Στις 23 Μαρτίου 1821, η Καλαμάτα απελευθερώνεται από την οθωμανική κυριαρχία, σηματοδοτώντας την έναρξη του αγώνα των Ελλήνων για ανεξαρτησία. Η απελευθέρωση της πόλης έγινε χωρίς αιματοχυσία. Ήταν αποτέλεσμα μιας καλά οργανωμένης στρατιωτικής επιχείρησης που ξεκίνησε με την πολιορκία της από τους Μεσσήνιους και τους Μανιάτες.

Η πόλη παραδόθηκε στους επαναστάτες μετά από διαπραγματεύσεις με τον Οθωμανό διοικητή Σουλεϊμάν Αρναούτογλου, ο οποίος συμφώνησε να παραδώσει την πόλη χωρίς να υπάρξουν θύματα. Η συνθηκολόγηση πραγματοποιήθηκε με επίσημους όρους και εξασφάλισε την ειρηνική παράδοση της Καλαμάτας, κάτι που ήταν σπάνιο στα πρώτα στάδια της Επανάστασης.

Με την απελευθέρωση της Καλαμάτας, οι Έλληνες δεν κέρδισαν μόνο μια σημαντική στρατιωτική νίκη, αλλά και το πρώτο οργανωμένο κέντρο πολιτικής διοίκησης στον Αγώνα για την ανεξαρτησία, με τη σύσταση της Μεσσηνιακής Γερουσίας, η οποία ανέλαβε να διακηρύξει τα πολιτικά «δίκαια» των Ελλήνων και καθόρισε την εξέλιξη του Αγώνα.

«ΤΟ ΒΗΜΑ» της 10ης Μαρτίου 1968 δημοσιεύει ένα «ιστορικό μελέτημα» με τίτλο «Το Ξεκίνημα του Εικοσιένα». Πρόκειται για μια επιστημονική διερεύνηση του Γιάννη Αναπλιώτη, ο οποίος επιχείρησε να αποσαφηνίσει την ακριβή χρονική στιγμή και τον τόπο της επίσημης έναρξης της Ελληνικής Επανάστασης. Όπως επισημαίνει, η Καλαμάτα ήταν η πρώτη πόλη που, πέρα από τη στρατιωτική νίκη, καθιέρωσε και τη διοικητική ηγεσία που θα καθοδηγούσε την Επανάσταση στις επόμενες φάσεις της:

«Ο κ. Γιάννης Αναπλιώτης, ως αφετηρίαν του πονήματός του θέτει τον σάλον, ο οποίος εδημιουργήθη τον Φεβρουάριον του 1966 διά τα “πρωτεία” του Εικοσιένα. “Αφορμή, γράφει, το από 26 Ιανουαρίου 1966 Β.Δ. που αναγνώριζεν, ότι η πόλη των Καλαβρύτων λευτερώθηκε πρώτη από όλες τις πόλεις του Μοριά, κατά τήν έναρξη τῆς Επαναστάσεως του 1821″. Το διάταγμα, πούφερνε την υπογραφή του τότε Καλαβρυτινού υπουργού Εσωτερικών μακαρίτη Φωκίωνα Ζαΐμη, όριζε “… Επιθυμούντες ίνα η επέτειος της 21ης Μαρτίου 1821, καθ ̓ ήν η πόλις των Καλαβρύτων απετίναξε πρώτη τον τουρκικόν ζυγόν, εορτάζηται ως εμπρέπει εις το ιστορικόν γεγονός, προτάσει του ημετέρου επί των Εσωτερικών υπουργού, απεφασίσαμεν και διατάσσομεν…”.

Η πιστή αντιγραφή

»Και ο συγγραφεύς συνεχίζει:

“Ούτε λίγο ούτε πολύ, το διάταγμα τούτο ήταν πιστή αντιγραφή, σχεδόν λέξη προς λέξη, παλιότερου, που όριζεν, ότι η Καλαμάτα λευτερώθηκε πρώτη το 1821. Η διαφορά ήταν μόνο στην ονομασία της πόλεως. Απλώς: Στη θέση της Καλαμάτας είχαν μπη τα Καλάβρυτα. Το προηγούμενο, από 17 Απριλίου 1947 Β.Δ., του τότε επί των Εσωτερικών (Αχαιού επίσης) υπουργού Γεωργίου Παπανδρέου, έλεγε:

“…. Επιθυμούντες όπως η επέτειος της 23ης Μαρτίου 1821, καθ̓ ήν η πόλις τών Καλαμών απετίναξε πρώτη τον τουρκικόν ζυγόν, εορτάζεται ως εμπρέπει εις τό ιστορικόν τούτο γεγονός, προτάσει του ημετέρου επί των Εσωτερικών υπουργού απεφασίσαμεν και διατάσσομεν”.

