Μανάδες που ικέτευαν να σωθούν τα μωρά τους, μαυροφορεμένες γυναίκες που δεν έθαψαν ποτέ τα αγαπημένα τους πρόσωπα, κοινότητες και οικογένειες που ξεκληρίστηκαν μέσα σε ένα βράδυ. Τραγικά ιστορικά γεγονότα έρχονται στο «φως» μετά από περισσότερες από οκτώ δεκαετίες, στο ντοκιμαντέρ «Τάναϊς: Στην αγκαλιά της αβύσσου» της Βίκυς Αρβελάκη σε συμπαραγωγή COSMOTE TV, που πραγματοποίησε την πρεμιέρα του στο επίσημο πρόγραμμα του 27ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.

Mέσα από παράλληλες ιστορίες ανθρώπων που επιβιβάστηκαν ως αιχμάλωτοι πολέμου στο ατμόπλοιο Τάναϊς το 1943 κι έχασαν τελικά τη ζωή τους αβοήθητοι στα ανοιχτά της Κρήτης, αναδεικνύεται η κοινή μοίρα ανθρώπων με διαφορετική καταγωγή, θρησκεία και κουλτούρα την εποχή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Το Τάναϊς, ένα παλιό ατμόπλοιο υπό ναζιστική σημαία, απέπλευσε από το λιμάνι του Ηρακλείου το βράδυ της 8ης Ιουνίου 1944. Στα αμπάρια του ήταν το σύνολο των Εβραίων της Κρήτης, Κρήτες αντιστασιακοί καθώς και Ιταλοί στρατιώτες αντιφασίστες. Όλοι τους προορίζονταν για στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ωστόσο, η σκληρή μοίρα αυτών των ανθρώπων σφραγίστηκε στο πέλαγος όταν βρετανικό υποβρύχιο τορπίλισε το ατμόπλοιο παρασέρνοντας στην άβυσσο πάνω από 350 ψυχές. Εβραίοι, χριστιανοί ορθόδοξοι και καθολικοί, εγκλωβισμένοι στα αμπάρια, βρέθηκαν στο βυθό της θάλασσας.

«Tάναϊς: Στην αγκαλιά της αβύσσου»

Σήμερα η ταινία αναβιώνει την ιστορική αυτή τραγωδία μέσα από την οπτική του παρόντος και τις συνισταμένες που ενώνουν τους λαούς, παρά το διαφορετικό τους υπόβαθρο. Η σκηνοθέτης και παραγωγός Βίκυ Αρβελάκη, είναι η οδηγός μας στην ανάσυρση της μνήμης του «Τάναϊς».

«Η ιστορία παύει να είναι ένα ανιαρό ανάγνωσμα όταν ζωντανέψουν οι μικρές πτυχές της, όταν νιώσουμε ότι μας αφορά, όταν αυτή μετουσιωθεί σε κάτι ζωντανό».

Είστε Χανιώτισσα, εργάζεστε στην Κρήτη και μάλιστα συστηματικά στην παραγωγή ντοκιμαντέρ. Στα ντοκιμαντέρ σας έχετε καταγράψει ιστορίες της Κρήτης στην περίοδο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου καθώς και σημερινές πλευρές του νησιού, πάντα με τον άνθρωπο στο επίκεντρο. Γιατί αποφασίσατε να ασχοληθείτε με το μοιραίο ταξίδι του Τάναϊς, έχοντας στον πυρήνα της ταινίας σας, την τραγωδία των Εβραίων της Κρήτης των Χανίων;

Λένε πως στη ζωή ενός παιδιού, ένας σωστός δάσκαλος αρκεί, για να το εμψυχώσει, να το κάνει να δώσει δυνατές υποσχέσεις στον εαυτό του, υποσχέσεις που συχνά γίνονται οι μικροί και οι μεγάλοι στόχοι στη ζωή του. Στο παρακάτω της ζωής και με πολύ παρόμοιο τρόπο, ένα ερέθισμα ή μια σωστή κουβέντα την κατάλληλη στιγμή αρκεί ώστε να πέσει ο σπόρος που θα βλαστήσει και θα δώσει ζωή σε μια ταινία, ένα βιβλίο, ένα τραγούδι.

