Θρίαμβοι και καταστροφές

ΣΤΑΘΗΣ Ν. ΚΑΛΥΒΑΣ
Καταστροφές και θρίαμβοι. Οι επτά κύκλοι της σύγχρονης ελληνικής Iστορίας
Εκδόσεις Παπαδόπουλος, Αθήνα, 2015, σελ. 324, τιμή 15 ευρώ

Στο τελευταίο βιβλίο του ο καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του Γέιλ Στάθης Καλύβας προτείνει ένα ερμηνευτικό σχήμα για την εξέλιξη της σύγχρονης Ελλάδας, από την προεπαναστατική περίοδο ως σήμερα. Οι αναγνώστες που αναρωτιούνται αν ο Καλύβας επανέρχεται δριμύτερος στις διαμάχες για τη δεκαετία του 1940 θα απογοητευθούν. Οι σελίδες του για τον Εμφύλιο είναι από τις πιο χαμηλόφωνες στη σχετική βιβλιογραφία, ενώ ο στόχος του βιβλίου είναι ευρύτερος. Καθότι θα κυκλοφορήσει παράλληλα από το Oxford University Press ως εγχειρίδιο για τη σύγχρονη Ελλάδα, το βιβλίο απευθύνεται κατ’ αρχάς στους ξένους που αντιλαμβάνονται την Ελλάδα μέσα από τα εκκωφαντικά πρωτοσέλιδα του ξένου Τύπου για την τρέχουσα κρίση. Ως προς τους έλληνες αναγνώστες, αποσκοπεί στο «να ξαναδούμε κάποια πράγματα με διαφορετική ματιά».

Γόνιμο σχήμα

Στο γόνιμο σε ιδέες σχήμα του Καλύβα, η διαδρομή της σύγχρονης Ελλάδας αναλύεται σε επτά διαδοχικούς κύκλους. Κάθε κύκλος περιλαμβάνει έναν υπερβολικά φιλόδοξο στόχο η επίτευξη του οποίου οδηγεί σε θρίαμβο. Αυτός περιλαμβάνει σπέρματα καταστροφής η επέλευση της οποίας δίνει λαβή σε προσπάθεια επίτευξης νέων στόχων. Παράδειγμα είναι ο στόχος της «Μεγάλης Ιδέας», η αρχική επίτευξη του οποίου οδήγησε στη θριαμβευτική για την Ελλάδα Συνθήκη των Σεβρών. Ομως η επίτευξη του στόχου περιείχε εν σπέρματι τη Μικρασιατική Καταστροφή.

Οι επτά κύκλοι εναλλαγής θριάμβων με καταστροφές ήταν οι εξής: η ένοπλη εξέγερση κατά των Οθωμανών για τη δημιουργία ανεξάρτητης χώρας, η οικοδόμηση σύγχρονου κράτους, συνεκτικού έθνους και κοινοβουλευτικής δημοκρατίας κατά τον 19ο αιώνα, η δημιουργία σύγχρονης οικονομίας και υποδομών στα τέλη του ίδιου αιώνα, η εδαφική επέκταση του νέου κράτους στις αρχές του 20ού αιώνα, το «τεράστιο οικονομικό άλμα εξόδου από τη μόνιμη φτώχεια» στην περίοδο μεταξύ της Μικρασιατικής Καταστροφής και της πτώσης της δικτατορίας των Συνταγματαρχών, η παγίωση φιλελεύθερης δημοκρατίας μετά το 1974 και τέλος η ενσωμάτωση της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ενωση.

To πρωτότυπο σχήμα του Καλύβα έρχεται να προστεθεί σε άλλες πρόσφατες καλές προτάσεις να αντικατασταθούν οι παρωχημένες ερμηνείες για την ιστορική εξέλιξη της Ελλάδας, οι οποίες είχαν διατυπωθεί με όρους οικονομικής εξάρτησης της Ελλάδας από το καπιταλιστικό κέντρο ή με όρους ανταγωνισμού μεταξύ μερίδων της ελληνικής κεφαλαιοκρατικής τάξης. Παραδείγματα καλών προτάσεων είναι ότι η Ελλάδα πρόφθανε ασθμαίνοντας κάθε φορά το τελευταίο βαγόνι του τρένου των δυτικών χωρών που έτρεχε προς την ανάπτυξη (Βούλγαρης) και ότι οι νεοέλληνες υπήρξαν τα κακομαθημένα (και ευεργετημένα) παιδιά της Ιστορίας (Κωστής).