»Ο προκληθείς σάλος εκόπασεν, όταν η Πολιτεία επενέβη και πάλιν. “Τό διάταγμα της 26 Ιανουαρίου, συνεχίζει ο συγγραφεύς, ανακλήθηκε από τον ίδιο το Ζαΐμη. Και παραμένει σε ισχύ το παλιό του 1947, που ορίζει ότι ἡ Καλαμάτα απετίναξε πρώτη τον τουρκικόν ζυγόν” στις 23 Μαρτίου 1821.

Τα συμπεράσματα

»Ακολούθως ο κ. Γιάννης  Αναπλιώτης αναφέρεται εις τάς ιστορικάς ειδήσεις και πληροφορίας διαφόρων αγωνιστών απομνημονευματογράφων και άλλων ιστορικών, οι οποίοι ασχολούνται είτε αμέσως είτε εμμέσως με τον τόπον και χρόνον της ενάρξεως της Μεγάλης Επαναστάσεως. Και με βάσιν τας πηγάς διαφόρων απομνημονευματογράφων ή ιστοριογράφων, Ελλήνων και ξένων, ως και αγωνιστών του 1821 και μεταγενεστέρων ιστορικών, ο συγγραφεύς διατυπώνει τα ακόλουθα συμπεράσματα, σχετικά με την Καλαμάτα:

  • «Μεσσήνιοι και Μανιάτες, γράφει, την πολιορκούν πριν την 21 Μαρτίου. Στις 22 και 23 μπαίνουν στην πόλη κατά μάζες οι Μανιάτες πολεμιστές. Πρώτα 150 με τον καπετάν Ηλία Μαυρομιχάλη κι’ έπειτα 2.000 – 2.500 με τον Πετρόμπεη επικεφαλής. Στις 23 Μαρτίου ο Σουλεϊμάν Αρναούτογλου παραδίνεται με συνθήκες στο ‘αϊνί’ (κατά Φραντζή) των επαναστατών κ’ η εξουσία του Σουλτάνου έχει περάσει στα χέρια τους. Η Καλαμάτα ουσιαστικά είναι λεύτερη από τις 21. Στις 23 έχει πλέρια παραδοθή στους Έλληνες. Η απελευθέρωσή της είναι αναίμακτη… Η παράδοση της πόλεως γίνεται μ’ επίσημες συνθήκες. Ο Φραντζής έχει περισώσει όλες τις λεπτομέρειες της συνθηκολογήσεως και τίς εξηγήσεις και τους όρους πού, πριν απ’ αυτή, είχαν οι Ελληνες ‘διά στόματος’ Πετρόμπεη κι’ Αναγνωσταρά, θέσει στο βοεβόδα. Όλα τούτα τα επιβεβαιώνει με τρεις γραμμές στ’ απομνημονεύματά του κι ο Νικηταράς, λέγοντας: ‘Ο Αρναουτογλής κλεισμένος στέλνει τον Μουλάμπαση να ομιλήσει με τους καπεταναίους. (Τί λέγει προς αυτόν ο Πετρόμπεης, – Τί λέγει ο  ̓Αναγνωσταράς)…’”.

Η συνθηκολόγηση

  • “Η συνθηκολόγηση έγινε με παραδειγματική τάξη. Από την πλευρά των επαναστατών συστήθηκε μια οκταμελής επιτροπή, που παρέλαβε, κατέγραψε και μοίρασε κατόπιν τα όπλα των τυράννων, αφού πριν φρόντισε και βόλεψε σε διάφορα ρωμαϊκά κονάκια τους παραδοθέντες Τούρκους, σαν αιχμάλωτους πολέμου. Το ίδιο έγινε και με την κινητή περιουσία τους: Μαγειρικά σκεύη, έπιπλα, κλπ…. Τέτοια, επίσημη και ταχτική, συνθηκολόγηση και μεταβίβαση της εξουσίας από τα χέρια των Τούρκων στα χέρια των Ελλήνων, δε συναντάμε, κατά τους πρώτους μήνες, της Επαναστάσεως, σ’ άλλες πόλεις της Μοριά.
    Η Καλαμάτα, λοιπόν, υπογραμίζει ο συγγραφεύς, είναι η πρώτη πόλη, που λευτερώθηκε το ’21, με την ισχύ και την επιβολή των επαναστατικών αρμάτων. Η πρώτη που έφερε στην ύπαιθρο Μεσσηνία το χαρμόσυνο μήνυμα της πρώτης σπουδαίας νίκης της Επαναστάσεως κατά της τουρκικής τυραννίας”.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 25.3.1961, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»

