ιστορία – Η σκοτεινή εποχή των άκρων

Laurence Rees
Το σκοτεινό χάρισμα του Αδόλφου Χίτλερ
Eκδόσεις Πατάκη,
σελ. 392, τιμή 18,80 ευρώ

Η ανέλιξη του Χίτλερ από αυστριακό δεκανέα και τυχάρπαστο πραξικοπηματία σε δικτάτορα της Γερμανίας και, για μικρό χρονικό διάστημα, σε κυρίαρχο της Ευρώπης αποτελεί ιστορικό πρόβλημα δίχως εύκολη και καθαρή απάντηση. Ο βρετανός συγγραφέας Λόρενς Ρις επιστρατεύει την εννοιολογική κατηγορία τής κατά Μαξ Βέμπερ χαρισματικής ηγεσίας εστιάζοντας στη ρητορική δεινότητα του Χίτλερ, τη μεταπολεμική συγκυρία της αναζήτησης ενός «ισχυρού άνδρα» εκ μέρους της καθημαγμένης οικονομικά γερμανικής κοινωνίας και την «εμφανή αδυναμία του δημοκρατικού πολιτεύματος να διαχειριστεί αποτελεσματικά την οικονομική κρίση». Δίνοντας «φωνή στον βουβό τρόμο των μαζών», όπως έγραφε ο Κόνραντ Χάιντεν, ένας από τους πρώτους βιογράφους του, με λόγους που «δεν αντέχουν στη δοκιμασία της λογικής, ωστόσο ακολουθούν την παντοδύναμη λογική του υποσυνείδητου, που καμία αντίκρουση δεν μπορεί να την αγγίξει», συνδέθηκε με ένα υπόγειο ρεύμα πεποιθήσεων της γερμανικής κοινής γνώμης εδρασμένο σε εθνικιστικές φαντασιώσεις επικυριαρχίας, κοινωνικά στερεότυπα και ρατσιστικές προκαταλήψεις. Ο Ρις τονίζει τη σημασία της ευνοϊκής προδιάθεσης για την αποδοχή της χαρισματικότητας του Χίτλερ ανατρέχοντας σε συνεντεύξεις με αυτόπτες μάρτυρες της περιόδου και δημοσιευμένες πηγές προκειμένου να αποδείξει ότι, αν και τα πλήθη συνεγείρονταν, όσοι δεν προσέρχονταν ενώπιόν του ήδη πεπεισμένοι για το μεγαλείο του δεν μαγεύονταν απαραιτήτως από την παρουσία του. Το τέλος του, παρατηρεί ο συγγραφέας, συναρτάται με την αναπόσπαστη ιδιότητα του είδους αυτού της ηγεσίας: το χάρισμα τρέφεται από την επιτυχία –και η καμπή της ήττας του Στάλινγκραντ σημάδεψε τον θάνατο του χιτλερικού χαρίσματος. Μελέτη αφηγηματικής αρτιότητας, πλούσια σε υλικό και ιδέες, η προσέγγιση του Ρις μοιάζει επίσης να συνομιλεί με τις σημερινές περιστάσεις της ανάδυσης στις δυτικές κοινωνίες δημοφιλών δημεγερτών που υπό τη σημαία της «αντισυστημικότητας» επαναφέρουν τα άκρα στο προσκήνιο.