Ένα τέτοιο ερέθισμα προσέλαβα μετά από την συνάντηση μου με την κυρία Ντόνα – Λίλιαν Καπόν, όταν προ ετών μου μίλησε για κάποια εμφατικά γεγονότα τα οποία δεν γνώριζα για το ναυάγιο του Τάναϊς. Ήταν όμως μάλλον οι μικρές γλυκές ιστορίες ζωής – στην ίδια συζήτηση – τώρα που το ξανασκέφτομαι, αυτές που με έκαναν να δώσω αυτήν την υπόσχεση στον εαυτό μου, πως αυτό θα το κάνουμε ταινία. Ο σπόρος έπεσε στο χώμα.

Η ιστορία παύει να είναι ένα ανιαρό ανάγνωσμα όταν ζωντανέψουν οι μικρές πτυχές της, όταν νιώσουμε ότι μας αφορά, όταν αυτή μετουσιωθεί σε κάτι ζωντανό. Έτσι μόνο γίνεται μέρος της προσωπικής μας εμπειρίας, μπαίνει στην καρδιά μας και μένει στην μνήμη μας.

Βίκυ Αρβελάκη @David Ben Ivgi

Πόσο δύσκολη ήταν η ιστορική έρευνα που απαιτήθηκε για την υλοποίηση του ντοκιμαντέρ «Τάναϊς: Στην αγκαλιά της αβύσσου» και ποιες οι πηγές για το αρχειακό υλικό στις οποίες ανατρέξατε; Ανακαλύψατε στοιχεία που δεν γνωρίζατε;

Πολλές φορές ερευνητές σε διάφορες χρονικές περιόδους, έχουν συγκεντρώσει παράλληλα υλικό για το ίδιο θέμα. Αυτό το υλικό έρευνας, λες και περιμένει υπομονετικά να ενωθεί, σαν ένα παζλ, ώστε να υπάρξει ένα νέος απότοκος. Έτσι έγινε και στη περίπτωση του Τάναϊς. Χρόνια τώρα, πολλοί ιστορικοί, ερευνητές, συγγραφείς, δύτες, κ.λπ. έψαξαν και βρήκαν σημαντικό και πλούσιο υλικό, είτε από προσωπικά είτε από κρατικά αρχεία. Έσωσαν με λίγα λόγια την ιστορία και τη μνήμη εκατοντάδων ανθρώπων και με αυτόν τον τρόπο, το υλικό αυτό συγκεντρώθηκε και χρησιμοποιήθηκε στην ταινία. Φανταστείτε ότι μόνο ένα μικρό μέρος έχει ενσωματωθεί στα 71 λεπτά που διαρκεί η κινηματογραφική εκδοχή του Τάναϊς. Το ευχαριστώ σε αυτούς τους ανθρώπους είναι λίγo. Είναι αυτοί οι πραγματικοί φύλακες της μνήμης.

«Τα θύματα του Τάναϊς, περίπου εξακόσιες ψυχές, τα συνδέει μια ακόμη τραγικότητα, αυτή των ανθρώπων που χάνονται, χωρίς να αφήσουν κάποιο ίχνος πίσω τους».

Στο μοιραίο ατμόπλοιο που βυθίστηκε κατά λάθος από βρετανικό υποβρύχιο πριν από 81 χρόνια, επέβαιναν όχι μόνο Κρήτες Εβραίοι αλλά και Κρήτες αντιστασιακοί, καθώς και Ιταλοί αντιφασίστες στρατιώτες, όλοι αιχμάλωτοι των ναζί με κατεύθυνση κάποιο στρατόπεδο εξόντωσης. Πώς αποτιμάτε προσωπικά αυτή την τραγική ιστορία, που αποτελεί και μοναδικό ιστορικό γεγονός στην Ελλάδα ως παράδειγμα συνύπαρξης διαφορετικών εθνικοτήτων και θρησκευτικών πιστεύω στο πλαίσιο ενός πολέμου;