Η Μεσσηνιακή Γερουσία

  • “Στην Καλαμάτα συνιστάται η λεγομένη ‘Μεσσηνιακή Γερουσία’, ή ‘Σύγκλητος’. Δηλαδή, το πολιτικό όργανο, που θα συμπληρώση τη στρατιωτική ενέργεια με την απαραίτητη πολιτική πράξη: Τη διακήρυξη των πολιτικών θέσεων και ‘δικαίων’ της Επαναστάσεως. Πουθενά αλλού στο Μοριά, πριν την 23 Μαρτίου, δεν έχουμε τη σφράγιση μιας ολοκληρωμένης στρατιωτικής ενέργειας που πετυχαίνει τον πρώτο αντικειμενικό σκοπό της, με αντίστοιχες πολιτικές πράξεις, του βάρους και τη σημασίας εκείνων, που εκπορεύτηκαν από τη ‘Μεσσηνιακή Γερουσία’”.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 25.3.1971, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»

Στρατιωτική διοίκηση

  • “Το πρώτο σημαντικό επαναστατικό στρατόπεδο, που θα τροφοδοτήση σ’ έμψυχο υλικό τις πρώτες εκστρατείες κατά των κάστρων της Μεσσηνίας καὶ τῆς Τριπολιτσάς, συστήθηκε στην Καλαμάτα. Κι’ ονομάστηκε ‘Σπαρτιατικόν Στρατόπεδον’”.
  • “Απ’ αυτό στρατόπεδο θα εκλεγεί ο πρώτος αρχιστράτηγος της Επαναστάσεως: Ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης”.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 25.3.1971, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»

  • “Στην Καλαμάτα θα εγκατασταθεί και το πρώτο Αρχηγείο του Επαναστατικού Στρατού”.
    Και ο κ. Γιάννης Αναπλιώτης καταλήγει:
  • “Σ’ αυτή θα οργανωθεί και θα λειτουργήσει: ή πρώτη Επιμελητεία Στρατού, που θα στέλνει εφόδια στά ἐκστρατευτικά σώματα, που πολιορκούσανε τα Μεσσηνιακά κάστρα της Κορώνης, της Μεθώνης και της Πύλου”.
  • “Απ’ αυτή θα ξεκινήσει, για να χτυπήσει τον εχθρό στις φωλιές του, ο γείμαρρος των μεσσηνιακών αρμάτων, που δε μετριούνται με εκατοντάδες, παρά με χιλιάδες μαχητές της Λευτεριάς”.
  • “Σ’ αυτή θα συναντήσουμε όχι μόνο την αφετηρία, αλλά και τη συνέχεια και τη διάρκεια (ώσπου, να συσταθεί η Πελοποννησιακή Γερουσία) της  ̓Επαναστάσεως και της αναγνωρισμένης πολιτικο – στρατιωτικής ηγεσίας της, που επικεφαλής βρίσκεται ο Πετρόμπεης. Αυτής που, από την πρώτη νίκη (άλωση της Καλαμάτας), δε θ’ αργήσει να οδηγήσει τα επαναστατικά άρματα και στη μεγαλύτερη: Στο Βαλτέτσι, που είναι νίκη κυρίως μεσσηνιακή και λακωνική”.
  • “Σ’ αυτή, τέλος, θα οργανωθεί και θα γυμνάζεται ὁ πρῶτος τακτικός Ελληνικός Στρατός των ‘Μαυροφόρων του Α. Υψηλάντη από το συνταγματάρχη Παλέστα και τον Γκουβερνάντ”.

»Ο συγγραφεύς, τέλος, ως επίμετρον της μελέτης του “Το Ξεκίνημα του Εικοσιένα”, παραθέτει τρεις αυθεντικάς μαρτυρίας του Παπαπολυζώη Κουτουμάνου, του Θεοδώρου Κολοκοτρώνη και του Αμβροσίου Φραντζή, διά το πώς κηρύχθηκε η “Επανάσταση στην Καλαμάτα”».