Βρισκόμαστε στο έτος 2018: Ο ΣΥΡΙΖΑ είναι ήδη τρία χρόνια στο τιμόνι της Ελλάδας, την ίδια ώρα που στη γειτονική Ιταλία το Κίνημα Πέντε Αστέρων, που ίδρυσε ο κωμικός Μπέμπε Γκρίλο, αναδεικνύεται δεύτερη δύναμη στις εκλογές και ο σημερινός πρόεδρός του, Τζουζέπε Κόντε, αναλαμβάνει πρωθυπουργός σε κυβέρνηση συνεργασίας.

Παράλληλα στην Ισπανία, οι Podemos, έχοντας συγκεντρώσει ποσοστό άνω του 20% στην τελευταία εκλογική αναμέτρηση, αποτελούν πλέον τον τρίτο πόλο στο ισπανικό πολιτικό σύστημα και σχηματίζουν κυβέρνηση συνεργασίας με τους Σοσιαλιστές.

Το κύμα του αριστερόστροφου λαϊκισμού

Οι αναλυτές μιλάνε για το κύμα του αριστερόστροφου λαϊκισμού στη νότια Ευρώπη, τις αιτίες που το γέννησαν και για το πόσο θα επηρεάσει τα επόμενα χρόνια τόσο τα κράτη στα οποία απέκτησε δυναμική όσο και την Ευρωπαϊκή Ένωση στο σύνολο της. Ο Αλέξης Τσίπρας και ο Πάμπλο Ιγκλέσιας των Podemos παρουσιάζονται ως οι ηγέτες που θα φέρουν την ευρωπαϊκή αριστερά στο προσκήνιο, ενώ το γεγονός ότι είναι αμφότεροι νέοι σε ηλικία οδηγεί πολλούς να πιστέψουν ότι θα πρωταγωνιστήσουν για αρκετά χρόνια στην ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή.

Επιστροφή στο 2024: Οι Podemos έχουν σχεδόν εξαφανιστεί. Μετά από αλλεπάλληλες εκλογικές αποτυχίες και συρρίκνωση της δύναμης τους, στις τελευταίες εθνικές εκλογές, εκείνες του 2023, αποφασίστηκε να μην κατέβουν καν αυτόνομοι αλλά να συμμετάσχουν στην ευρύτερη αριστερή συμμαχία, Sumar, υπό τη Γιολάντα Ντίαζ του Κομμουνιστικού Κόμματος, που έλαβε 12%.

Τα «5 αστέρια» από την πλευρά τους βιώνουν βαθιά υπαρξιακή κρίση, καθώς σύμφωνα με την βούληση των μελών, όπως εκφράστηκε στην καταστατική συνέλευση της περασμένης Κυριακής, ο Γκρίλο παύει να κατέχει ρόλο του «εγγυητή» της τήρησης των καταστατικών κανόνων του κινήματος, ενώ αποφασίστηκε να καταργηθεί και το όριο δυο πενταετιών για την δυνατότητα επανεκλογής βουλευτών και γερουσιαστών των «πεντάστερων», βασική δέσμευση, κατά πολλούς λαϊκιστική, του κόμματος από την ημέρα της ίδρυσής του.

Όσον αφορά τον ΣΥΡΙΖΑ, τα δεδομένα της κατάρρευσης του είναι λίγο πολύ γνωστά. Μετά από έναν χρόνο κατηφορικής πορείας, υπό την ηγεσία του Στέφανου Κασσελάκη, φιλοδοξεί πλέον να αναγεννηθεί στα χέρια του Σωκράτη Φάμελλου, οι μέρες όμως της δόξας επί Αλέξη Τσίπρα μοιάζει να έχουν παρέλθει.

Οι λόγοι της ανόδου

Τι συνέβη όμως πραγματικά με αυτά τα αριστερόστροφα λαϊκιστικά κινήματα των μεσογειακών χωρών; Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην εκλογική εκτίναξη τους αλλά και ποιοι είναι εκείνοι που οδηγούν πλέον στην κατάρρευση;

Σύμφωνα με τον πολιτικό επιστήμονα και συγγραφέα Τάκη Παππά, ο οποίος πρόσφατα κυκλοφόρησε το νέο του βιβλίο με τίτλο «Παράδοξη χώρα», τα κόμματα αυτά κατάφεραν να αποκτήσουν πρωταγωνιστικό ρόλο εκμεταλλευόμενα την «ευκαιρία» που τους έδωσε η οικονομική κρίση.

