Ήταν το τρίτο από τα έξι παιδιά μιας μεγαλοαστικής ελληνικής οικογένειας της Αλεξάνδρειας. Με τα χρόνια, το όνομα του ισχυρού επιχειρηματία πατέρα της, Εμμανουήλ Μπενάκη, μετέπειτα υπουργού του Ελευθέριου Βενιζέλου και δημάρχου Αθηναίων, το συντηρεί στη μνήμη των πολλών το οδωνυμικό των Εξαρχείων· η φιγούρα του ευπατρίδη αδελφού Αντώνη Μπενάκη, του «Τρελαντώνη» της, χάνεται πίσω από το μέγεθος του Μουσείου Μπενάκη που δημιούργησε. Η Πηνελόπη Μπενάκη, όμως, σύζυγος του Φαναριώτη Στέφανου Δέλτα, η Πηνελόπη Δέλτα των παιδικών βιβλίων μας, γίνεται όσο περνάει ο χρόνος όλο και πιο χειροπιαστή. Στο πορτρέτο της προστίθενται λεπτομέρειες που ζωντανεύουν όλο και περισσότερο το πρόσωπο μιας γυναίκας οραματίστριας και ταλαντούχας, δυναμικής και ευάλωτης, πολύπλευρης και αντιφατικής.
Ρομαντική ηρωίδα
Το 1895 παντρεύεται τον επιχειρηματία Στέφανο Δέλτα, επιλογή του πατέρα της. Κατεβαίνοντας τις σκάλες του πατρικού σπιτιού για τον γάμο, χωρίς καμιά διάθεση για τον «ρόλο» της νύφης, τη φανταζόμαστε να ορκίζεται βαθιά μέσα της: «Αν ποτέ έχω κορίτσι, δεν θα παντρευτεί έτσι!». Τελικά, θα αποκτήσει με τον Δέλτα τρεις κόρες. Το 1905 θα γνωρίσει στην Αλεξάνδρεια τον Έλληνα υποπρόξενο Ίωνα Δραγούμη. Ο έρωτας θα είναι αμοιβαίος και παράφορος, όπως μαρτυρούν επιστολές και ημερολόγια. Θέλει να χωρίσει για να είναι μαζί του.
Η Πηνελόπη Δέλτα και ο Αντ. Μπενάκης | Φωτό: Αρχείο Αλ. Π. Ζάννα, ευγενική παραχώρηση.
Ο Δέλτας δεν της δίνει διαζύγιο. «Εγώ σε περιμένω πάντα», θα της γράψει ο Ίωνας, αλλά το 1908 συνδέεται με τη Μαρίκα Κοτοπούλη, με την οποία θα συζήσει από το 1912. Η Πηνελόπη θα ντυθεί έκτοτε στα μαύρα. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1920, ο αγαπημένος της δολοφονείται από βενιζελικό χέρι, από ανθρώπους της παράταξης στην οποία ανήκει η οικογένειά της, σε ένα από τα πιο σκοτεινά επεισόδια της Ιστορίας του Διχασμού. Η ζωή σκιαγραφεί μια τραγική ηρωίδα βγαλμένη από ιψενικό δράμα.
Δημοτικίστρια συγγραφέας
Ο γάμος με τον καλλιεργημένο δημοτικιστή Δέλτα θα είναι, ωστόσο, επωφελής για τη δική της πνευματική εξέλιξη. Έρχεται σε επαφή με τους πρώτους δημοτικιστές, επαφές που θα αναπτύξει ακόμη περισσότερο μετά τη γνωριμία της με τον Ίωνα Δραγούμη. Με την πρώτη του ερωτική εξομολόγηση εκείνος θα της δώσει κι ένα βιβλίο Ιστορίας. Η Πηνελόπη ξεκινά να μελετά τη βυζαντινή Ιστορία κι ύστερα τα γεγονότα της εποχής της, της εποχής των Βαλκανικών πολέμων, συλλέγοντας βιβλιογραφία και προφορικές αφηγήσεις για τον Μακεδονικό Αγώνα. Μεγαλώνοντας τις κόρες της, νιώθει ότι υπάρχει μεγάλη έλλειψη ελληνικών βιβλίων για παιδιά, και αποφασίζει, όπως γράφει στον Παλαμά, «να πάρω τη βουτιά χωρίς καμία απαίτηση να γράψω διήγημα που να έχει αξία, αλλά μόνο για να κάνω κάτι ελληνικό μ’ ελληνικές ιδέες, σ’ ελληνικό περιβάλλον».
