Πριν από 60 χρόνια, η διεθνής κοινότητα ανέλαβε μια ιστορική δέσμευση για ένα μέλλον χωρίς ρατσισμό, με την έγκριση της διεθνούς σύμβασης για την κατάργηση πάσης μορφής φυλετικών διακρίσεων. Πρόκειται για μια συνθήκη-ορόσημο που κατοχυρώνει το δικαίωμα στην ισότητα και την αξιοπρέπεια για όλους και όλες.
Η Παγκόσμια Ημέρα κατά του Ρατσισμού και των Φυλετικών Διακρίσεων είναι μια ακόμα αφορμή για να καταλάβουμε ότι η δίκαιη πρόσβαση στα κοινωνικά δικαιώματα για τους ηλικιωμένους μετανάστες και τους μετανάστες με αναπηρία δεν είναι αυτονόητη.
Η ομάδα του Generation 2.0 for Rights, Equality & Diversity ερεύνησε σε βάθος για να εντοπίσει τις δυσκολίες, τις στρεβλώσεις και τις αδικίες του συστήματος.
Ο E.K. είναι τουρκικής καταγωγής και βρίσκεται από το 2002 στην Ελλάδα. Είναι αναγνωρισμένος πολιτικός πρόσφυγας και ΑμεΑ λόγω τυφλότητας. Η Τράπεζα Θεμάτων δεν παρέχεται κατάλληλα προσαρμοσμένη για να έχουν πρόσβαση τα άτομα με τυφλότητα (για παράδειγμα, ακουστική πρόσβαση στις ερωτήσεις και τις απαντήσεις). Επομένως, ο Ε.Κ. εμποδίζεται από το να προετοιμαστεί κατάλληλα για τις εξετάσεις για το Πιστοποιητικό Επάρκειας Γνώσεων για Πολιτογράφηση και να αποκτήσει την ελληνική ιθαγένεια.
Η Μ.Α., με καταγωγή από την Αλβανία, ζει 22 χρόνια νόμιμα στην Ελλάδα και είναι αναγνωρισμένη ως ΑμεΑ. Για να εξασφαλίσει την πρόσβασή της στο επίδομα αναπηρίας, χρειάστηκε να μετατρέψει με αίτησή της τον Ιανουάριο του 2024 την άδεια διαμονής της από άδεια δεκαετούς διάρκειας σε άδεια για ανθρωπιστικούς λόγους.
Πέρα από το γεγονός ότι κλήθηκε να μεταβεί σε μια πολύ πιο βραχυπρόθεσμη άδεια, δεν έχει λάβει το επίδομα που δικαιούται ως και τον Ιούνιο του 2024. Ο λόγος; Ενώ έχει καταθέσει αίτηση ανανέωσης της άδειάς της από δεκαετία σε άδεια για ανθρωπιστικούς λόγους, η αίτηση αυτή τής παρέχει τα δικαιώματα της άδειας της οποίας ζητάει τη μεταβολή.
Επομένως, μέχρι την έκδοση της άδειας για ανθρωπιστικούς λόγους έχει τα δικαιώματα της δεκαετούς άδειας και είναι αδύνατον να έχει πρόσβαση στο επίδομα. Δεδομένων της υποστελέχωσης των υπηρεσιών και του όγκου των αιτημάτων, παρατηρούνται τεράστιες καθυστερήσεις στα αιτήματα έκδοσης και ανανέωσης αδειών, με την αναμονή να φτάνει ως και τη διετία. Σύμφωνα με τη Μ.Α., τέτοια εμπόδια την κάνουν να αισθάνεται ξένη ακόμα και ύστερα από τόσα χρόνια διαμονής στην Ελλάδα.
Η Χ.Π. είναι 71 ετών, με καταγωγή από την Ουκρανία, και κάτοικος Ελλάδας από το 1995. Δεν έχει πρόσβαση σε σταθερό καθεστώς, ούτε στην εθνική σύνταξη, καθώς συγκεντρώνει λίγα ένσημα και όχι τα απαιτούμενα 40 χρόνια νόμιμης διαμονής. Λόγω της ηλικίας της, δεν μπορεί να δουλέψει. Η διατήρηση του καθεστώτος παραμονής της στην Ελλάδα βρίσκεται στον αέρα.