«Στην πραγματικότητα» αναφέρει μιλώντας στο Βήμα ο κ.Παππάς, «τα κόμματα αυτά άρπαξαν και παράλληλα δημιούργησαν την ευκαιρία. Διότι οι χώρες αυτές δεν ήταν οι μοναδικές οι οποίες βίωσαν την οικονομική κρίση. Όσον αφορά τον ΣΥΡΙΖΑ και τους Podemos, ρόλο έπαιξε επίσης το γεγονός ότι εκμεταλλεύτηκαν τα κινήματα των Αγανακτισμένων/Indignados για να αυξήσουν την εκλογική τους επιρροή. Ο Αλέξης Τσίπρας επίσης κατάφερε να προβληθεί ως χαρισματικός ηγέτης, ένα χάρισμα βέβαια που έχασε στην πορεία, συμπαρασύροντας τον κόμμα του προς την εκλογική συρρίκνωση».

Στο ίδιο μήκος κύματος και ο καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών, Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος, ο οποίος αναλύει στο Βήμα πως «στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, στις τρεις χώρες, τα τρία αυτά κόμματα εξέφρασαν πιο δυναμικά από άλλα την κοινωνική διαμαρτυρία κατά των πολιτικών λιτότητας. Στην άνοδό τους συνέβαλε και ο σχηματικός, αλλά πολιτικά αποτελεσματικός, λαϊκιστικός, καταγγελτικός πολιτικός λόγος τους («εμείς» εναντίον «αυτών»), αν και αργότερα, με τη συμμετοχή τους στην κυβέρνηση, ο λόγος των τριών κομμάτων διαφοροποιήθηκε και έγινε πιο διαχειριστικός».

Οι ομοιότητες και οι διαφορές τους

Όσον αφορά τις ομοιότητες και τις διαφορές μεταξύ των τριών αυτών κομμάτων, ο Τάκης Παππάς κάνει μια πολύ σημαντική διάκριση: «Στην πραγματικότητα ο ΣΥΡΙΖΑ και οι Podemos είναι κόμματα που μοιάζουν πάρα πολύ μεταξύ τους και μάλιστα την εποχή της ανόδου τους δείχνουν τις ομοιότητες τους, ως κινήματα της κρίσης, με κάθε τρόπο.

Θυμόμαστε άλλωστε και την εμφάνιση του Πάμπλο Ιγκλέσιας, ηγέτη των Podemos, στην κεντρική προεκλογική ομιλία του Αλέξη Τσίπρα τον Ιανουάριο του 2015. Από την άλλη πλευρά, το Κίνημα 5 Αστέρων είναι ένα διαφορετικής ποιότητας κόμμα. Μιλάει για άμεση δημοκρατία και κοινωνική δικαιοσύνη, παράγει δηλαδή λαϊκιστικό λόγο, αλλά δεν κατατάσσεται στην αριστερά, καθώς συνεργάζεται τόσο με ακροδεξιά κόμματα, όσο και με παραδοσιακά συστημικά κόμματα του κέντρου, όπως το Δημοκρατικό Κόμμα, στην κυβέρνηση Ντράγκι».

Ο Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος, από την πλευρά του, αναφέρει πως Σύριζα και οι Podemos απευθύνθηκαν κυρίως σε παραδοσιακές κοινωνικές δεξαμενές ψήφων της Αριστεράς, ενώ τα «5 Αστέρια», όχι. «Μια ακόμα διαφορά» τονίζει ο κ. Σωτηρόπουλος, «είναι ότι τα «5 Αστέρια» και ο ΣΥΡΙΖΑ, για να κυβερνήσουν, συμμάχησαν με δεξιά εθνικιστικά κόμματα (τη «Λέγκα» και τους ΑΝΕΛ), ενώ οι Podemos με αριστερά κόμματα».

«Πέρα από τις διαφορές, έχουν και ομοιότητες», προσθέτει ο ίδιος: «Ξεκίνησαν ως σχεδόν μονοθεματικά κόμματα. Οι Podemos και ο Σύριζα ήσαν κόμματα που απέρριπταν την οικονομική λιτότητα, ενώ τα «5 Αστέρια» απέρριπταν την παραδοσιακή ιταλική πολιτική ελίτ. Και τα τρία εκπήγασαν από κοινωνικά κινήματα ή στηρίχθηκαν σε αυτά και πριμοδότησαν την πολιτική συμμετοχή «από τα κάτω», όχι μόνο μέσω κοινοβουλευτικών εκπροσώπων.