Η ταινία μέσα από παράλληλες ιστορίες, αναδεικνύει τη σύγκληση στα πάθη ανθρώπων που προέρχονται από διαφορετικό υπόβαθρο: χριστιανούς, Ορθόδοξους και Καθολικούς, καθώς και Εβραίους. Οι κοινές τους πορείες, τα πάθη και οι συμφορές τους, που ένωσαν μοιραία τους ανθρώπους αυτούς που υπήρξαν θύματα στο Τάναϊς, είναι δυστυχώς μια πραγματικότητα του πολέμου. Ενώ στην Ελλάδα την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου συναντάται ως μοναδικό γεγονός, ωστόσο την ίδια περίοδο στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως και εξοντώσεως, αυτό αποτελούσε καθημερινότητα. Και εκεί άνθρωποι διαφορετικών θρησκειών και εθνικοτήτων κρατιόταν σε ομηρία, βασανιζόταν και εξοντωνόταν.

Τα θύματα του Τάναϊς, περίπου εξακόσιες ψυχές, τα συνδέει μια ακόμη τραγικότητα, αυτή των ανθρώπων που χάνονται, χωρίς να αφήσουν κάποιο ίχνος πίσω τους. Ένας κύκλος που δεν μπορεί να κλείσει, μια διαρκής εκκρεμότητα για αυτούς που μένουν πίσω. Οι συγγενείς των θυμάτων δεν μπόρεσαν να θάψουν τους νεκρούς τους, ενώ υπάρχουν πολλές μαρτυρίες που αναφέρουν ανθρώπους σε πολλά χωριά της Κρήτης να περιμένουν βασανιστικά, μήπως από κάπου φανούν οι αγαπημένοι τους, μήπως επιστρέψουν, κάτι που φαντάζομαι ότι συνέβη και στην Ιταλία, με τους συγγενείς των Ιταλών αντιφασιστών στρατιωτών που χάθηκαν στο ίδιο ναυάγιο.

Κατάλογοι Εβραίων συλληφθέντων.

Ταυτόχρονα ο ολοκληρωτικός αφανισμός των Εβραίων της Κρήτης, μιας ολόκληρης κοινότητας που για αιώνες κατοικούσε στο νησί, η παρουσία των οποίων στα μεταπολεμικά χρόνια έσβησε από την συλλογική μνήμη, δείχνει μια σημαντική αδυναμία μας. Με τον ίδιο τρόπο που οι σημερινοί Γερμανοί δεν έχουν ιδέα ότι ο τακτικός γερμανικός στρατός βρέθηκε στην Κρήτη κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και το συνειδητοποιούν μόνο όταν επισκεφθούν τα στρατιωτικά νεκροταφεία τους ή κάποιο μουσείο, οι σημερινοί Έλληνες δεν γνωρίζουμε ότι υπήρξε Εβραϊκή κοινότητα στην Κρήτη. Το ελάχιστο χρέος που έχουμε, είναι η γνώση.

«Ακούω με τα αυτιά μου το «Πότε θα κάνει ξαστεριά» των Κρητικών αντιστασιακών, όπως ανέβαιναν στο Τάναϊς, δεν γίνεται να ξανακούσω αυτό το τραγούδι χωρίς να πάει το μυαλό μου σε αυτήν την εικόνα».

Ανάμεσα στις ανθρώπινες ιστορίες που αναδεικνύει η ταινία σας είναι αυτή της Φλώρας Βεντούρη που δεν επιβιβάστηκε ποτέ στο ατμόπλοιο Τάναϊς με αποτέλεσμα να σωθεί και να επιβιώσει, αλλά και του έφηβου Μάρκου Ισχακή, του οποίου το μαθητικό τετράδιο εκθέσεων σώζεται στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος, ενώ ο ίδιος χάθηκε μαζί με την οικογένειά του στο Τάναϊς. Τι σημαίνουν αυτές οι ιστορίες για σάς και ποιο θα λέγατε ότι είναι το πολυτιμότερο «ενθύμιο ζωής» που κρατάτε από αυτές; Υπάρχουν άλλες ιστορίες ανθρώπων του μοιραίου πλοίου που ενδεχομένως δεν μπορέσατε να συμπεριλάβετε στο ντοκιμαντέρ; Υπάρχει κάποια φωτογραφία ή κάποια ιστορία που να σας συγκινεί ιδιαίτερα;

