Ένα κενό έχει δημιουργηθεί στο πολιτικό μας σύστημα. Οι κρίσεις των τελευταίων πολλών ετών έχουν κλυδωνίσει την εμπιστοσύνη των πολιτών σε τέτοιο βαθμό που οι δημοκρατίες μας φαίνονται μη λειτουργικές. Η απόσυρση της εμπιστοσύνης στους θεσμούς και τους σκοπούς της φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι μεγάλη, αφήνοντας πίσω ένα κενό μεταξύ κοινωνίας και πολιτειακού συστήματος. Το παράδειγμα των ΗΠΑ αφήνει μικρά περιθώρια παρερμηνείας. Ελλείψει εναλλακτικής πρότασης, το κενό καλύπτεται από δυνάμεις νέο-αυταρχικές, με ιδιάζοντα χαρακτηριστικά: πλουτοκρατία, εθνικισμός, χειραγώγηση και επιθετικότητα. Υλικά που τροφοδότησαν τις πιο μελανές σελίδες της ανθρώπινης ιστορίας.
Είναι σαφές πως η φιλελεύθερη δημοκρατία άφησε ανεκπλήρωτες τις υποσχέσεις της. Για ένα αδικαιολόγητα μεγάλο χρονικό διάστημα οι οικονομικές ανισότητες διογκώνονται, οι θεσμοί αποτυγχάνουν να γίνουν πιο συμπεριληπτικοί και ακόμα αναζητούνται επαρκείς λύσεις στις παγκόσμιες προκλήσεις. Ανεξαρτήτως των προσφορών τους, οι όροι και ο τρόπος λειτουργίας της παγκοσμιοποίησης δεν έγιναν ποτέ κατανοητές μήτε αποδεκτές από το μεγαλύτερο κομμάτι των πληθυσμών μας. Ο διαδικτυακός κόσμος δε, ο οποίος αποτελεί τη νέα δημόσια σφαίρα – εκεί δηλαδή που σφυρηλατούνται συνειδήσεις και κινήματα – παραμένει επικράτεια αρρύθμιστη. Έτσι, οι μεταπολεμικές βεβαιότητες της Δύσης καταρρέουν, μαζί και οι αξίες πάνω στις οποίες χτίστηκε το πολιτικό της οικοδόμημα. Πάνω απ’ όλα, οι άμυνες ενώπιον του νέο-αυταρχισμού πέφτουν.
Αυτή η κατάσταση ίσως αποτελεί μια interregnum: ένα μεσοδιάστημα, δηλαδή, μεταξύ διαφορετικών καθεστώτων. Εκεί όπου, κατά τον Γκράμσι, «το παλιό έχει πεθάνει και το νέο αργεί να γεννηθεί, είναι η ώρα των τεράτων». Η πολιτική επιστήμη έχει αναγνωρίσει το πώς καλύπτεται αυτό το κενό, τα βήματα αυταρχικοποίησης έχουν κωδικοποιηθεί. Εντούτοις, επιμένουν και επαναλαμβάνονται, καθιστώντας τα πολιτεύματά μας ανίκανα να προστατεύσουν τη δημοκρατία. Επίσης, οι τεχνολογικές αυτοκρατορίες και εξελίξεις, οι οποίες ακουμπούν κάθε πτυχή της ζωής μας, λαμβάνουν τέτοιες διαστάσεις, ώστε οι θεσμοί να αδυνατούν να παίξουν το ρόλο για τον οποίον σχεδιάστηκαν. Σε αυτό το μεσοδιάστημα, δηλαδή, θεμελιώδεις πυλώνες της δημοκρατίας, όπως η Δικαιοσύνη, φαντάζουν άοπλοι μπροστά στις αναδυόμενες δυνάμεις. Και εκεί ακριβώς οι πολίτες καταντούν βορά των τεράτων.
Τόσο σε θεσμικό, όσο και σε συμβολικό επίπεδο, η μάχη για την προστασία της φιλελεύθερης δημοκρατίας χάνεται. Σήμερα, έναντι στην αυταρχικοποίηση, απαιτείται η εναλλακτική λύση στο πολιτειακό πρόβλημα. Απαιτούνται νέοι θεσμοί, νέες πολιτικές, νέες προτεραιότητες. Απαιτείται ο θαρραλέα δημοκρατικός και υπέρ της ελευθερίας και της ισότητας τρόπος κάλυψης του κενού. Ποιος θα ηγηθεί μιας τέτοιας προσπάθειας; Η ΕΕ έχει τη μοναδική ευκαιρία να το κάνει, ωστόσο δυσκολεύεται να παραδεχτεί πως ο κόσμος άλλαξε χωρίς να την ρωτήσει. Οι φωνές υπέρ της μεταρρύθμισής της ναι μεν πληθαίνουν, αλλά οι δυνάμεις που επικρατούν εντός της είναι εκείνες που καβαλούν το κύμα του νέου-αυταρχισμού.
Ίσως είναι αναγκαία η θεμελιώδης μεταρρύθμιση του θεσμικού μας – πολιτικού και οικονομικού – συστήματος. Με στόχο όχι τη δημαγωγική διαχείριση της οργής, αλλά την παραγωγική σχεδίαση ενός νέου οικοδομήματος που ανταποκρίνεται αποτελεσματικότερα για όλους τους πολίτες, ξεκλειδώνοντας νέες δυνάμεις και αναβαπτίζοντας τις δημοκρατικές αξίες. Αυτό δεν απαιτεί μόνο έμπνευση και συνεργασία, αλλά πρωτίστως πολιτική βούληση άνευ προηγουμένου. Διαφορετικά, ίσως το τέρας του νέο-αυταρχισμού θα μεγαλώσει τόσο, ώστε κανένας θεσμός δε θα μπορέσει να το εμποδίσει από το να καταλάβει ολοκληρωτικά την εξουσία.
Ο Άγγελος Καραγιαννόπουλος είναι Βοηθός Ερευνητή στο ΕΛΙΑΜΕΠ
