Η 12η Μαρτίου έχει καθιερωθεί ως η Παγκόσμια Ημέρα κατά της Λογοκρισίας στο Διαδίκτυο (World Day Against Cyber Censorship), μια πρωτοβουλία που εγκαινιάστηκε το 2008 από τους Δημοσιογράφους Χωρίς Σύνορα (Reporters Without Borders / RWB, Reporters sans frontières / RSF) και τη Διεθνή Αμνηστία (Amnesty International).

Στην εποχή της πληροφορίας, η λογοκρισία έχει αποκτήσει νέες διαστάσεις. Δεν περιορίζεται πλέον στο παραδοσιακό μοντέλο της κρατικής παρέμβασης στα μέσα ενημέρωσης, αλλά επεκτείνεται σε πιο σύνθετες και συχνά λιγότερο εμφανείς μορφές ελέγχου της πληροφορίας. Τα κοινωνικά δίκτυα, που αρχικά θεωρήθηκαν ως χώροι ελεύθερης έκφρασης, έχουν πλέον αναδειχθεί σε πεδία μάχης όπου συγκρούονται συμφέροντα γύρω από τον έλεγχο του λόγου και της πληροφόρησης.

Σύμφωνα με το Freedom House, η παγκόσμια διαδικτυακή ελευθερία λόγου σημειώνει πτώση για 14η συνεχόμενη χρονιά, με όλο και περισσότερες κυβερνήσεις να καταπνίγουν τη διαδικτυακή έκφραση και να τιμωρούν πολίτες για τις απόψεις που εκφράζουν στο ίντερνετ. (Δες το αναλυτικό report εδώ)

Χάρτης της ελευθερίας του Διαδικτύου όπως αξιολογήθηκε από αναλυτές του Freedom House.

Πλέον, πάνω από τα 3/4 των χρηστών του διαδικτύου παγκοσμίως ζουν σε χώρες όπου οι αρχές μπορούν να τιμωρήσουν τους πολίτες/χρήστες για τις διαδικτυακές τους τοποθετήσεις. Αυτό το ανησυχητικό πλαίσιο καθιστά την Παγκόσμια Ημέρα κατά της Λογοκρισίας στο Διαδίκτυο πιο επίκαιρη από ποτέ, καθώς υπενθυμίζει ότι «τα ίδια δικαιώματα που έχουμε εκτός διαδικτύου πρέπει να προστατεύονται και στο διαδίκτυο» (Ψήφισμα του Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ) και καλεί τις κυβερνήσεις να απέχουν από πρακτικές που εμποδίζουν την ελεύθερη ροή πληροφοριών online.

Η ελευθερία της έκφρασης στο διαδίκτυο βρίσκεται έτσι στο επίκεντρο αντιπαραθέσεων: από τη μία πλευρά, οι κυβερνήσεις επικαλούνται λόγους εθνικής ασφάλειας, καταπολέμησης της παραπληροφόρησης ή ρητορικής μίσους για να περιορίσουν το περιεχόμενο από την άλλη, χρήστες, οργανώσεις δικαιωμάτων και δημοσιογράφοι καταγγέλλουν ότι πολλά από αυτά τα μέτρα αποτελούν λογοκρισία που φιμώνει νόμιμες φωνές κριτικής.

Η άνοδος της λογοκρισίας στα κοινωνικά δίκτυα (Social Media)

Όλο και συχνότερα κυβερνήσεις ασκούν πίεσες  στις εταιρείες των κοινωνικών δικτύων, αφαιρώντας περιεχόμενο ή ακόμα και  «μπλοκάροντας» πλήρως την πρόσβαση στους χρήστες, όταν το περιεχόμενο αυτό θεωρείται δυσάρεστο ή απειλητικό για τις ίδιες. Έρευνες δείχνουν ότι πάνω από το 50% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε χώρες όπου η πρόσβαση σε πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης έχει περιοριστεί προσωρινά ή μόνιμα από τις αρχές. 

Χαρακτηριστικά, η Κίνα συνεχίζει να αποκλείει Facebook, Twitter, Instagram κ.ά., ενώ η Ρωσία από το 2022 έχει απαγορεύσει το Facebook και το Instagram χαρακτηρίζοντάς τα «εξτρεμιστικές» οργανώσεις. Ακόμη και δημοκρατικές χώρες, όμως, αυξάνουν τις απαιτήσεις ελέγχου. Κυβερνήσεις υποβάλουν όλο και περισσότερα αιτήματα προς τις πλατφόρμες για διαγραφή αναρτήσεων που κρίνουν παράνομες ή επιζήμιες.

