Όπως αναφέρει ο αρχιτέκτονας και ιστορικός της πολεοδομίας Αλέξανδρος Παπαγεωργίου-Βενετάς στο λεύκωμα «Ο κήπος της Αμαλίας» (εκδόσεις Ίκαρος), όταν η 18χρονη Αμαλία, σύζυγος του Όθωνα, του πρώτου βασιλιά της Ελλάδας, έφτασε στην Αθήνα τον Φεβρουάριο του 1837, η πόλη έφερε ακόμη έντονες τις πληγές της οθωμανικής κατοχής και του πολέμου.
Τα αρχαία μνημεία της κείτονταν σε ερείπια και τα δέντρα της είχαν αποψιλωθεί για να γίνουν καύσιμη ύλη. Έχοντας αντλήσει έμπνευση από τις προτροπές του πεθερού της, βασιλιά Λουδοβίκου Α΄ της Βαυαρίας, η νεαρή βασίλισσα ήταν αποφασισμένη να εξωραΐσει την Αθήνα, που έπασχε από έλλειψη πρασίνου.
Αμαλία, βασίλισσα της Ελλάδος: H ελαιογραφία από τον Ερνστ Βίλχελμ Ρίτσελ την απεικονίζει στον κήπο της με φόντο την Ακρόπολη και με την εθνική φορεσιά δικής της έμπνευσης που φέρει το όνομά της.
Κατά τη διάρκεια της 25χρονης παραμονής της στην Αθήνα, από το 1837 έως το 1862, η δημιουργία ενός κήπου στα πρότυπα εκείνων των μεγάλων ευρωπαϊκών πρωτευουσών έμελλε να γίνει το σημαντικότερο έργο της ζωής της. H οικογένεια της Αμαλίας είχε παράδοση στη δημιουργία βοτανικών κήπων στο Δουκάτο του Όλντενμπουργκ στη Γερμανία.
Η πρώτη βασίλισσα της Ελλάδας ήθελε να φτιάξει, όχι μόνο ένα καταφύγιο ηρεμίας και απόλαυσης μέσα στο άστυ, αλλά κυρίως ένα βοτανικό κήπο με φυτά από όλο τον κόσμο.
Ο Βασιλικός Κήπος, όπως ονομαζόταν μέχρι το 1927, οριοθετήθηκε το 1836 από τον Φρίντριχ φον Γκέρτνερ, τον αρχιτέκτονα των ανακτόρων, ανατολικά του σημερινού Κοινοβουλίου, όπου κατά την αρχαιότητα βρισκόταν ο ιδιωτικός κήπος του φιλοσόφου και βοτανολόγου Θεόφραστου, ενός εκ των διαδόχων του Αριστοτέλη.
Η παλιότερη φωτογραφία του κήπου, περί το 1855.
«Σκιά, πολλή σκιά χρειάζεται η Αθήνα, σε αντίθεση με την Αγγλία, όπου το φως του ήλιου είναι η εξαίρεση. Γι’ αυτό και τα πάρκα της πρέπει να είναι διαφορετικά», είχε γράψει σε επιστολή η βασίλισσα. «Επιθυμώ το πάρκο να μη διαμορφωθεί με πρότυπο τους κήπους αγγλικού ρυθμού, τους τόσο πτωχούς σε σκιά, αλλά όπως οι κήποι των ιταλικών επαύλεων, που έχουν πολλούς και ωραίους περιπάτους, αλλά όχι άκαμπτους όπως των παλαιών γαλλικών πάρκων».
Με ενθουσιασμό, καλαισθησία, θέληση και πείσμα, η Αμαλία διηύθυνε προσωπικά τη διαμόρφωση, τη φύτευση, την επέκταση και το συνεχή εμπλουτισμό του κήπου των ανακτόρων. Το 1839 φυτεύτηκαν 15.000 καλλωπιστικά φυτά που μεταφέρθηκαν από τη Γένοβα, μαζί με αυτοφυή είδη που έφεραν από το Σούνιο και την Εύβοια. Πεντακόσια διαφορετικά είδη φυτών ήρθαν από όλο τον κόσμο χάρη στις προσπάθειες της Αμαλίας.
Το 1842 η βασίλισσα φύτεψε η ίδια τις ουασινγκτόνιες που υπάρχουν μέχρι σήμερα στην είσοδο της λεωφόρου η οποία φέρει το όνομά της. Πολύ υπερήφανη ήταν όμως και για τους φοίνικες του κήπου, οι οποίοι είχαν φτάσει στον Πειραιά από την Αίγυπτο και η μεταφορά των οποίων αποδείχθηκε ιδιαίτερα δύσκολη.