«Το σύνολο των κειμένων της συνιστά πλέον αυτό που έχει οριστεί ως “αυτοβιογραφικό πεδίο”».
Τυπώνει τα πρώτα της μυθιστορήματα στο Λονδίνο, τα ιστορικά μυθιστορήματα «Για την πατρίδα» (1909) και το «Στον καιρό του Βουλγαροκτόνου» (1911), και το αλληγορικό αφήγημα «Παραμύθι χωρίς όνομα» (1910). Θα συνεργαστεί με τον προοδευτικό Εκπαιδευτικό Όμιλο, θα έχει αλληλογραφία με πολλά από τα μέλη του, θα συντάξει αναγνωστικά βιβλία. Θα καταγραφεί στη λογοτεχνική Ιστορία μας ως η συγγραφέας που θεμελίωσε το ελληνικό αφήγημα για παιδιά, η μαστόρισσα του ιστορικού μυθιστορήματος, με διαρκή εκδοτική παρουσία και πολλές εκδόσεις ως σήμερα.
Γράφοντας για τα παιδιά και τη γυναίκα
Τα τελευταία χρόνια, φωνές αμφισβήτησης την εξετάζουν με επιφύλαξη. Είναι πολιτικά ορθό ανάγνωσμα ο παρωχημένος αποικιοκρατικός κόσμος του «Μάγκα;» Μήπως είναι εθνικιστικό και πολύ βίαιο το «Στα Μυστικά του Βάλτου»; Εκφράζει προκαταλήψεις υπέρ μιας ανδρικής υπεροχής ο «Τρελαντώνης»; Αποσπάσματα από το άχρονο και διαχρονικό «Παραμύθι χωρίς όνομα» και τις Πρώτες ενθυμήσεις της είναι αυτά που διασώζονται τα σχολικά βιβλία, αλλά τα ιστορικά της μυθιστορήματα εξακολουθούν να κυκλοφορούν σε πολλές εκδόσεις και διασκευές, με πρόσφατη τη διασκευή του «Στα Μυστικά του Βάλτου» (εκδ. Polaris, 2018) σε graphic novel από τους Παναγιώτη Πανταζή και Γιάννη Ράγκο.
Μετά τη σχετικά πρόσφατη έκδοση του αυτοβιογραφικού μυθιστορήματος για μεγάλους «Ρωμιοπούλες» (έκδ. Ερμής, 2015), το ενδιαφέρον της κριτικής θα ανανεωθεί προς μια άλλη κατεύθυνση, περνώντας από το παιδί στη γυναίκα: Η Πηνελόπη θα γίνει η κόρη, η σύζυγος, η ερωτευμένη γυναίκα που θα γράψει αναλυτικά στα προσωπικά της κείμενα για τους συμβιβασμούς και τους αγώνες της γυναίκας απέναντι στις πατριαρχικές νόρμες της εποχής της.
«Το έργο της Πηνελόπης Δέλτα χρήζει, συνεπώς, νέας ανάγνωσης και νέας ερμηνείας».
Η Πηνελόπη θα επιχειρήσει να αυτοκτονήσει αρκετές φορές: αντιδρώντας στον επιβεβλημένο γάμο της με τον Στέφανο Δέλτα, στον χωρισμό της με τον Ίωνα Δραγούμη, στην προϊούσα ασθένειά της (έπασχε από σκλήρυνση κατά πλάκας). Η τελευταία της απόπειρα στέφεται με επιτυχία. Πεθαίνει στο σπίτι της στην Κηφισιά, στις 2 Μαΐου 1941. Πήρε δηλητήριο ή έκοψε τις φλέβες της; Πέθανε από χρόνιο ερωτικό καημό ή επειδή δεν άντεχε τη σωματική φθορά της ασθένειας; Όποιες κι αν είναι οι απαντήσεις, η φράση που συνοδεύει την ημερομηνία θανάτου της Πηνελόπης Δέλτα είναι πως έγινε «όταν μπαίνουν οι Γερμανοί στην Αθήνα», τοποθετώντας έτσι τη συγγραφέα στο πάνθεον των πατριωτών ηρώων των βιβλίων της.