Παράλληλα, οι ίδιες οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης διαδραματίζουν ενεργό ρόλο στο τι επιτρέπεται να ακουστεί. Μέσω των πολιτικών περιεχομένου και των αλγορίθμων τους, μπορούν να προωθήσουν ή να «θαμπώσουν» φωνές. Τα τελευταία χρόνια, εταιρείες όπως η Meta (Facebook/Instagram) και η X (πρώην Twitter) έχουν βρεθεί στο στόχαστρο και των δύο πλευρών του διαλόγου.

Από τη μία, δέχονται πιέσεις να αφαιρούν παραπλανητικές ή βίαιες αναρτήσεις· από την άλλη, κατηγορούνται ότι αφαιρούν υπέρμετρα περιεχόμενο πολιτικής κριτικής ή μειονοτικών απόψεων. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του  Χ/Twitter υπό την ηγεσία του Έλον Μασκ. Ενώ ο Μασκ αυτοχαρακτηρίζεται «απόλυτος υπέρμαχος της ελευθερίας του λόγου», στην πράξη η πλατφόρμα συμμορφώθηκε με εκατοντάδες εντολές κρατικής λογοκρισίας μέσα στους πρώτους έξι μήνες της νέας διοίκησης.

Τα δεδομένα, που προέρχονται από τις αναφορές του Twitter στη βάση δεδομένων Lumen, δείχνουν ότι μεταξύ 27 Οκτωβρίου 2022 και 26 Απριλίου 2023, το Twitter έλαβε συνολικά 971 αιτήματα από κυβερνήσεις και δικαστήρια. Μπορείς να βρεις όλα τα δεδομένα εδώ.

Για παράδειγμα, το Χ/ Twitter μπλόκαρε λογαριασμούς επικριτών του Τούρκου Προέδρου Ερντογάν δύο ημέρες πριν τις εκλογές του Μαΐου 2023, κατόπιν απαίτησης των τουρκικών αρχών. Στην Ινδία, επίσης, το Χ/ Twitter υπό τον Μασκ συμμορφώθηκε με κυβερνητικές εντολές και αφαίρεσε υλικό – μεταξύ άλλων, διέγραψε συνδέσμους σε ένα ντοκιμαντέρ του BBC που ασκούσε κριτική στον Πρωθυπουργό Ναρέντρα Μόντι, μετά από επίσημο μπλοκάρισμα του ντοκιμαντέρ από την ινδική κυβέρνηση τον Ιανουάριο 2023. Ο ίδιος ο Μασκ δικαιολόγησε αυτές τις κινήσεις δηλώνοντας ότι «δεν μπορούμε να υπερβούμε τους νόμους μιας χώρας… αν η επιλογή είναι να πάνε φυλακή οι υπάλληλοί μας ή να συμμορφωθούμε, θα συμμορφωθούμε».

Τα στοιχεία δείχνουν μάλιστα ότι, μετά την αλλαγή ηγεσίας, το Twitter ικανοποιεί το 83% των κυβερνητικών αιτημάτων λογοκρισίας, από περίπου 50% πριν την εξαγορά – ένδειξη μιας σαφούς αυστηροποίησης της στάσης του ως προς το φιλτράρισμα περιεχομένου υπέρ των κρατικών αξιώσεων.

Κυβερνητικές Παρεμβάσεις

Πολλαπλά γεγονότα σε όλο τον κόσμο την περίοδο 2023-2025 οδήγησαν σε έξαρση της λογοκρισίας στα social media, είτε μέσω κυβερνητικών παρεμβάσεων είτε μέσω εταιρικών αποφάσεων. Μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις:

Τουρκία (Φεβρουάριος 2023 – Σεισμός)

Μετά τους καταστροφικούς σεισμούς στη ΝΑ Τουρκία, οι αρχές μπλόκαραν την πρόσβαση στο Twitter για περίπου 12 ώρες μέσα στις κρίσιμες πρώτες ημέρες των επιχειρήσεων διάσωσης.