Η αρχική πρόταση του Καρλ Φρίντριχ Σίνκελ για τα βασιλικά ανάκτορα προέβλεπε την ανέγερσή τους στο λόφο της Ακρόπολης. O πατέρας του Όθωνα όμως, Λουδοβίκος Α΄ της Βαυαρίας, ελληνολάτρης και οπαδός του ακαδημαϊκού κλασικισμού, έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην απόρριψή της.
Όπως διαβάζουμε στις «Ανέκδοτες επιστολές της βασίλισσας Αμαλίας στον πατέρα της» (εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας»), περιέγραφε: «Έχει κατέβει κάτω ο αυλάρχης και μαζί με τον κηπουρό και τον αρχιτέκτονα έχουν συμβούλιο για να δουν με ποιον τρόπο θα μπορέσουν να μεταφέρουν εδώ πάνω αυτούς τους γίγαντες, γιατί φαίνεται ότι είναι τεράστιοι και καμία άμαξα δεν είναι αρκετά γερή για να τους αντέξει. Ο ένας, όταν τον έβαλαν στο πλοίο, απλώθηκε μέχρι τα κανόνια. Από αυτούς που έχω φυτέψει οι πιο ψηλοί είναι κοντότεροι κι από τους πιο κοντούς από τους καινούργιους. Χρειάστηκαν περισσότεροι από τρεις μήνες για να τους φέρουν εδώ».
Η εμμονή της Αμαλίας με τον κήπο της έδινε αφορμές στον Όθωνα να την πειράζει. Η ίδια το είχε γράψει στον πατέρα της: «Θα φέρω φοίνικες από την Αίγυπτο. Ο Όθων αστειεύεται πως είναι υπερβολικά κοντινό και εύκολο να φέρω φοίνικες από την Αίγυπτο και μήπως θα προτιμούσα να ψάξω στα Ιμαλάια. Με αυτόν τον τρόπο με κοροϊδεύουν… Οι φοίνικές μου όμως είναι υπέροχοι. Με δικαιώνουν».
«Οι φοίνικες που έχω φυτέψει ήδη αναπτύσσονται θαυμάσια και φαντάζομαι πως θα κάνουν τον περίπατό τους οι άνθρωποι ύστερα από τριακόσια χρόνια κάτω από αυτούς. Έτσι περιγελώ όλους εκείνους που κουνούσαν το κεφάλι αμφιβάλλοντας για τα σχέδιά μου και την επιτυχία τους», θα έγραφε μερικά χρόνια αργότερα σε επιστολή της προς τη βασίλισσα Τερέζα της Βαυαρίας.
Το σχέδιο της Αμαλίας όμως είχε δεχθεί και πιο σφοδρές επικρίσεις. Στο βιβλίο του «Η Ελλάδα του Όθωνα» (εκδόσεις Μεταίχμιο) ο Γάλλος ακαδημαϊκός και περιηγητής Εντμόντ Αμπού περιέγραφε μεν τον κήπο της βασίλισσας ως τον ασυγκρίτως πιο όμορφο του βασιλείου, στηλίτευε όμως το ότι για τη συντήρησή του ξοδεύονταν κατά μέσο όρο 50.000 δραχμές, δηλαδή το 1/20 του ποσού της χορηγίας που λάμβανε το βασιλικό ζεύγος, και ανέφερε χαρακτηριστικά:
«Η βασίλισσα έχει ένα μικρό δάσος από πορτοκαλιές. Έχει φοίνικες μεγαλύτερους και από εκείνους του Βοτανικού Κήπου, οι οποίοι είναι φυτεμένοι καταμεσής μίας πράσινης πελούζας. Το ακριβότερο είναι η πελούζα και όχι οι φοίνικες. Ποτέ δεν θα μάθουμε πόση φροντίδα χρειάζεται, πόση εργασία και νερό τρεχούμενο προκειμένου να συντηρηθεί το γρασίδι Ιούλιο μήνα στην Αθήνα. Αποτελεί, πράγματι, βασιλική πολυτέλεια. Για να ποτιστούν αυτά τα χόρτα, η βασίλισσα κατάσχεσε ορισμένα υδραγωγεία τα οποία, καταπώς αρμόζει στο άστυ, έστελναν το νερό τους στην πόλη για να έχουν οι πολίτες να πίνουν. Η Μεγαλειότης της τα έθεσε στην υπηρεσία της. Οι Αθηναίοι βρίσκονται σε δυσάρεστη θέση, αλλά το γρασίδι σε ευχάριστη».