Η ιστορία της Φλώρας Βεντούρη, ή αλλιώς Ρεβέκκας Πολίτη όπως ήταν το εβραϊκό της όνομα, από τα λίγα πρόσωπα που γνωρίζουμε ότι σώθηκαν στο Τάναϊς ενώ θεωρούνταν νεκρή, έχει δημιουργήσει έναν ισχυρό αίσθημα μέσα μου, και ενώ δεν την γνώρισα προσωπικά (πέθανε το 2015), αισθάνομαι ότι την γνωρίζω. Ανεξάρτητα από την αρχοντική της όψη και την μυθιστορηματική ζωή που έζησε, είναι ένα σύμβολο της ζωής μέσα στον θάνατο. Τα παιδιά, τα εγγόνια και τα δισέγγονα της, έπιασαν μια ολόκληρη σειρά στα καθίσματα της αίθουσας Τζον Κασσαβέτης, στην πρεμιέρα της ταινίας στο 27ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, γεγονός που μου δημιούργησε μεγάλη συγκίνηση.

Ρεβέκκα Πολίτη

Τις ημέρες της πρεμιέρας πληροφορήθηκα ότι γεννήθηκε το πρώτο δισέγγονο του Guido Guidetti, ενός Ιταλού στρατιώτη που υπήρξε θύμα στο Τάναϊς. Ήταν ο μοναδικός από τους δεκάδες Ιταλούς στρατιώτες για τον οποίο καταφέραμε να μάθαμε πληροφορίες, του οποίου η κόρη γεννήθηκε στην Κρήτη λίγες μέρες πριν από το ναυάγιο. Με συγκινεί και με στεναχωρεί που ο Αγαθοκλής Γαγάνης, ένας από τους αυτόπτες μάρτυρες της σύλληψης των Εβραίων, από τον οποίο πήραμε συνέντευξη για τις μνήμες του ως δεκάχρονου παιδιού το 1944, για λίγο δεν πρόλαβε να δει την ταινία ολοκληρωμένη.

Έχω κάνει αμέτρητες φορές εικόνα μέσα στο μυαλό μου την πληροφορία πως οι Εβραίοι της Κρήτης μέχρι τελευταίας στιγμής, διαισθανόμενοι το τέλος να πλησιάζει, ικέτευαν τους κάτοικους του Ηρακλείου να πάρουν τα παιδιά τους, να τα βαφτίσουν και να τα κάνουν δικά τους παιδιά – μήπως έστω αυτά σωθούν, στην πεζή διαδρομή τους προς το πλοίο και συνοδευόμενοι από Γερμανούς. Ακούω με τα αυτιά μου το «Πότε θα κάνει ξαστεριά» των Κρητικών αντιστασιακών, όπως ανέβαιναν στο Τάναϊς, δεν γίνεται να ξανακούσω αυτό το τραγούδι χωρίς να πάει το μυαλό μου σε αυτήν την εικόνα. Η εικόνα των μαυροφορεμένων γυναικών σε χωριά της Κρήτης, που περίμεναν να γυρίσουν οι αγαπημένοι τους με πονάει, και ας μην τις είδα και ας μην γνώρισα ποτέ αυτές τις γυναίκες.

Τζένη και Τζούλια Μινέρβο, θύματα στο Τάναϊς.

Πόσες και πόσοι περισσότεροι θα ήμασταν, αν δεν είχε κοπεί απότομα το νήμα της ζωής εξακοσίων ανθρώπων. Πόσα περισσότερα χαμόγελα, πόσο ομορφότερος ο κόσμος. Κάθε ταινία είναι πολλά περισσότερα από μια ταινία. Είναι μια μεγάλη εμπειρία για τους δημιουργούς, γίνεται ένα μεγάλο κεφάλαιο στη ζωής τους.