Eνώ πολίτες χρησιμοποιούσαν την πλατφόρμα για να ζητήσουν βοήθεια και να μοιραστούν πληροφορίες από τα χαλάσματα, η τουρκική κυβέρνηση δικαιολόγησε το μπλοκάρισμα επικαλούμενη την ανάγκη να αντιμετωπιστούν «ανυπόστατες φήμες» και διαδικτυακή παραπληροφόρηση σχετικά με την αντιμετώπιση της κρίσης. Η κίνηση προκάλεσε έντονες αντιδράσεις εντός και εκτός Τουρκίας, καθώς θεωρήθηκε ότι σίγησε μια κρίσιμη δίοδο επικοινωνίας σε ώρα ανάγκης, με την αντιπολίτευση να κατηγορεί ανοιχτά την κυβέρνηση για προσπάθεια «να κρύψει την αλήθεια». Αξίζει να σημειωθεί ότι ήδη από τον Οκτώβριο 2022, στην Τουρκία είχε ψηφιστεί νέος νόμος κατά της «παραπληροφόρησης», θεσπίζοντας ποινές φυλάκισης για διασπορά «ψευδών ειδήσεων», ένα νομικό υπόβαθρο που έκανε πιο εύκολο το πρόσκαιρο «κλείσιμο» του Twitter εκείνες τις ημέρες.

Η περίπτωση της Ινδίας

Το 2023, η ινδική κυβέρνηση επέκτεινε το νομικό πλαίσιο IT Rules, υποχρεώνοντας πλατφόρμες όπως το Twitter και το Facebook να αφαιρούν περιεχόμενο εντός 36 ωρών μετά από κυβερνητικό αίτημα. Αυτό οδήγησε σε μαζική αφαίρεση περιεχομένου σχετικού με αγροτικές διαμαρτυρίες και περιφερειακά κινήματα αυτονομίας. Το Κέντρο Ψηφιακών Δικαιωμάτων της Ινδίας κατέγραψε άνω των 18.000 περιπτώσεων αφαίρεσης περιεχομένου μόνο κατά το πρώτο εξάμηνο του 2024.

Το «Διαδικτυακό Τείχος» της Ρωσίας

Μετά την έναρξη της σύγκρουσης με την Ουκρανία, η Ρωσία ενίσχυσε το «RuNet» – το εθνικό σύστημα ελέγχου του διαδικτύου. Το 2023-2024, επέβαλε πρόστιμα άνω των 200 εκατομμυρίων ρουβλίων σε πλατφόρμες που αρνήθηκαν να συμμορφωθούν με τις απαιτήσεις λογοκρισίας. Το X (πρώην Twitter) και το Instagram παρέμειναν ουσιαστικά μπλοκαρισμένα, ενώ το TikTok και το YouTube λειτουργούσαν με σημαντικούς περιορισμούς περιεχομένου.

Πόλεμος Ισραήλ-Παλαιστίνης (τέλη 2023)

Η έκρηξη βίας στη Μέση Ανατολή τον Οκτώβριο 2023 συνοδεύτηκε από άνευ προηγουμένου διαδικτυακή λογοκρισία περιεχομένου κατά των Παλαιστινίων. Σύμφωνα με έκθεση του Human Rights Watch, μέσα σε λίγες εβδομάδες (Οκτώβριος-Νοέμβριος 2023) τεκμηριώθηκαν πάνω από 1.050 περιπτώσεις αφαίρεσης ή απόκρυψης αναρτήσεων στο Instagram και το Facebook που υποστήριζαν ειρηνικά τους Παλαιστίνιους ή ανέφεραν παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

(Δες εδώ την έρευνα). Το HRW κατήγγειλε ότι η λογοκρισία αυτή ήταν συστημική και παγκόσμια, αποτέλεσμα είτε υπερβολικά αυστηρής εφαρμογής των κανόνων της Meta είτε λαθών που οδήγησαν στην αυθαίρετη καταστολή μιας συγκεκριμένης πλευράς του διαλόγου. Η Meta παραδέχτηκε ορισμένα σφάλματα και δεσμεύτηκε να βελτιώσει τις πρακτικές της.