Κατά διαστήματα, τα τρία κόμματα ήσαν ευρωσκεπτικιστικά, αλλά ποτέ δεν είχαν ισχυρή ιδεολογική και οργανωτική συνοχή. Γι’ αυτό, υπέστησαν διασπάσεις από νωρίς. Μεταξύ 2014-2022, 8 κόμματα προήλθαν από τους κόλπους των 5 Αστεριών. Μέχρι στιγμής τουλάχιστον 5 κόμματα έχουν προέλθει από τον Σύριζα (ΛΑΕ, Πλεύση, ΜΕΡΑ25, Νέα Αριστερά, Κίνημα Δημοκρατίας)»

Οι λόγοι της καθόδου

Πλέον τα κινήματα αυτά έχουν εισέλθει στη φάση της παρακμής τους. Σύμφωνα με τον καθηγητή Σωτηρόπουλο, «με όρους κοινοβουλευτικής εκπροσώπησης, η πτώση των τριών κομμάτων είναι δραματική. Τα «5 Αστέρια» εξέλεξαν 227 βουλευτές στις ιταλικές εκλογές του 2018 (πρώτο κόμμα), αλλά μόνο 52 σε εκείνες του 2022. Οι Podemos εξέλεξαν 49 βουλευτές στις ισπανικές εκλογές του 2015, αλλά μόνο 5 σε εκείνες του 2023. Τέλος, ο Σύριζα εξέλεξε 149 βουλευτές στις εκλογές του Ιανουαρίου 2015, αλλά μόνο 47 σε εκείνες του 2023, ενώ έως προχθές, Παρασκευή, μετά από αποσκιρτήσεις, του είχαν απομείνει 27 βουλευτές. Μόνο τα «5 Αστέρια», πάντως, έφτασαν στο σημείο να διαγράψουν τον ιδρυτή του κόμματος, Bepe Grillo, την περασμένη Κυριακή.

«Πέραν της έλλειψης σταθερής στόχευσης και της αντιφατικής πολιτικής συμμαχιών, που είχαν μεγάλο εκλογικό κόστος, η συμμετοχή αυτών των κομμάτων στην κυβέρνηση απομάκρυνε μεγάλη μερίδα των ψηφοφόρων. Όταν κυβερνάς, αναπόφευκτα δυσαρεστείς. Επιπλέον, κανένα από τα τρία κόμματα δεν πέτυχε τον πλήρη ιδεολογικό και οργανωτικό μετασχηματισμό του από κόμμα διαμαρτυρίας σε κόμμα εξουσίας, δηλαδή κόμμα που είτε κερδίζει είτε χάνει εκλογές, παραμένει πόλος αναφοράς στο κομματικό σύστημα», προσθέτει ο κ. Σωτηρόπουλος.

«Η κάθοδος ήταν αναπόφευκτη» τονίζει από την πλευρά του ο κ. Παππάς. «Τα κόμματα αυτά έδωσαν υποσχέσεις μη-ρεαλιστικές, τις οποίες δεν εκπλήρωσαν σε καμία περίπτωση. Στην περίπτωση του ΣΥΡΙΖΑ βλέπουμε μάλιστα ένα αντιμνημονιακό κόμμα να φέρνει ένα νέο μνημόνιο. Παράλληλα, η δημιουργία ενός ισχυρού αντιπολιτευτικού μετώπου, όπως συνέβη με την άνοδο της Νέας Δημοκρατίας, μετά την εκλογή του Κυριάκου Μητσοτάκη, κατέστησε αναμενόμενο το να χαθεί η δυναμική του» καταλήγει.

Το μέλλον του λαϊκισμού

Τέλος, σχετικά με το μέλλον που μπορεί να έχει ο λαϊκιστικός λόγος, τόσο στη χώρα μας όσο και παγκοσμίως, ο Τάκης Παππάς είναι ξεκάθαρος: «Εκεί όπου ο λαϊκισμός έχει κυβερνήσει μπορεί να ηττηθεί αλλά είναι πάρα πολύ δύσκολο να ξεριζωθεί. Είναι κάτι που βλέπουμε αυτή την περίοδο στις ΗΠΑ με την επιστροφή του Ντόναλντ Τραμπ στον Λευκό Οίκο, ο οποίος παρότι έχασε το 2020 κατάφερε να επανέλθει στην εξουσία.

Βέβαια στην Ελλάδα, αυτήν την περίοδο τουλάχιστον, παρότι υπάρχει άνοδος των λαϊκιστικών κομμάτων δεξιότερα της Νέας Δημοκρατίας, εν τούτοις είναι πολύ δύσκολο αυτά τα κόμματα να παίξουν πρωταγωνιστικό ρόλο καθώς είναι κατακερματισμένα και δεν υπάρχει ο χαρισματικός ηγέτης ο οποίος θα μπορέσει να τα ενώσει, οδηγώντας τα σε αξιοσημείωτη εκλογική άνοδο. Στο μέλλον όμως, ο κίνδυνος είναι σίγουρα υπαρκτός».