Μια επέτειος κι ένα συνέδριο
Με αφορμή την επέτειο των 150 χρόνων από τη γέννησή της, το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών (ΙΙΕ) του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (ΕΙΕ) και το Μουσείο Μπενάκη οργανώνουν διεθνές συνέδριο με τίτλο «Η πολυσχιδής Πηνελόπη Δέλτα. Μια επανεκτίμηση. 150 χρόνια από τη γέννησή της», αφιερωμένο στη ζωή, το έργο και την εποχή της, στο αμφιθέατρο του Μουσείου Μπενάκη (Πειραιώς 138), από την Πέμπτη 7 ως το Σάββατο 9 Νοεμβρίου. Στο συνέδριο, που τελεί υπό την αιγίδα της Α.Ε. της Προέδρου της Δημοκρατίας Kατερίνας Σακελλαροπούλου, καταξιωμένοι αλλά και νέοι ερευνητές θα εξετάσουν την κυρίαρχη παρουσία της Δέλτα στις πρώτες τέσσερις δεκαετίες του 20ού αιώνα και την απήχησή της νεότερες γενιές.
Με αυτήν την αφορμή, και ύστερα από την έκδοση, τις τελευταίες δεκαετίες, ενός μεγάλου όγκου προσωπικών κειμένων της Πηνελόπης Δέλτα (αλληλογραφία, ημερολόγια, αυτοβιογραφικά κείμενα αναδρομικής αφήγησης και τις «Ρωμιοπούλες»), ζητήσαμε από ορισμένους από τους διοργανωτές και τους συμμετέχοντες στο συνέδριο να σχολιάσουν ποια είναι η Πηνελόπη Δέλτα που αναδεικνύει η ματιά της εποχής μας.
Αλληλεπίδραση μυθοπλασίας και αυτοβιογραφίας
«Αυτά τα προσωπικά κείμενα δεν μπορούν να αγνοηθούν σε κάθε νέα ανάγνωση του κατ’ εξοχήν μυθιστορηματικού έργου της Δέλτα», σχολιάζει η Ουρανία Πολυκανδριώτη, Διευθύντρια Ερευνών του ΙΙΕ/ΕΙΕ, εκ των διοργανωτών του συνεδρίου, και εξηγεί: «Το σύνολο των κειμένων της συνιστά πλέον αυτό που έχει οριστεί ως “αυτοβιογραφικό πεδίο”, δηλαδή ως το πεδίο στο οποίο συνυπάρχουν και αλληλεπιδρούν με οργανικό τρόπο τα μυθοπλασιακά και τα αυτοβιογραφικά-βιωματικά κείμενα ενός συγγραφέα. Πολλά θα μπορούσαν να λεχθούν σε μια ψυχαναλυτική, αλλά και ιστορική ή/και πολιτική, ανάγνωση των κειμένων αυτών γύρω από την απαρέγκλιτη στράτευση στον ιδεαλισμό, γύρω από τη σημασία στην υπέρβαση της ανθρώπινης αδυναμίας και στη νοητική και ψυχική δύναμη του ατόμου, για τις απόλυτες θέσεις και απόψεις, την έννοια της αγάπης και της αφοσίωσης, τον ρόλο της οικογένειας, την έννοια του χρέους και την πράξη της αυτοθυσίας. Το κίνητρο της μαρτυρίας, η πρόθεση να αποτυπωθεί η αλήθεια, τοποθετεί τα κείμενα αυτά και σε ένα πλαίσιο ρεαλισμού: σημείο μηδέν της γραφής, απουσία λυρισμού, διάλογοι μέσα σε εισαγωγικά, αναλυτικές περιγραφές».
«Η Πηνελόπη Δέλτα βλέπει άμεσα τις δυνατότητες που είχε την εποχή εκείνη ο ελληνισμός να επεκτείνει τα γεωγραφικά του όρια. Και μερικά χρόνια αργότερα θα απαθανατίσει εκείνη την εποχή στα γραπτά της».