Ian Kershaw
Στην κόλαση των δύο πολέμων.
Ευρώπη 1914-1949
Εκδόσεις Αλεξάνδρεια,
σελ. 608, τιμή 31,80 ευρώ

Ο κορυφαίος βρετανός ιστορικός επανέρχεται με το πρώτο μέρος μιας δίτομης ευρωπαϊκής Ιστορίας του 20ού αιώνα. Στο επίκεντρό του τίθεται η τριακονταπενταετία των παγκοσμίων πολέμων, ανάμεσα στη «Μπελ Επόκ» και τον Ψυχρό Πόλεμο, που υπήρξε για την Ευρώπη η κατάβαση και, παράλληλα, η επιστροφή από την κόλαση που ο αγγλικός τίτλος «To Hell and Back» επικαλείται. Ο Κέρσοου δεν προτίθεται απλώς να γράψει άλλη μία συμβατική ιστορία της εποχής. Αντιμετωπίζει τα έτη 1914-1945 ως εκδήλωση ενός δεύτερου Τριακονταετούς Πολέμου, υπαινισσόμενος ότι η σύγκρουση, όπως εκείνη του 1618-1648, έθραυσε αμετάκλητα την πολιτική οριοθέτηση και την ισχύουσα τάξη πραγμάτων εισάγοντας μετά την καταστροφή την ήπειρο σε νέες συντεταγμένες. Εξαιρετικά συμπαγές ιστορικό κείμενο, υψηλής αναγνωσιμότητας.

Γιώργος Β. Δερτιλής
Επτά πόλεμοι, τέσ­σε­ρις εμφύλιοι,
επτά πτωχεύσεις 1821-2016
Εκδόσεις Πόλις,
σελ. 168, τιμή 14 ευρώ

Ο διακεκριμένος ιστορικός Γιώργος Δερτιλής διερευνά το κοινό υπόβαθρο πολέμων, εμφυλίων και πτωχεύσεων από το 1821 ως σήμερα: υπέρμετρες στρατιωτικές δαπάνες, υπερχρέωση και ανεπαρκή φορολογικά έσοδα οδηγούν σε «φαύλη σπείρα». Ακολουθεί πόλεμος / πτώχευση, αναδιάρθρωση χρέους υπό διεθνή δημοσιονομικό έλεγχο, ενάρετος κύκλος και νέα φαύλη σπείρα. Οι ρίζες της σημερινής κρίσης βρίσκονται στο τεράστιο ρήγμα του Εμφυλίου, το οποίο ουδέποτε έκλεισε ουσιαστικά.

Λύντια Τρίχα
Χαρίλαος Τρικούπης. Ο πολιτικός του
«Τις πταίει;» και του «Δυστυχώς, επτωχεύσαμεν»
Εκδόσεις Πόλις,
σελ. 626, τιμή 26 ευρώ

Τον αποκαλούσαν «έλληνα Gladstone» στην εποχή του, προσωνύμιο εξαιρετικά τιμητικό, μια και ο Γλάδστων, ο «μεγάλος γέροντας» της βρετανικής πολιτικής δέσποσε ως πολιτική προσωπικότητα για τρεις δεκαετίες σε ένα τοπίο ταχείας βιομηχανικής προόδου και ραγδαίων κοινωνικών αλλαγών. Για τη Λύντια Τρίχα η παρομοίωση ισχύει, εφόσον ο Χαρίλαος Τρικούπης, εκσυγχρονιστής, οπαδός της αξιοκρατίας, της ορθολογικής διακυβέρνησης και των δημοκρατικών αρχών κράτησε επί έντεκα χρόνια το τιμόνι της χώρας ως οραματιστής πρωθυπουργός – αλλά και ως σύμβολο της πτώχευσης. «Ανδρας της θελήσεως και του ιδανικού» κατά τον Γρ. Ξενόπουλο, «εγωιστής και πείσμων» σύμφωνα με την «Ακρόπολη» του 1896, ο σημαντικότερος, όπως θεωρεί η Λύντια Τρίχα, πολιτικός του 19ου αιώνα, αναδεικνύεται από αυτή την πλήρη βιογραφία ως ο «κατ’ εξοχήν πρωθυπουργός του εκσυγχρονισμού».