Ενα πρώτο πρόβλημα είναι αν οι κύκλοι είναι επτά. Για παράδειγμα, δεν χρειάζεται να συμπιεστούν οι αλλαγές που συνέβησαν από τη Μικρασιατική Καταστροφή ως τις αρχές της δεκαετίας του 1970 σε έναν κύκλο, γιατί τα εγχειρήματα αυτής της περιόδου ήταν πολλά και ασύμπτωτα. Επίσης αν το κριτήριο για την ανάδειξη κύκλων ήταν διαφορετικό, π.χ., η διακύμανση των οικονομικών ανισοτήτων, τότε οι κύκλοι θα ήταν άλλοι. Ενα δεύτερο πρόβλημα είναι ότι ο συγγραφέας θεωρεί ότι εφόσον η Ελλάδα υπήρξε μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, υπάρχει έδαφος σύγκρισης με άλλες χώρες που με τη σειρά τους απαλλάχθηκαν από την αποικιοκρατία στον 19ο και στον 20ό αιώνα. Προκύπτει όμως ζήτημα κλίμακας πληθυσμού και προβλημάτων, καθώς μερικά από τα μετα-αποικιοκρατικά κράτη είναι τεράστια, ενώ άλλα μονίμως πάμφτωχα. Τέτοιες συγκρίσεις βοηθούν τον Καλύβα να εξηγήσει στο παγκόσμιο κοινό του Oxford University Press το γιατί η Ελλάδα αναπτύχθηκε, ενώ αυτό δεν συνέβη σε χώρες του λεγόμενου Τρίτου Κόσμου. Ωστόσο, για να αξιολογήσει τις ελληνικές ιδιαιτερότητες, θα του ήταν χρησιμότερες συγκρίσεις μεταξύ της Ελλάδας και ευρωπαϊκών χωρών μεσαίου μεγέθους και ανάλογης ιστορικής τροχιάς.

Πρόσθετο πρόβλημα αποτελεί το ποιο ήταν το συλλογικό υποκείμενο που κινούσε τον εκάστοτε κύκλο από τον θρίαμβο προς την καταστροφή. Στα κεφάλαια του βιβλίου για την ανάδυση του νεοελληνικού κράτους στον 19ο αιώνα, για την απογείωση της Ελλάδας μετά το 1949 και για την τρέχουσα κρίση και τα Μνημόνια είναι σαφές ποιοι πιστώνονται με τον θρίαμβο και ποιοι χρεώνονται με την καταστροφή. Ομως το γενικότερο επιχείρημα του Καλύβα, ότι τους εθνικούς στόχους θέτουν ολιγομελείς ομάδες ή μεμονωμένοι ηγέτες, ενώ η πλειοψηφία του λαού παραμένει αδιάφορη ή εχθρική, χρειάζεται μεγαλύτερη επεξεργασία. Ορισμένοι στόχοι υπηρετήθηκαν από πολύ ευρύτερες ομάδες του πληθυσμού, ενώ άλλοι στόχοι υπονομεύονταν διαρκώς από κυμαινόμενες συμμαχίες πολιτικών ελίτ και κοινωνικών στρωμάτων. Παράδειγμα της πρώτης κατηγορίας στόχων είναι η εδαφική επέκταση της Ελλάδας στις αρχές του 20ού αιώνα, ενώ της δεύτερης η ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Επιπλέον, ο Καλύβας δεν υπογραμμίζει ένα διαχρονικά αδιατάρακτο ιδεολογικό ρεύμα, τον εθνικισμό. Αυτός διαμορφώθηκε από συλλογικά υποκείμενα, όπως ο στρατός, πολλά κόμματα, η Εκκλησία και εγχώριες ελίτ, και στηρίχθηκε στην πλειοψηφία του λαού.

Στο εξαιρετικά ενδιαφέρον καταληκτικό κεφάλαιο ο Καλύβας ισχυρίζεται ότι οι θρίαμβοι συχνά οφείλονταν σε αποφασιστική παρέμβαση του λεγόμενου ξένου παράγοντα. Δύο παραδείγματα που επικαλείται είναι η νίκη των τριών ξένων στόλων στη Ναυμαχία του Ναβαρίνου το 1827 χάρη στην οποία διασώθηκε η Επανάσταση του 1821 και η πολιτική υποστήριξη από ξένους ηγέτες της αίτησης της Ελλάδας για ένταξη στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες το 1981. Χωρίς τέτοια υποστήριξη, η αίτηση θα είχε απορριφθεί για οικονομικούς λόγους. Συμπληρωματικά, θα μπορούσε να τονίσει κανείς τις ξένες ευθύνες για μερικές από τις εθνικές καταστροφές, χωρίς να υποβαθμίζει καθόλου τις εγχώριες ευθύνες.

Οι επτά κύκλοι μάς βοηθούν να κατανοήσουμε το παρελθόν. Ο συγγραφέας δεν προβλέπει αν η τρέχουσα πορεία της Ελλάδας προς την καταστροφή θα ολοκληρωθεί με την έξοδό της από την ευρωζώνη. Το απεύχεται θεωρώντας ότι η μέχρι στιγμής αποτροπή αυτής της καταστροφής, που είναι παράδειγμα ξένης παρέμβασης ώστε να αποσοβηθεί η μόνιμη υποβάθμιση της Ελλάδας, μπορεί να οδηγήσει σε διαμόρφωση νέου εθνικού στόχου. Τέτοιος στόχος, τον οποίο εύλογα υιοθετεί ο Καλύβας, θα ήταν η δρομολόγηση νέου παραγωγικού και διοικητικού μοντέλου για τη χώρα, πλησιέστερου προς τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Θα πρόσθετα ότι εναντίον αυτού του στόχου δόθηκαν πολλές μάχες οπισθοφυλακής από τα μέσα του 2014 ως σήμερα. Το σημαντικό αυτό βιβλίο μάς βοηθά να καταλάβουμε το γιατί.