Σύμφωνα με το ιστορικό της, η Χ.Π. έλαβε άπαξ άδεια διαμονής για εξαιρετικούς λόγους κατά τις διατυπώσεις του νόμου. Με τη λήξη της άδειας διαμονής αυτής και εφόσον δεν λαμβάνει σύνταξη και δεν μπορεί να εργαστεί λόγω ηλικίας, δεν μπορεί να μεταπηδήσει σε οποιαδήποτε άλλη άδεια διαμονής.
Κατά την περίοδο που είχε τη δυνατότητα να εργαστεί, δεν ασφαλιζόταν πλήρως ώστε να διαμορφώσει συνταξιοδοτική ικανότητα, με αποτέλεσμα να μην συγκεντρώνει τα απαραίτητα ένσημα για την εθνική σύνταξη. Επιπλέον, ακόμα και να τα συγκέντρωνε, η προϋπόθεση της 40ετίας την εμποδίζει από την πρόσβαση στην πλήρη σύνταξη.
Εφόσον δεν είναι οικονομικά ανεξάρτητη δεν μπορεί να ανανεώσει σε άδεια διαμονής οικονομικά ανεξάρτητου ατόμου, ούτε σε κάποια άδεια διαμονής για εργασία. Η υπόθεση της Χ.Π. αναδεικνύει το νομικό κενό ως προς την ανανέωση άδειας διαμονής υπερήλικων πολιτών τρίτων χωρών.
Έρευνα: Access – Δίκαιη Πρόσβαση στα Κοινωνικά Δικαιώματα
«Η δίκαιη πρόσβαση στα κοινωνικά δικαιώματα για τα ανάπηρα άτομα αλλά και για τους ηλικιωμένους δεν είναι αυτονόητη. Εάν μάλιστα πρόκειται για άτομα μεταναστευτικού υπόβαθρου όλα γίνονται ακόμα πιο δύσκολα.
Για τον λόγο αυτό η ομάδα του Generation 2.0 for Rights, Equality & Diversity ερευνήσαμε σε βάθος, για να εντοπίσουμε τις δυσκολίες, τις στρεβλώσεις και τις αδικίες του συστήματος με στόχο να τις αναδείξουμε και να προτείνουμε λύσεις», αναφέρει στο ΒΗΜΑ η Βέρα Καρανίκα, Υπεύθυνη Συνηγορίας του G2RED εξηγώντας το σκεπτικό της έκθεσης «Access – Δίκαιη Πρόσβαση στα Κοινωνικά Δικαιώματα».
«Συγκεντρώνοντας στοιχεία από τους ανθρώπους που εξυπηρετούμε καθημερινά στο τμήμα της Νομικής Συμβουλευτικής του οργανισμού, καταφέραμε να εντοπίσουμε τα νομοθετικά κενά και τις διοικητικές ελλείψεις που επηρεάζουν την πρόσβαση στην ιθαγένεια και τα κοινωνικά δικαιώματα για ηλικιωμένους μετανάστες και ανάπηρους μετανάστες.
Κύρια ζητήματα που αντιμετωπίζουν καθημερινά οι άνθρωποι που ζητούν τη συνδρομή μας είναι η δυσκολία πρόσβασης στο επίδομα αναπηρίας και την ιθαγένεια για τα ανάπηρα άτομα και στη σύνταξη και το νομικό καθεστώς για τους ηλικιωμένους.
Στο πλαίσιο του έργου Access που υλοποιήσαμε με τη συγχρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, του Ιδρύματος Μποδοσάκη και του Κέντρου Στήριξης ΜΚΟ, ο στόχος μας είναι διπλός.
Αφενός, η εποπτεία του εθνικού νομοθετικού πλαισίου, η καταγραφή καλών πρακτικών σε κράτη της ΕΕ και η κατάθεση προτάσεων στη πολιτεία προς επίλυση των διακρίσεων όπως αναδεικνύονται και στην Έκθεση Αποτελεσμάτων του έργου.
Αφετέρου, η κοινωνική ανάδειξη των ζητημάτων αυτών και η ενδυνάμωση των ατόμων που επηρεάζονται από αυτά τα εμπόδια μέσα από εξατομικευμένη νομική συμβουλευτική», προσθέτει.
