Αθήνα, 1924. Ο κόσμος μαζεύεται στους δρόμους της ελληνικής πρωτεύουσας ζητώντας Δημοκρατία. Αυτό το σπάνιο φιλμάκι από τα αρχεία της γαλλικής κινηματογραφικής εταιρείας Pathé, που δείχνει τη μεγάλη διαδήλωση στο κέντρο της Αθήνας για τη διεκδίκηση της Δημοκρατίας, βρίσκεται στο κέντρο του ντοκιμαντέρ «Η Αθήνα του Μεσοπολέμου 1922-1940» της Μαρίας Ηλιού.
Παρακολουθώντας 15 περίπου λεπτά από το νέο αυτό ντοκιμαντέρ που θα προβληθεί στις 17-19 Ιανουαρίου στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, γινόμαστε αυτόπτες μάρτυρες μιας Αθήνας, η οποία αναβιώνει πολιτικά και κοινωνικά, καθώς η πόλη ζει συγκρούσεις (πολιτικές, ταξικές) και συνεχείς ανακατατάξεις, ενώ εκσυγχρονίζεται και βλέπει ριζικές αλλαγές στην καθημερινότητά της (π.χ. τα πρώτα μπαιν μιξ στην «ελληνική Ριβιέρα» του Φαλήρου το 1927) που έχουν και πολιτιστικό πρόσημο (οι Δελφικές Γιορτές που αγαπούσε ιδιαίτερα η αστική τάξη).
Με αδημοσίευτο μέχρι σήμερα φωτογραφικά αρχεία όπως και φιλμ που συλλέχθηκαν από την Ελλάδα και τον υπόλοιπο κόσμο, η ταινία αυτή έρχεται να συνθέσει την ιστορία της Αθήνας πέρα από την πολιτική σκηνή του Εθνικού Διχασμού, όπως την γνωρίζουμε ως σήμερα, φιλοδοξώντας να πλέξει το δικό της ξεχωριστό νήμα που ενώνει την πολιτική με τον πολιτισμό και την καθημερινή ζωή του Μεσοπολέμου.
O Ελευθέριος Βενιζέλος με τη σύζυγο του Έλενα, ο δήμαρχος Αθηνών Σπύρος Μερκούρης με την εγγονή του Μελίνα και ο Αντώνης Μπενάκης ανάμεσα στον κόσμο στις Δελφικές Γιορτές του Άγγελου Σικελιανού και της Εύας Πάλμερ. Ευγενική παραχώρηση, National Archives, Washington DC
Μέρος ενός ευρύτερου πρότζεκτ για την ιστορία της πρωτεύουσας από το 1821 έως το 2021 που περιλάμβανε αρχικά 5 ταινίες, το ντοκιμαντέρ «Η Αθήνα του Μεσοπολέμου 1922-1940» προστίθεται στις ταινίες «Η Αθήνα από την Ανατολή στη Δύση 1821-1896» και «Η Αθήνα και η Μεγάλη Ιδέα 1896-1922» που έχουν ήδη προβληθεί. Η τρίτη ταινία αυτής της σειράς από τη Μαρία Ηλιού και τους συνεργάτες της θα ήταν η «Αθήνα των συγκρούσεων 1922-1950», όμως τα ευρήματα της ομάδας υπαγόρευσαν επί της ουσίας τη διάσπαση του τρίτου ντοκιμαντέρ.
Όπως μας είπε η σκηνοθέτρια στη συνέντευξη τύπου στο Μέγαρου Μουσικής Αθηνών: «Την περίοδο του μοντάζ συνειδητοποίησαμε με την μοντέρ της ταινίας Αλίκη Παναγή και τον ιστορικό σύμβουλο της ταινίας Αλέξανδρο Κιτροέφ πως μέσα στην τρίτη ταινία υπήρχε μια άλλη ταινία, η Αθήνα του Μεσπολέμου. Αυτή η ταινία, λοιπόν, που θα κάνει πρεμιέρα στις 17 Γενάρη και θα προβληθεί για ένα διήμερο στην αίθουσα Τριάντη, όχι μόνο δεν έχει ξαναπροβληθεί, αλλά δεν ήταν καν στις σκέψεις μας, ήταν εκτός προγράμματος. Το ίδιο το υλικό, τόσο συναρπαστικό, που η ίδια η ταινία διεκδίκησε την ύπαρξή της. Ο Μεσοπόλεμος στην Αθήνα είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα περίοδος, πολύ δημιουργική και γεμάτη αντιθέσεις.»
Μια νέα ματιά στην πρωτεύουσα κατά τον Μεσοπόλεμο
Πώς ήταν, λοιπόν, η Αθήνα του Μεσοπολέμου; Ήταν μόνο μια πόλη σε διχασμό ανάμεσα σε βενιζελικούς και μοναρχικούς ή ήταν και τόσα άλλα πράγματα μαζί;
Το ιστορικό πλέγμα της εποχής μας το διηγούνται οι συντελεστές της ταινίας. Οι Ρόντρικ Μπίτον, Αλέξανδρος Κιτροέφ, Katherine Fleming, Λεωνίδας Εμπειρίκος, Jim Wright, Χριστίνα Κουλούρη, Νίκος Βατόπουλος, Λάμπρος Λιάβας και Τζελίνα Χαρλαύτη μιλούν στο ντοκιμαντέρ.