Anne Applebaum
Σιδηρούν Παραπέτασμα.
Συνθλίβοντας την Ανατολική Ευρώπη,
1944-1956
Εκδόσεις Αλεξάνδρεια,
σελ. 572, τιμή 26,50 ευρώ

Μεταξύ 1944 και 1956 η Σοβιετική Ενωση μετέτρεψε την απελευθέρωση της Ανατολικής Ευρώπης σε de facto κατοχή και τη συμφωνία επιρροής στις χώρες της σε ουσιαστική διακυβέρνηση διά τοπικών αντιπροσώπων της. Η Αν Απλμπαουμ, αρθρογράφος της «Washington Post», βραβευμένη με Πούλιτζερ το 2004 για το έργο της «Γκούλαγκ. Η αληθινή ιστορία», σκιαγραφεί εδώ αριστοτεχνικά την υποκατάσταση των κρατικών δομών από τους μηχανισμούς των κομμουνιστικών κομμάτων και τη σταδιακή υπαγωγή της πολιτικής κοινωνίας σε καθεστώς ανελευθερίας. Καίριες παρεμβάσεις στις υπηρεσίες ασφαλείας, στις οργανώσεις των νεολαιών, στο ραδιόφωνο και στον Τύπο, στην Καθολική και Προτεσταντική Εκκλησία, νομότυπα ή με τη βία, συγκρότησαν ένα ασφυκτικό πλαίσιο περιστολής των ιδεών όπου «σταλινίσκοι» και απαράτσικ άσκησαν μια άτεγκτη, ανεξέλεγκτη εξουσία.

Ζηνοβία Λιαλιούτη
Ο αντιαμερικανισμός στην Ελλάδα 1947-1989
Εκδόσεις Ασίνη,
σελ. 534, τιμή 18 ευρώ

Σε ύφεση σήμερα, σε έξαρση συχνά μετά το 1950, ο αντιαμερικανισμός υπήρξε σημαντική συνιστώσα της δημόσιας ζωής και του πολιτικού λόγου ως τις αρχές του 21ου αιώνα. Η μελέτη της Λιαλιούτη καλύπτει το κρίσιμο χρονικό διάστημα της μετεμφυλιακής περιόδου και της Μεταπολίτευσης διερευνώντας εξονυχιστικά την παρουσία και τις τύχες του ιδεολογήματος στον λόγο της Δεξιάς και της Κεντροαριστεράς σε συνάρτηση με τις ιστορικές πυκνώσεις, τα πολιτικά και πολιτισμικά συμφραζόμενα.

Eric Lichtblau
Οι Ναζί της διπλανής πόρτας.
Πώς η Αμερική έγινε ο ασφαλής παράδεισος των χιτλερικών
Εκδόσεις Ποταμός,
σελ. 440, τιμή 20 ευρώ

Ηταν επιστήμονες, ερευνητές, διοικητικοί υπάλληλοι και πρώην κατάσκοποι. Σιωπηρά έγιναν δεκτοί στις ΗΠΑ ως χρήσιμοι αντικομμουνιστές τη δεκαετία του ‘50 και απέβησαν αυτό που ο βραβευμένος με Πούλιτζερ αμερικανός δημοσιογράφος των «New York Times» Ερικ Λίχτμπλαου περιγράφει στο εξαίρετο ομώνυμο βιβλίο του ως «οι Ναζί της διπλανής πόρτας». Ο ακριβής αριθμός τους (από μερικές εκατοντάδες έως και 10.000) δεν έγινε ποτέ γνωστός, ούτε μετά το κύμα δικών και απελάσεων που εξαπέλυσαν οι αμερικανικές αρχές στη δεκαετία του ‘80. Ναζί, δωσίλογοι, δεσμοφύλακες, δολοφόνοι ή απλοί παριστάμενοι εκπροσωπούν διάφορους βαθμούς συμμετοχής στα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και στο Ολοκαύτωμα. Ολοι αποτελούν ζωντανή υπόμνηση ότι ο Ψυχρός Πόλεμος υπήρξε το καλύτερο απορρυπαντικό του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.