700.000 μετανάστες ζουν νόμιμα στην Ελλάδα
Στην Ελλάδα, διαβιούν νόμιμα περίπου 700.000 πολίτες τρίτων χωρών (ΠΤΧ) με άδειες διαμονής που προβλέπονται από τον Κώδικα Μετανάστευσης. Οι ΠΤΧ αντιμετωπίζουν πολλές και διαφορετικές προκλήσεις σε κάθε στάδιο της διαμονής τους στη χώρα, οι οποίες σχετίζονται με την πρόσβαση σε νομικό καθεστώς, σε βασικά δικαιώματα, στην ιθαγένεια καθώς και στην κοινωνική τους ένταξη.
Παρά το γεγονός ότι οι ΠΤΧ δεν είναι εγγενώς ευάλωτοι, η ευαλωτότητα προκύπτει ως αποτέλεσμα πολλαπλών και διαθεματικών μορφών διακρίσεων και συστημικών ανισοτήτων. Ως αποτέλεσμα, τα άτομα αυτά συχνά έρχονται αντιμέτωπα με αποκλεισμό από την απόλαυση των δικαιωμάτων τους.
Οι αιτίες αυτών των αποκλεισμών εντοπίζονται σε νομοθετικά και θεσμικά κενά, διοικητικές δυσλειτουργίες και την έλλειψη κατάλληλων υποστηρικτικών δομών και μηχανισμών ένταξης.
Καθημερινά εμπόδια -σε κάποιες των περιπτώσεων εμπόδια ανυπέρβλητα- που δεν έχουν θέση σε ένα Κράτος Δικαίου.
Η έρευνα Access – Δίκαιη Πρόσβαση στα Κοινωνικά Δικαιώματα εντοπίζει και κατηγοριοποιεί τις διακρίσεις στην πρόσβαση πολιτών τρίτων χωρών στην ιθαγένεια και στα κοινωνικά δικαιώματα όπως είναι:
- η πρόσβαση στις διαδικασίες κτήσης της ελληνικής ιθαγένειας για τους μετανάστες με αναπηρία
- η πρόσβαση σε οικονομική στήριξη για τους μετανάστες με αναπηρία
- η πρόσβαση και ο υπολογισμός στην εθνική σύνταξη για τους ηλικιωμένους μετανάστες
- η πρόσβαση σε νομικό καθεστώς για τους ηλικιωμένους μετανάστες
Πρόσβαση μεταναστών με αναπηρία στην ιθαγένεια
Η έρευνα, μέσω των προσωπικών μαρτυριών, εντοπίζει ουσιώδη κενά και δυσλειτουργίες αναφορικά με τη διαδικασία απόκτησης ιθαγένειας λόγω γέννησης και φοίτησης και τη διαδικασία πολιτογράφησης για ΑμεΑ ΠΤΧ.
Ήδη από το 2019 τα άρθρα 1Α και 1Β, όπως τροποποιήθηκαν με το άρθρο 31 του ν. 4604/2019, παρέχουν σε ανήλικα και νεαρά άτομα με βαριά αναπηρία, άνω του 80%, που έχουν γεννηθεί ή έχουν μεγαλώσει στη χώρα, τη δυνατότητα να αιτηθούν για ιθαγένεια, χωρίς βεβαιώσεις σπουδών, αλλά με πιστοποιητικά παροχής υπηρεσιών εξειδικευμένης περίθαλψης και παρεμβάσεων ψυχοκοινωνικής ή θεραπευτικής αποκατάστασης.
Για την εφαρμογή της εν λόγω διάταξης απαιτείται Κοινή Υπουργική Απόφαση, η οποία τέσσερα και πλέον χρόνια μετά τη θεσμοθέτηση της νομοθετικής διάταξης, δεν έχει εκδοθεί, στερώντας από τα παιδιά μεταναστευτικής καταγωγής με βαριές αναπηρίες το δικαίωμα να αποκτήσουν ελληνική ιθαγένεια.
Ένα άλλο σημαντικό σημείο είναι αυτό της προσβασιμότητας της Τράπεζας Θεμάτων -μέσω της οποίας αντλούνται τα θέματα της των γραπτών εξετάσεων του Πιστοποιητικού Επάρκειας Γνώσεων για την Πολιτογράφηση – για άτομα με αναπηρία.
Για παράδειγμα, άτομα με οπτική αναπηρία δεν έχουν πρόσβαση στις ερωτήσεις και τις απαντήσεις της Τράπεζας Θεμάτων αφού αυτές δημοσιεύονται σε ηλεκτρονική μορφή χωρίς να συνοδεύονται από κάποιο ηχητικό βοήθημα.