Από την συνέντευξη τύπου στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. Φωτ. : Χάρης Ακριβιάδης
Διαφορετικά πλάνα αποκαλύπτουν «ένα καλειδοσκόπιο της αθηναϊκής ζωής», κατά πώς εξήγησε στους δημοσιογράφους ο Βρετανός ελληνιστής και πολιτογραφημένος Έλληνας, Ρόντρικ Μπίτον. Ο Βενιζέλος, ο Σεφέρης, ο Βαμβακάρης με το μπουζούκι του, η Εύα Πάλμερ- Σικελιανού, ο δήμαρχος Σπύρος Μερκούρης με την εγγονή του Μελίνα, εμφανίζονται καθώς και χιλιάδες άλλοι ανώνυμοι πολίτες.
Σύμφωνα με τον Αλέξανδρο Κιτροέφ, ιστορικό σύμβουλο στην ταινία: «Η Αθήνα είναι το θέατρο πάνω στη σκηνή του οποίου διαδραματίζονται τα κεντρικά πολιτικά γεγονότα.»
Και όπως προσθέτει η Χριστίνα Κουλούρη εκ των βασικών ομιλητών στο ντοκιμαντέρ, παραπέμποντας στην συμβολή της προσφυγιάς από τη Μικρασία που κατέκλυσαν την Αθήνα και την άλλαξαν δημογραφικά, αλλά και στην πολιτισμική της ταυτότητα ως ευρωπαϊκής πρωτεύουσας της οποίας οι γυναίκες εισέρχονται στην παραγωγική διαδικασία μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και οι Δελφικές Γιορτές αναβιώνουν λαμπρά την αρχαιότητα σε απευθείας διάλογο με την παγκόσμια διανόηση: «Εάν υπάρχει ένα στοιχείο στην ιστορία μιας πόλης που μπορεί να συμβολίζει και να συμπυκώνει την ιστορία μιας ολόκληρης χώρας είναι οι μεταμορφώσεις, οι μετασχηματισμοί. Αυτό που βλέπουμε λοιπόν είναι πως μεταμορφώνεται η Αθήνα…»
Σημειώνουμε: «Οι μικρασιάτες πρόσφυγες το 1922 φέρνουν νέα πνοή στην πόλη, στον πολιτισμό και στην οικονομία. Αναπτύσσεται η βιομηχανία και η ναυτιλία, μια νέα αστική τάξη κάνει αισθητή την παρουσία της, και συγχρόνως δημιουργείται μια εργατική τάξη που διαδηλώνει στους δρόμους της Αθήνας. Οι γυναίκες αρχίζουν να εργάζονται και τα καλοκαίρια κολυμπούν στο Παλαιό Φάληρο δίπλα στους άντρες φορώντας μαγιό.
Η Αθήνα που για πρώτη φορά έχει δημοκρατικό πολίτευμα, αλλάζει. Κάτω από την Ακρόπολη, γκρεμίζεται η συνοικία Βρυσάκι και αναδύεται η Αρχαία Αγορά, ενώ η Ομόνοια εκσυγχρονίζεται με ηλεκτρικό τρένο. Στην τέχνη, η γενιά του 1930 θα αλλάξει για πάντα την ποίηση, τη λογοτεχνία, τη ζωγραφική. Ο Βενιζέλος, στη δεύτερη δημιουργική τετραετία του, φέρνει το νερό στην πόλη, χτίζει σχολεία, εγκαινιάζει το πρώτο αεροδρόμιο.
Οι Αθηναίοι τραγουδούν Αττίκ και Γιαννίδη, ενώ στις περιφερειακές συνοικίες κυριαρχούν τα ρεμπέτικα. Μετά το Κραχ του 1929, η επάνοδος της μοναρχίας, η δικτατορία του Μεταξά και η αρχή του Ελληνοϊταλικού Πολέμου φέρνουν το τέλος αυτής της περιόδου.»
Το άγνωστο οπτικό υλικό
Η Μαρία Ηλιού και οι συνεργάτες της παρουσιάζουν την ιστορία του Μεσοπολέμου στην Αθήνα με άγνωστο αρχειακό υλικό.
Από την Αμερική, ανάμεσα στο οπτικό υλικό που βρέθηκε σε πάνω από 20 αρχεία, ξεχωρίζουν οι ταινίες από τη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου (Library of Congress), ταινίες του 1935, που δεν έχουμε δει για το δημοψήφισμα του 1935 και την επάνοδο του βασιλιά Γεωργίου. Από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους και την ΕΥΔΑΠ έχει ενσωματωθεί ψηφιοποιημένο φιλμικό υλικό – στην ταινία συμπεριλαμβάνεται η δημιουργία της νέας Ομόνοιας για το ηλεκτρικό τρένο που συνέδεε Πειραιά και Αθήνα και άγνωστα πλάνα από το θρυλικό ατμοκίνητο τρένο που την ίδια περίοδο πήγαινε από την Αθήνα στην Κηφισιά.