Όπως συνεχίζει η μελετήτρια, «Η ανάγνωση των λογοτεχνικών έργων της Δέλτα για παιδιά, η ανάγνωση της Ιστορίας δεν μπορεί πια να είναι η ίδια, όταν σε εκατοντάδες σελίδες ημερολογιακής και αυτοβιογραφικής, γεμάτης πάθος, γραφής, ο ευρύτερος εξωτερικός κόσμος εμφανίζεται συρρικνωμένος, ο εγγύτερος κοινωνικός περίγυρος φιλτραρισμένος μέσα από το προσωπικό δράμα και όταν για μεγάλο χρονικό διάστημα όλη η σκέψη κυριαρχείται από ένα και μοναδικό πρόσωπο, τον Ίωνα Δραγούμη. Το έργο της Πηνελόπης Δέλτα χρήζει, συνεπώς, νέας ανάγνωσης και νέας ερμηνείας υπό το φως των εκατοντάδων αυτοβιογραφικών και ιστορικών, γεμάτων πάθος, σελίδων, που είδαν το φως της δημοσιότητας στη σύγχρονή μας εποχή».
Τα ερωτικά κοιτάσματα της γραφής
Την ίδια κατεύθυνση υποδεικνύει και η Μαίρη Μικέ, καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, επισημαίνοντας επίσης ότι έχει μετατοπιστεί και ο τρόπος με τον οποίο ξαναδιαβάζουμε και την παρουσία της Δέλτα στη δημόσια σφαίρα, και συνεπώς αποτιμούμε πλέον διαφορετικά την εμβέλειά της. «Ειδικά οι «Ρωμιοπούλες», καθώς εκβάλλουν σε μια εκδοχή μυθιστορηματικής αυτοβιογραφίας, γίνονται πεδίο οριστικής πλέον αναδιαπραγμάτευσης εκδοχών και όψεων του εαυτού, όπως έχουν συσταθεί στα ποικίλα ημερολόγια και στις αναμνήσεις. Το αυτοβιογραφικό υλικό μεταπλασμένο και κινούμενο μεταξύ διαφόρων τύπων κειμένων με ποικίλους ειδολογικούς τίτλους διαμορφώνει μια επαλληλία γραφών, όπου κάθε επόμενη σχολιάζει την προηγούμενη και, κάθε φορά, το αυθιστορούμενο ή αυτοσχολιαζόμενο υποκείμενο καθρεφτίζεται σε προγενέστερα κείμενα καθώς τα ενσωματώνει (αυτούσια ή παραλλαγμένα) στη νέα αφήγηση ή τα σχολιάζει στο περιθώριό της», εξηγεί και καταλήγει: «Θεωρώ λοιπόν ότι αυτό, μεταξύ άλλων, που μπορεί να εκληφθεί ως νέο στη μεσοπολεμική αφηγηματική πεζογραφία και αξίζει σήμερα να διερευνηθεί περισσότερο είναι η ένταση και η έκταση της αυτοαναλυτικής γραφής της, πλούσιας και εύφορης κυρίως σε ερωτικά κοιτάσματα».
Βλέποντας τις δυνατότητες του ελληνισμού
Η μεγαλοαστική κοινωνία της ελληνικής διασποράς της Αλεξάνδρειας, που περιγράφεται στον Μάγκα, δεν είναι ασφαλώς ο κόσμος των παιδιών στην Ελλάδα της εποχής. «Η Πηνελόπη Δέλτα μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον που της επιτρέπει να αποκτήσει μια οικουμενική αντίληψη για τον Ελληνισμό και την ιστορία του, μια αντίληψη παρόμοια με άλλους Έλληνες της διασποράς, όπως ο Κωνσταντίνος Καβάφης και ο Αδαμάντιος Κοραής. Μεγαλώνει στην Αλεξάνδρεια, μια πόλη με ρίζες αρχαιοελληνικές και στην εποχή της κέντρο της ελληνικής εμπορικής διασποράς στην Ανατολική Μεσόγειο», μας περιγράφει το περιβάλλον της Δέλτα ο Αλέξανδρος Κιτροέφ, ομότιμος καθηγητής Ιστορίας, Haverford College, ΗΠΑ. Η Δέλτα θαυμάζει τα θετικά των Άγγλων διότι «Ο πατέρας της, ο Εμμανουήλ Μπενάκης, είναι ένας υποστηρικτής του Βενιζέλου και του εγχειρήματος της Μεγάλης Ιδέας με στενές οικονομικές σχέσεις με την Αγγλία. Όπως γράφει η Δέλτα στα απομνημονεύματά της, η ανατροφή της συνδύασε την αγάπη για την Ελλάδα και τον θαυμασμό για τα καλά της Αγγλίας που είναι κυρίαρχη στην Ανατολική Μεσόγειο».