Ο νόμος DSA της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Το 2023 άρχισε να εφαρμόζεται σταδιακά ο Κανονισμός για τις Ψηφιακές Υπηρεσίες (Digital Services Act, DSA) της ΕΕ, ο οποίος θεσπίζει αυστηρές υποχρεώσεις για τις μεγάλες online πλατφόρμες ως προς την εποπτεία περιεχομένου. Ο DSA απαιτεί από εταιρείες-γίγαντες (Facebook, Twitter, YouTube κλπ.) να αφαιρούν ταχύτερα το παράνομο περιεχόμενο, να παρέχουν διαφάνεια στις διαδικασίες τους (π.χ. αναφορές ανά εξάμηνο για το τι περιεχόμενο κατέβηκε και γιατί), να διενεργούν εκτιμήσεις κινδύνου για τις επιπτώσεις των αλγορίθμων τους και να δίνουν πρόσβαση σε ερευνητές για έλεγχο . Αν και σχεδιασμένος για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης, ο νόμος Digital Services Act που τέθηκε σε πλήρη εφαρμογή το 2024 προκάλεσε έντονες συζητήσεις. Κριτικοί υποστήριξαν ότι οι ασαφείς ορισμοί του για το «επιβλαβές περιεχόμενο» οδήγησαν σε υπερβολικό φιλτράρισμα περιεχομένου, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια των ευρωπαϊκών εκλογών του 2024, όπου καταγράφηκε μείωση 34% στη διάδοση πολιτικού περιεχομένου σύμφωνα με έρευνα του Πανεπιστημίου του Άμστερνταμ. (Διάβασε την έρευνα εδώ)

Το περιστατικό της Νιγηρίας

Τον Ιούνιο του 2023, η κυβέρνηση της Νιγηρίας ανέστειλε τη λειτουργία του X για επτά μήνες μετά την αφαίρεση ανάρτησης του προέδρου που θεωρήθηκε ότι παραβίαζε τους κανόνες της πλατφόρμας. Η αναστολή αυτή κόστισε στην οικονομία της χώρας περίπου 2 δισεκατομμύρια δολάρια σύμφωνα με την NetBlocks, αναδεικνύοντας τον οικονομικό αντίκτυπο των περιορισμών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Εταιρικές Αποφάσεις

Το πρωτόκολλο της Meta για πολιτικό περιεχόμενο

Τον Φεβρουάριο του 2024, η Meta ανακοίνωσε νέα πολιτική που μειώνει την προβολή πολιτικού περιεχομένου στο Facebook και το Instagram. Η εταιρεία υποστήριξε ότι ανταποκρίνεται στις προτιμήσεις των χρηστών, όμως ερευνητές από το Πανεπιστήμιο Στάνφορντ διαπίστωσαν ότι η αλλαγή επηρέασε δυσανάλογα περιεχόμενο από ανεξάρτητα μέσα και κινήματα ακτιβισμού, μειώνοντας την προβολή τους κατά 51% σε σύγκριση με 23% για παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης.

Ο περιορισμός και της καλλιτεχνικής έκφρασης στο TikTok

Από τα μέσα του 2023, το TikTok ενίσχυσε τους αλγόριθμους φιλτραρίσματος περιεχομένου, στοχεύοντας σε «αμφιλεγόμενα ζητήματα». Αυτό οδήγησε σε σημαντική μείωση της προβολής καλλιτεχνικού περιεχομένου που άγγιζε θέματα όπως η σεξουαλικότητα, η πολιτική ταυτότητα και τα δικαιώματα μειονοτήτων. Το κίνημα #CreateNotCensor συγκέντρωσε πάνω από 14 εκατομμύρια υπογραφές διαμαρτυρίας από δημιουργούς περιεχομένου παγκοσμίως.

Περιορισμοί στην κάλυψη συγκρούσεων από το YouTube

Το 2023-2024, το YouTube εφάρμοσε αυστηρότερους περιορισμούς στην κάλυψη συγκρούσεων, κυρίως αναφορικά με τις εξελίξεις στη Μέση Ανατολή και την Ουκρανία. Πολλά κανάλια ανεξάρτητης δημοσιογραφίας ανέφεραν μείωση των εσόδων τους (demonetization) και περιορισμό προβολής, με την πλατφόρμα να επικαλείται παραβιάσεις των οδηγιών περί «ευαίσθητου περιεχομένου». Η Διεθνής Ομοσπονδία Δημοσιογράφων (International Federation of Journalists – IFJ) κατέγραψε 412 περιπτώσεις περιορισμού περιεχομένου από δημοσιογράφους πρώτης γραμμής κατά το 2024.

