Η συνάντηση έγινε σε μια εντυπωσιακή σάλα στον πρώτο όροφο του νεοκλασικού κτηρίου που βρίσκεται επί της Βασιλίσσης Σοφίας. «Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μια προσπάθεια να δούμε στην ιστορία των Βαλκανίων και τα θετικά στοιχεία, σε αντίθεση με μια γενικευτική αντίληψη που έρχεται απ’ τη Δύση ότι τα Βαλκάνια είναι πάντα “εκτός”. Αν ξεκινήσουμε απ’ την αρχαία ιστορία και φτάσουμε ως τις μέρες μας, είναι γεγονός πως γευόμαστε το μέλι και το αίμα την ίδια ακριβώς στιγμή. Αλλά, το ίδιο δεν ισχύει και για την υπόλοιπη Ευρώπη;» διερωτάται ο συγγραφέας και εκδότης τονίζοντας πως αυτό δεν πρέπει να το ξεχνάμε, υπό αυτήν την οπτική τα Βαλκάνια δεν παρουσιάζουν κάποια ιδιαιτερότητα.
Ο Βλάντισλαβ Μπάγιατς επισκέφθηκε για πρώτη φορά την Ελλάδα το 1971, στη διάρκεια της δικτατορίας. Από τότε έχει ξανάρθει πολλές φορές αλλά πιο πρόσφατα το έκανε με αφορμή την έκδοση κάποιου βιβλίου του στην χώρα μας. Οι εκδόσεις «Κέδρος» μόλις εξέδωσαν το μυθιστόρημά του «Χαμάμ Βαλκάνια» (μτφ. Μαρία Κεσίνη) που απέσπασε το 2008 το βραβείο Balkanika, το δεύτερο βιβλίο του στα ελληνικά, μετά το «Ο Μέγας Αλέξανδρος στη γη των Κελτών (2009). Το μυθιστόρημα αυτό έχει στο επίκεντρο μια δοκιμαζόμενη φιλία, κατά την περίοδο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, με σύμβολό της ένα χαμάμ στην καρδιά των Βαλκανιών. Ο Μεχμέτ πασάς Σοκόλοβιτς, ο αρχιστράτηγος που «σκέφτεται στα τουρκικά και ονειρεύεται στα σερβικά» και ο Μιμάρ Σινάν, ο μέγας αρχιτέκτονας που δεν είναι «ούτε τούρκος, ούτε έλληνας» διασταυρώνουν τις ζωές τους σε μια αφήγηση που ξεκινά απ’ τον 16ο αιώνα και φτάνει στις μέρες μας. Το βιβλίο όμως, πάνω απ’ όλα αφορά τη δημιουργία των ταυτοτήτων στα Βαλκάνια αλλά και φιλοσοφικά ζητήματα πάνω στην ίδια την ιστορία.
«Το σύστημα κυριαρχίας των αυτοκρατοριών είναι βουτηγμένο στο αίμα, έτσι κι αλλιώς. Είναι ένα κοινό αίσθημα αυτό που μου λέτε για τα τετρακόσια χρόνια σκλαβιάς, υπάρχει και στη Σερβία, αλλά νομίζω ότι εν μέρει είναι λάθος. Ήμασταν υπό την εξουσία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και τα βαλκανικά έθνη θεωρούσαν, εν μέρει όχι αδικαιολόγητα, ότι ήταν δούλοι του καθεστώτος. Οι Οθωμανοί θα ισχυρίζονταν ότι απλά οι λαοί και οι περιοχές αυτές ήταν ένα ακόμα μέρος της μεγάλης αυτοκρατορικής διοίκησης. Είναι μια άλλη οπτική γωνία. Πρέπει να καταλάβουμε ότι ιστορία δεν είναι μόνο αυτά που μαθαίνουμε στο σχολείο. Όταν η Οθωμανική αυτοκρατορία ήταν στο απόγειό της ακόμα, ακολουθούσε μια συνεργατική λογική με τους λαούς και τις περιοχές που ήταν μέρη ενός ευρύτερου συστήματος εξουσίας, πράγμα που έκανε αυτό το σύστημα δουλείας πιο ελαστικό απ’ όσο φανταζόμαστε» λέει ο Μπάγιατς που μιλάει με σιγουριά και αυτό που λέμε προοπτική μέσα στην ιστορία γιατί «η αλήθεια είναι πάντα κάπου στη μέση». Επιπλέον «μην ξεχνάμε ότι η ιστορία δεν είναι μόνο μάχες αλλά και οι άνθρωποι με τις ζωές που έζησαν. Αυτό το στοιχείο της καθημερινής ζωής, οι μικρές ιστορίες στις αυτοκρατορίες είναι σημαντικές αλλά δεν χωρούν στις μεγάλες ιστορικές αφηγήσεις».
