολέμου όλες οι αντιστασιακές οργανώσεις, δεξιές και αριστερές», Κολιόπουλος κ.ά., 2008), ενώ τα υπόλοιπα 5 επιχειρούσαν να αναθεωρήσουν την εκδοχή των νικητών του Εμφυλίου («Επρόκειτο για έναν μονόπλευρο εμφύλιο πόλεμο που εξαπέλυσε η μοναρχική παράταξη εναντίον όλων των πολιτικών αντιπάλων της», Σταυριανός, 1988-1989).

Αναζητώντας τη σχολική αφήγηση

Η μελέτη των σχολικών εγχειριδίων ιστορίας για ένα μείζον ιστορικό γεγονός, όπως ήταν ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος, είναι απαραίτητο να γίνει με τρόπο κριτικό, σε μια εποχή που οι μνήμες είναι ακόμη νωπές. Το ζήτημα αυτό συζητείται έντονα σε ακαδημαϊκό ή δημοσιογραφικό επίπεδο, η αγορά κατακλύζεται από ιστορικές αποτιμήσεις, απομνημονεύματα, ιστορικά μυθιστορήματα κ.λπ.

Η σύγχρονη μετανεωτερική ευαισθησία απέναντι στην αντικειμενικότητα στην ιστορία και στη σχέση ιδεολογίας και ιστορίας διεγείρει τις ερμηνείες, ενώ η διύλιση της ακαδημαϊκής ιστορίας σε σχολική (η «διδακτική μετατόπιση», Verret) εξακολουθεί να παραμένει ένα επίμαχο και εκκρεμές γεγονός. Τελικά, η ερμηνευτική μετα-αφήγηση και μεγα-αφήγηση του Εμφυλίου συνεχίζει να αναζητεί την κρυστάλλωσή της σε μια εποχή αναπότρεπτων προκλήσεων.

Ο κ. Λάμπρος Παπαδήμας είναι υποψήφιος διδάκτορας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και ο κ. Αντώνης Σμυρναίος επίκουρος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.