H Αθήνα κατά τη δεκαετία του 1930. Ευγενική παραχώρηση, Library of Congress
Παράλληλα, οι αφηγήσεις, οι φωτογραφίες, τα φιλμάκια, οι ήχοι της πόλης που σχεδίασε η Αλίκη Παναγή, η ανακατασκευή της μουσικής της εποχής αλλά και η πρωτότυπη μουσική της Κατερίνας Πολέμη αναδημιουργούν την ατμόσφαιρα μιας περιόδου, γεμάτης αντιθέσεις.
Από το αρχείο της ΕΥΔΑΠ και της ΟΥΛΕΝ έχουν περιληφθεί σκηνές με γυναίκες που εργάζονται σε γραφεία ως γραμματείς και δακτυλογράφοι για πρώτη φορά στην ιστορία της πόλης και φυσικά, το πολύτιμο νερό που φτάνει για πρώτη φορά στο κέντρο της πόλης και στους Στύλους του Ολυμπίου Διός με πρωτοβουλία του Βενιζέλου.
Ακόμα, ένα σύντομο απόσπασμα από τις «Περιπέτειες του Βιλλάρ», που παραχωρήθηκε από την Ταινιοθήκη της Ελλάδος, αποκαλύπτει το κέντρο της Αθήνας τη δεκαετίας του ’20, με τα πρώτα αυτοκίνητα και ελάχιστους πεζούς, ενώ αργότερα, σε ένα μέρος από τους «Απάχηδες των Αθηνών» τη δεκαετία του ’30, διαπιστώνουμε πως το αθηναϊκό κέντρο είναι αγνώριστο, με κίνηση, αυτοκίνητα και κόσμο στην οδό Σταδίου. «Μια μεγαλούπολη που σφύζει από ζωή», όπως χαρακτηριστικά λέει η Μαρία Ηλιού.
«Ο Μεσοπόλεμος δεν είναι μόνο η περίοδος όπου συνεχίζεται η διαμάχη μοναρχικών και Βενιζελικών μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, αλλά και πολλά άλλα πράγματα μαζί», σημειώνει η σκηνοθέτρια του ντοκιμαντέρ. Πολιτική και κοινωνικές αντιθέσεις περιπλέκονται καθώς η αστική τάξη κάνει αισθητή την παρουσία της, το ίδιο και η εργατική τάξη που διαδηλώνει στους δρόμους ενώ μπαίνουν οι βάσεις για τη ναυτιλία και τη βιομηχανία.
Η ταινία όπως και οι προηγούμενες δουλειές της Μαρίας Ηλιού, που γνωρίζουμε πολύ καλά από τα ιστορικά ντοκιμαντέρ της («Το Ταξίδι: Το Ελληνικό Όνειρο στην Αμερική», «Σμύρνη, Η Καταστροφή μιας κοσμοπολίτικης πόλης, 1900-1922», «Από τις Δυο Πλευρές του Αιγαίου και Αγαπημένη Θεία Λένα»), περνάει από τη μεγάλη ιστορία της πόλης και συνεπώς και της Ελλάδας, στις μικρές καθημερινές ιστορίες. Ο πολιτισμός δίνει το δικό του παρών: Δελφικές γιορτές, ανακάλυψη της Αρχαίας Αγοράς κατά από την Ακρόπολη, άνοδος της γενιάς του ’30 στη λογοτεχνία και τη ζωγραφική.
«Όλες οι ηλικίες, γυναίκες και άντρες, ολόκληρη η αθηναϊκή κοινωνία περνάνε από την οθόνη, από τα πρώτα μπαιν μιξ στο Παλαιό Φάληρο – πολύ τολμηρά την εποχή εκείνη – μέχρι τους οδηγούς των τραμ και τους εργάτες που σκάβουν είτε στην Ομόνοια για να φτιάξουν τον υπόγειο σταθμό, είτε στην κατεδαφισμένη επίτηδες γειτονιά, το Βρυσάκι, για να ανακαλύψουν τα ερείπια της Αρχαίας Αγοράς. Δεν λείπει, φυσικά, η υψηλή κοινωνία, οι γυναίκες «ντυμένες του κουτιού», όπως έλεγαν τότε.» περιγράφει χαρακτηριστικά ο Ρόντρικ Μπίτον.
Η ουσία του ντοκιμαντέρ, όπως σημειώνει ο ιστορικός, βρίσκεται στην καθημερινή ζωή της Αθήνας, στο καλειδοσκόπιο μιας αστικής και ανθρώπινης γεωγραφίας που συνεχώς αλλάζει, εξελίσσεται: «Η Αθήνα προκύπτει ως πορεία, όχι ως τετελεσμένο γεγονός. Βλέπουμε μια πολιτεία με την πλατωνική ακόμα έννοια, εν τω γίνεσθαι. Με αυτό το γνώμονα, σε πολλά πλάνα που θα δείτε θα αναγνωρίσετε μια Αθήνα που κυριολεκτικά ξεχάστηκε και αναζωογονείται μπροστά στα μάτια σας.»