Το μυθιστόρημα του Μπάγιατς επικεντρώνεται στην περίπλοκη διαδικασία διαμόρφωσης ταυτοτήτων κυρίως μέσα απ’ τις προσωπικές ιστορίες των ηρώων του. Η στόχευσή του όμως αφορά το παρόν και το μέλλον. «Το να γίνεις κάτι άλλο, σημαίνει ότι υπόκεισαι σε μια διαδικασία. Τότε μάλιστα ήταν μια διαδικασία που διαρκούσε για ολόκληρη τη ζωή των ανθρώπων. Ο Μεχμέτ πασάς Σοκόλοβιτς και ο Σινάν ήταν κλασικά, υπέροχα παραδείγματα. Όταν εγείρονται τα διλήμματα σε σκληρές ιστορικές περιόδους για το τι θα κάνεις, τότε δεν μπορείς να αποφύγεις τις αποφάσεις. Δεν θα ξεχάσω αυτό που είμαι τώρα αλλά θα ανταποκριθώ σ’ αυτό που μου συμβαίνει, προσπαθώντας ταυτόχρονα να γίνω και κάτι άλλο. Αυτό παθαίνουν οι χαρακτήρες, λένε θα κάνουμε μόνο αυτό που μπορούμε» τονίζει ο συγγραφέας υπενθυμίζοντας πως «πάντα υπάρχει αυτό το δίλημμα, θέλεις να ζήσεις ή όχι; Αν θες να ζήσεις τότε πρέπει να κάνεις συμβιβασμούς. Η πολιτική είναι συμβιβασμός. Το άσπρο-μαύρο οδηγεί μαθηματικά στο αίμα και τον πόνο. Οι συμβιβασμοί, λοιπόν, καθόριζαν το σύστημα σκέψης αυτών των ανθρώπων, ήταν η αυτοσυντήρησή τους».
Ο Μπάγιατς έχει επιφυλάξεις σχεδόν για όλα. «Δεν πιστεύω πολύ στην επίσημη ιστορία. Όταν, εκ των πραγμάτων, η πολιτική ανακατεύεται με την ιστορία για να μας πει τί όντως συνέβη, τότε έχουμε ένα κακό μείγμα. Είμαι καχύποπτος. Η δουλειά του συγγραφέα είναι να αμφιβάλλει. Βέβαια η λογοτεχνία είναι ένα παιχνίδι, μπορείς να χρησιμοποιήσεις ή να καταχραστείς τα γεγονότα ή το μυθοπλαστικό σκέλος της αφήγησής σου, μόνον όμως για να δείξεις κάτι άλλο» και αυτή είναι η λειτουργικότητα των φανταστικών διαλόγων ανάμεσα στον αφηγητή του σήμερα στο βιβλίο με τον τούρκο νομπελίστα Ορχάν Παμούκ (με τον οποίο ο Μπάγιατς είναι φίλος και άρχισε να του εκδίδει τα βιβλία στη Σερβία πολύ πριν γίνει ευρέως γνωστός). «Ο 16ος αιώνας και ο 21ος αιώνας δεν διαφέρουν καθόλου ως προς το πρόβλημα της δυαδικότητας της ταυτότητας που ήθελα να θίξω. Αυτή η δυαδικότητα θα είναι πάντα παρούσα στα Βαλκάνια, θα παραμένει δυνατή».