Το μοναδικό ακριβές σχέδιο του κήπου αποδίδεται στον Φρανσουά Λουί Μπαρό.
Οι φυτεύσεις και οι επεκτάσεις του κήπου ήταν συνεχείς μέχρι να φτάσει τη σημερινή του έκταση των 285 στρεμμάτων που περιλαμβάνουν και τον Κήπο του Ζαππείου. Έπειτα από την Αμαλία, τις φυτευτικές εργασίες οργάνωσαν και επέβλεψαν ο Γάλλος κηποτέχνης Φρανσουά Λουί Μπαρό, ο οποίος ανέλαβε τη διεύθυνση του κήπου από το 1845 έως το 1854, και ο Βαυαρός γεωπόνος Φρίντριχ Σμιτ. Ο κήπος επεκτάθηκε από το Γερμανό βοτανολόγο Καρλ Νικολάους Φράας.
«Το πάρκο παραμένει στη μνήμη μου όσο κανένα άλλο πάρκο που έχω επισκεφτεί στη ζωή μου» έγραψε ο Χένρι Μίλερ έπειτα από μια επίσκεψη στον Εθνικό Κήπο το 1939:
Κατά τη διάρκεια των εργασιών της επέκτασης, ήρθαν στο φως αρχαιολογικά ευρήματα, ανάμεσα στα οποία ρωμαϊκά ψηφιδωτά, αλλά και ένα υδραγωγείο, που χρησιμοποιήθηκε για τις ανάγκες του κήπου.
Προτού φύγει εξόριστη, η βασίλισσα Αμαλία κατάφερε να δώσει στο δημιούργημά της την εικόνα που οραματιζόταν: ενός πυκνοφυτεμένου, ελεύθερα διαμορφωμένου πάρκου μεσογειακού τύπου, κατ’ απομίμηση φυσικών τοπίων. Από την αρχή, είχε σχεδιαστεί ως χώρος αναψυχής με τριπλή λειτουργία: ως κήπος των ανακτόρων, ως δημόσιο πάρκο και ως βοτανικός κήπος.
Τα πρώτα χρόνια, ο Βασιλικός Κήπος είχε ιδιωτική χρήση. Από το 1854, η είσοδος στο κοινό επιτρεπόταν μόνο όταν οι βασιλείς δεν ήταν εκεί. Αυτό συνεχίστηκε και με την έλευση του βασιλιά Γεωργίου Α΄, που δεν παραμέλησε τη φροντίδα του, όπως άλλωστε και ο γιος του, Κωνσταντίνος Α΄.
Οι ουασινγκτόνιες που φύτεψε η ίδια η βασίλισσα Αμαλία, σήμερα. (Gettyy Images/Ideal Image)
Η είσοδος στο κοινό έγινε απρόσκοπτη μόλις το 1923, ενώ το 1927, ως Εθνικός Κήπος πλέον, αποδόθηκε και επίσημα στους πολίτες.
Αν και μέσα στον κήπο δεν υπάρχει κάποιο μνημείο ή αναφορά στη βασίλισσα Αμαλία, ο δρόμος που φέρει το όνομά της την κρατά πάντα συνδεδεμένη με το κληροδότημά της στους Αθηναίους. Τόπος αναψυχής, συνάντησης, ονειροπόλησης και παιχνιδιού, ο Εθνικός Κήπος σήμερα δεν είναι απλώς ο μεγαλύτερος και πυκνότερος χώρος πρασίνου της πρωτεύουσας, αλλά και ο πιο μαγικός.
Όπως έγραψε ο Χένρι Μίλερ έπειτα από μια επίσκεψη στον κήπο το 1939: «Το πάρκο παραμένει στη μνήμη μου όσο κανένα άλλο πάρκο που έχω επισκεφτεί στη ζωή μου. Η πεμπτουσία ενός πάρκου είναι όπως όταν κάποιος κοιτά έναν πίνακα ή ονειρεύεται, να βρίσκεται σε έναν τόπο όπου όμως δεν μπορεί ποτέ να πάει».
Photo: Getty Images/ Ideal Image, Αρχείο Life&Style, «Ο κήπος της Αμαλίας» (εκδόσεις Ίκαρος)