Το φαινόμενο «shadow-banning» στο X

Μετά την εξαγορά του από τον Elon Musk, το X (πρώην Twitter) αντιμετώπισε κατηγορίες για αδιαφανείς πρακτικές περιορισμού περιεχομένου. Ερευνητές από το Πανεπιστήμιο Κολούμπια εντόπισαν συστηματική μείωση της προβολής συγκεκριμένων θεματικών, παρά τις διακηρύξεις της πλατφόρμας για μεγαλύτερη ελευθερία έκφρασης. Το 2024, η πλατφόρμα παραδέχτηκε ότι χρησιμοποιεί συστήματα «ορατότητας» που επηρεάζουν την προβολή περιεχομένου, προκαλώντας έντονες αντιδράσεις από οργανώσεις ψηφιακών δικαιωμάτων.

Η έρευνα του Ινστιτούτου Reuters για τη Δημοσιογραφία δείχνει ότι το 2024, το 67% των δημοσιογράφων παγκοσμίως ανέφεραν αυξημένους περιορισμούς στην ψηφιακή τους παρουσία, σε σύγκριση με 43% το 2022. Παράλληλα, το Digital Freedom Index κατέγραψε πτώση των δεικτών ψηφιακής ελευθερίας σε 78 από τις 109 χώρες που παρακολουθεί κατά την περίοδο 2023-2025.

Δράση – Αντίδραση

Απέναντι στην κλιμάκωση της λογοκρισίας, έχει ενεργοποιηθεί μια παγκόσμια κινητοποίηση από οργανώσεις, θεσμούς και απλούς πολίτες για την υπεράσπιση της ελευθερίας του λόγου στο διαδίκτυο. Διεθνείς οργανώσεις όπως οι Δημοσιογράφοι Χωρίς Σύνορα (RSF), το Article 19, το Electronic Frontier Foundation (EFF), η Access Now, η Human Rights Watch, η Amnesty International και πολλές άλλες παρακολουθούν στενά τις παραβιάσεις διαδικτυακών δικαιωμάτων, δημοσιοποιούν εκθέσεις και ασκούν πίεση για αλλαγές. Για παράδειγμα, η εκστρατεία #KeepItOn της Access Now καταγράφει και δημοσιοποιεί κάθε περίπτωση internet shutdown παγκοσμίως, ασκώντας διεθνή πίεση στα καθεστώτα που καταφεύγουν σε αυτήν την πρακτική. Το 2022 καταγράφηκαν 87 περιπτώσεις διακοπής του ίντερνετ σε 35 χώρες – αριθμός ρεκόρ στην ιστορία.

Ταυτόχρονα, αναπτύσσονται τεχνολογικές λύσεις και κινήματα πολιτών για παράκαμψη της λογοκρισίας. Όταν το Twitter μπλοκαρίστηκε στην Τουρκία το 2023, οι λήψεις VPN εκτοξεύθηκαν – ενδεικτικά, η υπηρεσία ProtonVPN ανέφερε αύξηση των εγγραφών κατά 30.000% (!) σε σχέση με τα συνήθη επίπεδα τις ώρες του αποκλεισμού.

Τέλος, οι ίδιες οι εταιρείες κοινωνικών δικτύων βρίσκονται υπό αυξανόμενο έλεγχο της κοινωνίας των πολιτών για τις πολιτικές τους.

Το λεγόμενο Συμβούλιο Εποπτείας της Meta (Facebook Oversight Board) εκδίδει γνωμοδοτήσεις για δύσκολες περιπτώσεις περιεχομένου, ενίοτε ανατρέποντας αποφάσεις λογοκρισίας της εταιρείας. Το 2023, μεταξύ άλλων, επέκρινε το Facebook για υπερβολική αφαίρεση αναρτήσεων που αφορούσαν ειδησεογραφικό περιεχόμενο και συνέστησε πιο σαφείς και αναλογικές πολιτικές. Παρόμοια, η δημοσιοποίηση των Twitter Files (μια σειρά εκδόσεων εσωτερικών εγγράφων του Twitter) στα τέλη του 2022 ξεκίνησε μια δημόσια συζήτηση για το πώς κυβερνητικές υπηρεσίες (π.χ. FBI) ασκούσαν επιρροή στις αποφάσεις περιεχομένου πλατφορμών. Αυτή η διαφάνεια – παρότι αμφιλεγόμενη ως προς τα κίνητρα – ώθησε πολλούς να απαιτήσουν πιο ξεκάθαρα όρια στις επαφές κυβερνήσεων-πλατφορμών, ώστε να αποφευχθεί αθέμιτη λογοκρισία «από την πίσω πόρτα».