«Το να είσαι ο εαυτός σου, σημαίνει να θυμάσει» γράφει ο Μπάγιατς. Τον ρωτάμε τι συμβαίνει όταν αυτό πρέπει να το αντιμετωπίσει ένας ολόκληρος λαός; «Η συλλογική μνήμη είναι ένα πολύ επικίνδυνο πράγμα ακριβώς επειδή κάποια “κακά παιδιά” τη καταχρώνται συνεχώς. Είναι πολύ εύκολο να χειραγωγείς το δημόσιο βίο με όπλο το παρελθόν. Οι νεότεροι μύθοι της ιστορίας, στην περίπτωση της Σερβίας σκεφτείτε το Κόσοβο και όχι την ελληνική μυθολογία που είναι υπέροχη, έχουν μια απίστευτη διάρκεια επειδή κανείς δεν μπαίνει στον κόπο να εισχωρήσει στην ουσία τους και να τους αμφισβητήσει. Αλλά το καταλαβαίνω, όλα τα έθνη θέλουν να έχουν μια καθαρή εικόνα για την ιστορία τους, είναι απολύτως κατανοητό, ανθρώπινο θα έλεγα. Πρέπει όμως να είμαστε προσεκτικοί και να βλέπουμε τα όρια. Ένα ψέμα καλών προθέσεων μπορεί να γίνει επικίνδυνο και όταν το έθνος πηγαίνει στη λάθος κατεύθυνση εξ’ αιτίας αυτού, τότε προκύπτουν οι πόλεμοι. Αυτό συνέβη στην πρώην Γιουγκοσλαβία. Τα πράγματα θα μπορούσαν να είχαν εξελιχθεί καλύτερα, κάτι που δε συνέβη φυσικά».
Μας δείχνει το εξώφυλλο του βιβλίου της σέρβικης έκδοσης. «Κοιτάξτε, οι γενίτσαροι δεν κρατάνε όπλα αλλά μουσικά όργανα. Είναι ένας τρόπος να δείξω την ίσως υπερβολικά ρομαντική μου στόχευση. Με το βιβλίο μου θέλω να ενσωματώσω την ιδέα της ανεκτικότητας μέσα στην ιστορία». Ο τίτλος του βιβλίου που μας δείχνει είναι γραμμένος με δυο αλφάβητα, το ρωμαϊκό-λατινικό και το ορθόδοξο-κυριλλικό. «Και τα δύο αλφάβητα ήταν ισοδύναμα όταν πήγαινα στο δημοτικό σχολείο και μπορούσαμε, όπως και τώρα, να τα χρησιμοποιούμε. Είναι σπάνιο σήμερα να βρεις γλώσσα όπου και τα δυο αλφάβητα χρησιμοποιούνται ισοδύναμα. Είμαι ένας εθνικιστής sui generis, με το δικό μου τρόπο» μειδιά ο Μπάγιατς που στη δεκαετία του 90’ κατηγορήθηκε ότι δεν είναι αρκετά «εθνικιστής» συγγραφέας, αλλά πιο κοσμοπολίτης. «Τι άραγε σημαίνει ότι η λογοτεχνία δεν είναι αρκετά εθνικιστική; Αυτό είναι παρανοϊκό!» συνεχίζει καταλήγοντας πως «όταν κατηγορείται ένας συγγραφέας ότι δεν είναι αρκετά εθνικιστής με πολιτικούς όρους αυτό είναι τελικά καλό».