«Αγαπητέ κύριε Παπακωνσταντίνου, ονομάζομαι Βίκη Αρβελάκη και ασχολούμαι με τα ιστορικά ντοκιμαντέρ και αυτό είναι το χειρόγραφο ενός Εβραιόπουλου της Κρήτης που χάθηκε στο Τάναϊς…».

Ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου υπογράφει το πρωτότυπο τραγούδι «Μάρκος» στη μνήμη του Μάρκου Ισχακή. Πώς προέκυψε η συνεργασία σας και ποια ήταν η δική του προσέγγιση;

Όταν για πρώτη φορά διάβασα τα χειρόγραφα του 14χρονου Μάρκου Ισχακή, τις σκέψεις του για τη μητέρα του, τον πατέρα του, μα και το κείμενο που έγραψε το 1941 με τίτλο “Το καράβι”, ένιωσα ένα κομμάτι μέσα μου να πονάει κυριολεκτικά. Το παιδί αυτό είχε δει με τα μάτια του βομβαρδισμούς και καταστροφές και έγραφε πόσο επικίνδυνη είναι η μετακίνηση των ανθρώπων με καράβια στον πόλεμο. Έγραφε επίσης πόσο θα ήθελε να ταξιδέψει με ένα καράβι σε καιρό ειρήνης και να δει τα νησιά της πατρίδας του, της Ελλάδας. Μου ήταν αδιανόητο πώς αυτό το παιδί χάθηκε μαζί με την αδερφή και τους γονείς του στο Τάναϊς. Δεν έγραψα όλα αυτά στον Θανάση Παπακωνσταντίνου βέβαια. Του έστειλα απλά τα χειρόγραφα σε ψηφιακή μορφή, μαζί με ένα κείμενο που ξεκινούσε ως εξής: «Αγαπητέ κύριε Παπακωνσταντίνου, ονομάζομαι Βίκη Αρβελάκη και ασχολούμαι με τα ιστορικά ντοκιμαντέρ και αυτό είναι το χειρόγραφο ενός Εβραιόπουλου της Κρήτης που χάθηκε στο Τάναϊς…».

Ο Θανάσης είδε το mail μήνες αργότερα (καθώς μου είχαν δώσει κάποιο mail το οποίο δεν χρησιμοποιούσε). Όταν τελικά το είδε, με κάλεσε στο τηλέφωνο και με ρώτησε αν προλαβαίνει να γράψει κάτι για τον Μάρκο. Στεναχωρήθηκα εκείνη τη στιγμή μέσα μου γιατί θεωρούσα πως θα ήταν αδύνατο να προλάβει να μας ετοιμάσει κάτι, μιας και σε δύο βδομάδες η ταινία έπρεπε να υποβληθεί στο φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. Ο Θανάσης μέσα σε 48 ώρες μου είχε στείλει ολοκληρωμένο το τραγούδι «Μάρκος», το οποίο συνοδεύει στους τίτλους τέλους της ταινίας.

Νικόλαος Κατσανεβάκης, Κρητικός αντιστασιακός, θύμα στο Τάναϊς.

Πόσο σημαντική είναι η ανάδειξη της προφορικής και γραπτής ιστορίας ενός τόπου στο ευρύτερο πλαίσιο της ανάδειξης της συλλογικής μνήμης μιας χώρας, εν προκειμένω της Ελλάδας; Καταγράφοντας πτυχές της ιστορίας της Κρήτης και των ανθρώπων της ως ντοκιμαντερίστρια, τι επιδιώκετε;

Η συλλογική μνήμη συμβάλλει στο να συνειδητοποιήσουμε ποιοι είμαστε, από που ερχόμαστε και που οδεύουμε. Στην διατήρηση αυτής της συλλογικής μνήμης σημαντικό ρόλο παίζει ο τρόπος που παρουσιάζεται η ιστορία μας. Για να σταθούμε σε κάτι άλλωστε, πρέπει να αισθανθούμε ότι αυτό το κάτι μας αφορά. Δεν έχουμε πείσει τα νέα παιδιά στη χώρα μας δυστυχώς, ότι η ιστορία είναι κάτι που τα αφορά. Ας λάβουμε υπόψιν ότι οι κοινωνίες ανάλογα με τις ανάγκες τους, πολλές φορές διαγράφουν από τη μνήμη τους κάτι που τους είναι εξαιρετικά δυσάρεστο ή ενοχικό.