Επομένως, τα άτομα αυτά δεν μπορούν να προετοιμαστούν αυτόνομα και κατάλληλα για τις εξετάσεις ΠΕΓΠ που αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την πρόσβαση στην πολιτογράφηση και την κτήση ελληνικής ιθαγένειας.
Πρόσβαση στο επίδομα αναπηρίας για μετανάστες με αναπηρία
Ο αποκλεισμός των πολιτών τρίτων χωρών με αναπηρία από τη λήψη του επιδόματος αναπηρίας από τον Οργανισμό Προνοιακών Επιδομάτων και Κοινωνικής Αλληλεγγύης (ΟΠΕΚΑ), με μόνη εξαίρεση τους κατόχους άδειας διαμονής για ανθρωπιστικούς λόγους και τα μέλη οικογένειας Έλληνα πολίτη ή πολίτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αποτελεί διάκριση βάσει ιθαγένειας στην πρόσβαση σε παροχές κοινωνικής ασφάλισης και δημιουργεί ανισότητες μεταξύ πολιτών τρίτων χωρών που διαβιούν νόμιμα στη χώρα.
Σύμφωνα με τα όσα ορίζει η εθνική νομοθεσία οι κάτοχοι με αναπηρία οποιασδήποτε άλλης άδειας διαμονής αποκλείονται από την πρόσβαση στο επίδομα αναπηρίας. Για να εξασφαλίσουν την πρόσβασή τους χρειάζεται να μετατρέψουν τον τύπο άδειας που κατέχουν σε άδεια διαμονής για ανθρωπιστικούς λόγους.
Η τελευταία είναι βραχείας διάρκειας (ενός έτους) και δεν παρέχει ισχυρές εγγυήσεις διαμονής στους κατόχους της, ενώ αποτρέπει το αίσθημα ασφάλειας και σταθερότητας ενόψει των πολλαπλών ανανεώσεων.
Πρόσβαση στην εθνική σύνταξη για υπερήλικους μετανάστες
Οι μετανάστες, όπως και οι Έλληνες πολίτες, για να λάβουν το πλήρες ποσό της εθνικής σύνταξης πρέπει να έχουν συμπληρώσει τουλάχιστον 20 έτη ασφάλισης καθώς 40 χρόνια μόνιμης και νόμιμης διαμονής στην Ελλάδα.
Δεδομένου ότι η πρώτη συντονισμένη διαδικασία νομιμοποίησης ξεκίνησε το 1998 μια μεγάλη μερίδα πολιτών χωρών εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης που είναι πλέον σε ηλικία συνταξιοδότησης αδυνατεί να αποδείξει τα 40 χρόνια συνεχούς νόμιμης διαμονής.
Επιπλέον, εξαιτίας θεσμικών κενών ή δυσλειτουργιών της δημόσιας διοίκησης, οι μετανάστες στην Ελλάδα πολύ εύκολα μπορούν να εκπέσουν του νόμιμου καθεστώτος διαμονής.
Πρόσβαση υπερηλίκων μεταναστών σε νομικό καθεστώς
Ως προς την πρόσβαση των υπερήλικων πολιτών τρίτων χωρών σε νόμιμο καθεστώς, παρατηρείται νομοθετικό κενό. Είναι πολλές οι περιπτώσεις των πολιτών τρίτων χωρών άνω των 67 ετών, οι οποίοι ενώ ζούσαν νόμιμα στη χώρα, αδυνατούν πλέον να ανανεώσουν την άδεια διαμονής τους.
Η άδεια διαμονής ως «οικονομικά ανεξάρτητο άτομο» φαίνεται ίσως η καταλληλότερη από τις προβλεπόμενες για τους υπερήλικους μετανάστες. Η απόκτησή της προϋποθέτει επαρκείς πόρους διαβίωσης, τους οποίους μεγάλη μερίδα πολιτών τρίτων χωρών, και ειδικότερα οι άνω των 67 ετών, αδυνατεί να αποδείξει.
Η απασχόληση μέσω αδήλωτης εργασίας αποτελεί βασικό εμπόδιο στη συνταξιοδότηση των μεταναστών, η οποία είναι συνδεδεμένη με το ύψος των ενσήμων τους και τα χρόνια νόμιμης διαμονής τους στη χώρα, άρα και στη διατήρηση του νόμιμου καθεστώτος τους.