Είναι μια εποχή που οι Έλληνες στην Αίγυπτο στέκονται στο πλευρό της Ελλάδας. «Χάρη στις δωρεές του Αλεξανδρινού Γεώργιου Αβέρωφ κατασκευάζεται το Παναθηναϊκό Στάδιο για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896 και γίνεται η αγορά του θωρηκτού «Αβέρωφ» που έπαιξε τόσο σημαντικό ρόλο στους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-1913. Ο Αλεξανδρινός τραπεζίτης Γεώργιος Γούσιος οργανώνει σώματα εθελοντών που συμμετέχουν στην επανάσταση στη Θεσσαλία το 1878 και στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897. Ανάμεσα στους εθελοντές το 1897 ήταν ο αδελφός της και ο σύζυγός της, ο Στέφανος Δέλτας. Η Πηνελόπη Δέλτα, λοιπόν, αποκτά κάτι παραπάνω από τη ρομαντική σύνδεση με τη πατρίδα που είναι κοινό χαρακτηριστικό της ελληνικής διασποράς. Βλέπει άμεσα τις δυνατότητες που είχε την εποχή εκείνη ο ελληνισμός να επεκτείνει τα γεωγραφικά του όρια. Και μερικά χρόνια αργότερα θα απαθανατίσει εκείνη την εποχή στα γραπτά της».
Ριζοσπαστικοποίηση του πατριωτισμού και της θυσίας
Πόσο έχει ερευνηθεί η πολιτική πλευρά της Δέλτα στο πλαίσιο του βενιζελισμού; ρωτούμε τον ιστορικό Τάσο Σακελλαρόπουλο, υπεύθυνο των Ιστορικών Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη, όπου βρίσκεται μεγάλο μέρος του δημοσιευμένου αρχείου της Πηνελόπης Δέλτα. «Ο λόγιος βενιζελισμός όπως και ο μεταρρυθμιστικός βενιζελισμός του Μεσοπολέμου δεν έχουν μελετηθεί με τη φροντίδα που τους πρέπει. Η βαθύτατη διαίρεση μεταξύ αστικού κόσμου και Αριστεράς της δεκαετίας του 1940 και μετά άφησε τον άλλο εμφύλιο που προηγήθηκε, μεταξύ Βασιλικών και Βενιζελικών, αρκετά αφρόντιστο μελετητικά, π.χ. στις διαιρέσεις μεταξύ ντόπιων και προσφύγων, υπαίθρου και αστικών κέντρων», απαντά και διευκρινίζει: «Η Δέλτα γράφει τον «Τρελαντώνη» (1932), τον «Μάγκα» (1935) και το «Στα Μυστικά του Βάλτου» (1937) στον Μεσοπόλεμο. Τα έχει δουλέψει σαφώς νωρίτερα. Τα δημοσιεύει συμβάλλοντας με τον τρόπο της στη συνθετική αναδιοργάνωση του ηθικού του Ελληνισμού μετά την Καταστροφή του 1922. Είναι ενέργεια σε σαφή παραλληλία με τις ευρύτατες δράσεις που ανέπτυξε η λεγόμενη Γενιά του ’30. Η αναζήτηση «λύσεων» μετά την κατάρρευση της Μεγάλης Ιδέας και η αναζήτηση νέων ελληνικών ταυτοτήτων εκτός αυτής, είναι βαθύ ζήτημα της ηθικής της τότε πρωτοπορίας. Η ενέργεια της Δέλτα τα ίδια χρόνια έχει σαφώς χαρακτήρα πατριωτικής, και άρα πολιτικής, κινητοποίησης. Επιλέγει γι’ αυτό τον μαχητικό και σαφώς διαταξικό και θυσιαστικό πατριωτισμό. Επιμένει τελικά, έμμεσα, στη σύγκρουση-σύγκριση μεταξύ των δύο (αστικών) στρατοπέδων, Βασιλικών και Βενιζελικών, για το ποιο είναι περισσότερο πατριωτικό».
«Η ευρύτατη απήχησή της ακόμη και σήμερα οφείλεται στο σταθερό γεγονός ότι ο πατριωτισμός «αντέχει» διαταξικά, ενώ στις μεταρρυθμίσεις είμαστε καχύποπτοι. Αυτό όμως δεν είναι ευθύνη της Δέλτα».