Επίσης παρατηρούμε ότι πολλές φορές οι κοινωνίες κατασκευάζουν ή «δημιουργούν» μνήμες, ανάλογα κάποιων άλλων αναγκών τους για ηρωοποίηση ή ακόμα και ωραιοποίηση μιας ιστορικής περιόδου.

Είναι μοιραίο λοιπόν να οδηγούμαστε συχνά όχι μόνο στην επανάληψη της ιστορίας, μα και στην πτώση μας σε εκείνο το βάραθρο που συχνά ξεπέφτει η ανθρωπότητα, αντί να ανέβουμε στο ύψος που θα μας δίδασκαν τα λάθη των κοινωνιών.

Η τέχνη διαθέτει όλα τα απαραίτητα εργαλεία ώστε οι μικρές ιστορίες που συνθέτουν την μεγάλη ιστορία, να μιλήσει στις καρδιές μας. Τις περισσότερες φορές ο γνώμονας που ακολουθώ, στον εσωτερικό διάλογο που κάνω με τον εαυτό μου στη διαδικασία δημιουργίας ενός ντοκιμαντέρ, είναι αν αυτό που θα δει ο θεατής είναι κατανοητό σε όλους και δευτερευόντως αν θα αγγίξει την ψυχή του.

Αν μια ταινία καταφέρνει να σταματήσει για λίγο τον χρόνο και έστω για λίγο βρεθούμε σε μια άλλη διάσταση, όπου θα νιώσουμε πως αυτά που μας ενώνουν είναι ίσως περισσότερα από εκείνα που μας χωρίζουν, τότε είμαστε σε καλό μονοπάτι.

Σε μια περίοδο που βιώνουμε αλλεπάλληλες κρίσεις και συνεχιζόμενους πολέμους – στη Λωρίδα της Γάζας, στην Ουκρανία – καταγράφεται άνοδος του αντισιμητισμού παγκοσμίως. Ντοκιμαντέρ όπως το «Τάναϊς: Στην αγκαλιά της Αβύσσου» τι έχουν να πουν στον θεατή σήμερα;

Δεν είναι η πρώτη φορά που κοινωνίες ανθρώπων σε περιόδους αστάθειας, κυρίως οικονομικής, με εξαιρετική ευκολία αναζητούν, χρήζουν και δαιμονοποιούν έναν φταίκτη. Κάπως έτσι «καιγόταν» οι μάγισσες στο παρελθόν. Τα πογκρόμ και οι διώξεις δεν είναι φαινόμενο μόνο των ημερών μας. Οι Εβραίοι στοχοποιούνταν, διώκονταν και πολλές φορές εξολοθρεύονταν στο ρου της ιστορίας.

Το λιγότερο που μπορούμε να κάνουμε ως άνθρωποι που έχουν συναίσθηση του συλλογικού εγκλήματος και που με απίστευτη μεθόδευση συντελέστηκε στα μέσα του 20ου αιώνα (Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος), είναι – με τη στάση μας – να δείξουμε σε όσους αναπολούν «τελικές λύσεις», ότι αυτό με μαθηματική ακρίβεια θα οδηγήσει για μια ακόμη φορά στην ηθική κατάπτωση μας, για την οποία στο μέλλον κάποιες άλλες γενιές ίσως να ντρέπονται.

INFO Το ντοκιμαντέρ «Τάναϊς: Στην αγκαλιά της αβύσσου» της Βίκυς Αρβελάκη σε συμπαραγωγή COSMOTE TV θα προβληθεί σύντομα στο COSMOTE History Channel.