Τι συμβαίνει στην Ευρώπη
- Στη Φινλανδία το αναπηρικό επίδομα είναι προσβάσιμο στους κατόχους άδειας διαμονής σε ισχύ και με εγγραφή στη δημοτική αρχή. Ωστόσο, η έλλειψη ενημέρωσης και τα γλωσσικά εμπόδια καθιστούν δύσκολη την πλοήγηση του φινλανδικού συστήματος. Ως προς την πρόσβαση στην ιθαγένεια, οι αυστηρές γλωσσικές απαιτήσεις και οι απαιτητικές διαδικασίες αποτρέπουν πολλούς από το να διεκδικήσουν την πρόσβαση στη φινλανδική ιθαγένεια, χωρίς να υπάρχουν διευκολύνσεις για ηλικιωμένους ή άτομα με αναπηρία.
- Στη Μάλτα οι παροχές αναπηρίας είναι προσβάσιμες μέσω διάφορων αδειών. Ωστόσο, οι ενδιαφερόμενοι αντιμετωπίζουν προκλήσεις στην κατανόηση των προϋποθέσεων και εμπόδια λόγω έλλειψης υπηρεσιών διερμηνείας. Εξαιρετικά δύσκολη είναι η πρόσβαση στη σύνταξη ανεξαρτήτως καθεστώτος. Η απόκτηση ιθαγένειας είναι δύσκολη για όλους τους ΠΤΧ, χωρίς ειδικές διατάξεις για τις ευάλωτες ομάδες.
- Στη Ρουμανία οι μετανάστες έχουν πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας, αλλά αντιμετωπίζουν εμπόδια στην πρόσβασή τους στο επίδομα αναπηρίας και σε συνταξιοδοτικές παροχές. Ως προς την πρόσβαση στην ιθαγένεια, δεν υπάρχουν ειδικά μέτρα για τα ΑμεΑ και τους ηλικιωμένους, αλλά τα οικονομικά κριτήρια δεν αποτελούν εμπόδιο.
- Στη Σουηδία για το επίδομα αναπηρίας απαιτείται μόνιμη άδεια διαμονής, καθεστώς πρόσφυγα ή επικουρική προστασία. Για τους ανηλίκους, το καθεστώς νόμιμης διαμονής των γονέων μπορεί να επηρεάσει την πρόσβασή του στο επίδομα αναπηρίας. Επιπλέον, η γραφειοκρατία, η έλλειψη πληροφόρησης, η ανεπαρκής κατάρτιση των υπηρεσιών και η ασυνεπής εφαρμογή του πλαισίου οδηγούν σε εμπόδια στην πρόσβαση. Αναφορικά με την πρόσβαση στην ιθαγένεια, το σουηδικό νομικό πλαίσιο προσφέρει απαλλαγές και διευκολύνσεις ως προς τις γλωσσικές απαιτήσεις και την πολιτική αγωγή για τα ΑμεΑ και τους ηλικιωμένους, καθώς και υπηρεσίες υποστήριξης κατά την αίτηση.
- Στην Κύπρο και την Ισπανία δεν καταγράφηκαν συγκεκριμένες πολιτικές για τη διευκόλυνση της πρόσβασης στην ιθαγένεια και στα κοινωνικά δικαιώματα για τους ηλικιωμένους μετανάστες και τους μετανάστες με αναπηρία, ενώ αναφέρθηκε ότι τα ζητήματα αυτά δεν λαμβάνουν τη δέουσα προσοχή στις χώρες αυτές.
«Η λήξη του προγράμματος δεν σημαίνει και τη λήξη της ενασχόλησης του G2RED με τα ζητήματα αυτά. Θα συνεχίσουμε να συμβάλλουμε στην καθημερινή ενδυνάμωση των μεταναστών και την άσκηση πίεσης στους αρμόδιους θεσμούς ώστε να αρθούν οι διακρίσεις αυτές μέσα από νομοθετικές αλλαγές, ενίσχυση της θεσμικής διαθεματικής προστασίας και χάραξη συμπεριληπτικών πολιτικών», τονίζει η Βέρα Καρανίκα
Διαβάστε αναλυτικά τα ευρήματα και τις προτάσεις της έρευνας για τη βελτίωση του εθνικού νομοθετικού πλαισίου και της διοικητικής πρακτικής ως προς την πρόσβαση των ΑμεΑ και ηλικιωμένων ΠΤΧ στην ιθαγένεια και στα κοινωνικά δικαιώματα.