Όπως υποστηρίζει ο ίδιος, αν βάλουμε τα τρία προαναφερθέντα βιβλία της σε σειρά, θα δούμε μια σταδιακή ριζοσπαστικοποίηση του πατριωτισμού και της θυσίας. «Στον «Τρελαντώνη» αναδεικνύει την ειλικρίνεια, το θάρρος και την αποκοτιά ενός πλούσιου αγοριού που κινείται με παρρησία εκτός κομφορμισμού. Στον «Μάγκα», ο εκτός Ελλάδας και άρα υγιής μεγαλοαστικός πατριωτισμός όπως και η ανιδιοτελής «ελληνική» ανθρωπιά προετοιμάζονται για την εθνική μάχη και όλα αυτά θριαμβεύουν μέσα απ’ τη μοναδική διήγηση ενός μικρόσωμου σκυλιού. Στο μυθιστόρημα Στα Μυστικά του Βάλτου η πατριωτική ανιδιοτέλεια και η θυσία (των αγαπημένων της Κρητικών) κορυφώνονται. Πολιτική, εκτός από τη διαχείριση αναγκών και λύσεων, είναι και το ηθικό παράδειγμα. Αυτό προβάλλει η Δέλτα, επιμένοντας στην αρχική προ Μεσοπολέμου, πολιτική-πατριωτική πρόταση του βενιζελισμού. Η ευρύτατη απήχησή της ακόμη και σήμερα οφείλεται στο σταθερό γεγονός ότι ο πατριωτισμός «αντέχει» διαταξικά, ενώ στις μεταρρυθμίσεις είμαστε καχύποπτοι. Αυτό όμως δεν είναι ευθύνη της Δέλτα».
Στα μυστικά του Αρχείου
Ρόλο-κλειδί στην πρόσληψη της Πηνελόπης Δέλτα παίζει ο δισέγγονός της Αλέκος Ζάννας, κληρονόμος και επιμελητής του Αρχείου Π. Σ. Δέλτα, στον οποίο οφείλουμε την έκδοση των Αναμνήσεων της Δέλτα και τη σχετικά πρόσφατη έκδοση του μυθιστορήματος Ρωμιοπούλες. Τον ρωτήσαμε πώς αντιλαμβάνεται τον ρόλο του ως κληρονόμου και επιμελητή του Αρχείου της Πηνελόπης Δέλτα. «Δεν επαγγέλλομαι τον απόγονο. Θεωρώ ότι κάνω τη δουλειά μου και τίποτε άλλο. Συνεπώς ο ρόλος μου περιορίζεται σ’ αυτό», ξεκαθαρίζει αμέσως ο Αλέκος Ζάννας.
Όσο για την ύπαρξη ανέκδοτου υλικού, του οποίου η έκδοση μπορεί να κατευθύνει την ανάγνωση του έργου της Πηνελόπης Δέλτα σε νέες περιοχές, όπως συνέβη με τις Ρωμιοπούλες, απαντά: «Η έκδοση του μόνου μυθιστορήματος της Δέλτα που δεν απευθύνεται σε παιδιά (οι «Ρωμιοπούλες») σηματοδοτεί το τέλος της δημοσίευσης των αυτοβιογραφικών κειμένων της. Υπάρχει ακόμη η αλληλογραφία και κυρίως το αρχείο του Μακεδονικού Αγώνα που περιέχει αφηγήσεις και συνεντεύξεις που έχει ζητήσει η Δέλτα και έχουν καταγραφεί με τη βοήθεια της γραμματέως της. Αυτό το τελευταίο αποτελεί ένα σημαντικό τεκμήριο για την εποχή. Μια εποχή που δυστυχώς δεν έχει μελετηθεί σε βάθος και εξακολουθεί να καλύπτεται από τεράστιες ιδεολογικές αγκυλώσεις. Ο μόνος που έχει ασχοληθεί σοβαρά και χωρίς παρωπίδες με το θέμα της πρόσληψης της εποχής του Μακεδονικού Αγώνα είναι ο Σπύρος Καράβας. Όσο για την αλληλογραφία, το σημαντικότερο μέρος της έχει ήδη δημοσιευθεί αρχικά από τον Ξενοφώντα Λευκοπαρίδη και αργότερα στους διαφόρους τόμους του Αρχείου Δέλτα».