Τον ρωτάμε τί ήταν τελικά ο Μέγας Αλέξανδρος, μετά από κάποια απόκλιση στη κουβέντα που είχε να κάνει με προβλήματα του σήμερα. Ο Μπάγιατς με το άνετο στυλ και την επιτακτική φωνή χαμογελάει. «Ο Μέγας Αλέξανδρος ήταν Μακεδόνας, κάτι που δύσκολα μπορεί κανείς να καταλάβει με τους νεώτερους εθνικοκεντρικούς όρους. Τότε τα πάντα ορίζονταν περισσότερο γεωγραφικά παρά από πολιτικές οντότητες εξουσίας, γι’ αυτό έγραψα το προηγούμενο βιβλίο. Ηταν η ιδέα της διάδοσης των πολιτισμών μέσω της αλληλεπίδρασης των τόπων και των ανθρώπων και όχι των τόσο των κρατών».
Ο Βλάντισλαβ Μπάγιατς γεννήθηκε το 1954 στο Βελιγράδι. Είναι μεταφραστής αλλά και εκδότης (ο οίκος του λέγεται Geopoetika, και έχει εκδώσει στα σέρβικα έλληνες συγγραφείς όπως ο Βασίλης Αλεξάκης και ο Νίκος Θέμελης, πέραν των ποιητών όπως ο Γιάννης Ρίτσος). Έργα του κυκλοφορούν, μεταξύ άλλων, στη Γαλλία, στη Ρωσία, στη Βουλγαρία, στην Π.Γ.Δ.Μ. Η αγορά του βιβλίου στη Σερβία εκτιμά ότι είναι σε χειρότερη κατάσταση απ’ ότι στην Ελλάδα αλλά πιστεύει πως «οι σέρβοι αναγνώστες είναι πολύ πρόθυμοι να μάθουν άλλες κουλτούρες μέσω της λογοτεχνίας». Του έχει προταθεί να γράψει σε ελληνικά έντυπα, καθώς δούλεψε για είκοσι πέντε χρόνια ως δημοσιογράφος για πολιτιστικά θέματα. Σταμάτησε όταν ξέσπασε ο πόλεμος. «Όταν αρχίζεις και αποδέχεσαι την πιθανότητα του συνδυασμού και όχι του αποκλεισμού τα προβλήματα απαλύνονται βήμα το βήμα, και η ιστορία μας δείχνει πώς πολλοί συνάνθρωποί μας έζησαν έτσι. Η πολυπολιτισμικότητα υπήρχε, υπάρχει και θα υπάρχει, είναι βλακώδες να την αρνείσαι, ειδικότερα στα Βαλκάνια».
Ρωτάμε τον Μπάγιατς για την επικείμενη είσοδο της Σερβίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Εκφράζει έναν έντονο σκεπτικισμό αλλά απαντά σαν λογοτέχνης που δεν μπορεί να δεχτεί ότι ένας γραφειοκρατικός μηχανισμός μπορεί να φτιάξει αυτό που λέγεται «ευρωπαϊκή ταυτότητα». «Είναι το μεγάλο θέμα της ταυτότητας πάλι απ’ το οποίο ξεκινήσαμε. Όταν η πολιτική εξουσία αποφασίζει για τις ταυτότητές μας τότε πρέπει να περιμένουμε μια αναπαραγωγή λαθών».
* Το βιβλίο του Βλάντισλαβ Μπάγιατς παρουσιάζεται την Τρίτη 10 Μαϊου 2011 στην Πρεσβεία της Δημοκρατίας της Σερβίας στην Αθήνα (Βασιλίσσης Σοφίας 106, τηλ. 2107472350) στις 19.00 το απόγευμα, με ελεύθερη είσοδο για το κοινό. Η οργάνωση θα γίνει με τη συνεργασία της Πρεσβείας και των εκδόσεων «Κέδρος». Για το βιβλίο θα μιλήσουν οι Τάκης Θεοδωρόπουλος (συγγραφέας, Πρόεδρος ΔΣ ΕΚΕΒΙ) και ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης (συγγραφέας). Στη συζήτηση θα συμμετέχει και ο Dragan Zupanjevac, Πρέσβης της Δημοκρατίας της Σερβίας.
