Εδώ και 50 χρόνια, ενώ η παγκόσμια οικονομία μετασχηματίζεται , η χώρα αντιμετωπίζει το ίδιο δομικό οικονομικό πρόβλημα, που δεν είναι άλλο από το ονομαζόμενο « παραγωγικό έλλειμμα». Το έλλειμμα αυτό αντανακλάται στην διαχρονικά χαμηλή διεύρυνση της εξαγωγικής βάσης της χώρας με νέα προϊόντα υψηλότερης τεχνολογικής έντασης καθώς και στο ύψος του ελλείμματος του εμπορικού ισοζυγίου. Τα στοιχεία για τη χώρα μας ήταν και παραμένουν απογοητευτικά. Σύμφωνα με τον Άτλαντα Οικονομικής Πολυπλοκότητας ( The Atlas of Economic Complexity ) που έχει καταρτήσει το Growth Lab του Πανεπιστημίου του Harvard, η Ελλάδα είναι στην 52η θέση παγκοσμίως όσον αφορά στην πολυπλοκότητα των προϊόντων που εξάγει. Λόγω χαμηλής παραγωγικότητας, υψηλού κόστους παραγωγής και ελλιπούς χρήσης τεχνογνωσίας η χώρα εξάγει προϊόντα χαμηλής πολυπλοκότητας, κυρίως μεταλλεύματα και αγροτικά προϊόντα. Κατά το διάστημα 2007-2022 έχουν προστεθεί στη λίστα των εξαγωγών της μόλις 7 νέα εξαγώγιμα προϊόντα αξίας 101 εκατ. δολ, όταν η γειτονική Βουλγαρία έχει προσθέσει 48 νέα προϊόντα αξίας 3,7 δις.( Εφημ. Καθημερινή 28/9 )
Σ’ ένα έντονα ανταγωνιστικό διεθνές περιβάλλον, δεν είναι τυχαίο, επομένως, ότι το έλλειμμα στο εμπορικό ισοζύγιο αγαθών της χώρας διευρύνεται ταχύτατα. Μετά το 2020, ξεπέρασε και πάλι το 20 % του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ), όσο περίπου ήταν το 2007 και το 2008 πριν το ξέσπασμα της χρηματοπιστωτικής κρίσης. Η αύξηση της ιδιωτικής και δημόσιας κατανάλωσης που προκύπτει κάθε φορά που υπάρχει ανάκαμψη της οικονομικής δραστηριότητας καλύπτεται ολοένα και περισσότερο από εισαγωγές.
«Η εξάρτηση όμως της χώρας από τις τουριστικές εισπράξεις, από μεταβιβάσεις και εξωτερικό δανεισμό την καθιστά ιδιαίτερα ευάλωτη στις διακυμάνσεις και ορέξεις των διεθνών αγορών και κερδοσκόπων».
Το πρόβλημα γίνεται βραχυπρόθεσμα διαχειρίσιμο λόγω εισροής τουριστικών εισπράξεων και εισπράξεων από μεταφορές και άλλες υπηρεσίες. Ως αποτέλεσμα των συνθηκών στην διεθνή αγορά υπηρεσιών (τουριστικές , μεταφορικές κλπ.), το έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών ως ποσοστό του ΑΕΠ περιορίζεται αν και παρουσιάζει μεγάλες διακυμάνσεις ( -15,2% το 2007, -0,7 το 2014 , -10,3% το 2022). Το χαμηλότερο έλλειμμα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών σε σχέση με το έλλειμμα του ισοζυγίου αγαθών συγκρατεί κάπως την ανάγκη συνεχούς χρηματοδότησης της οικονομίας από εξωτερικό δανεισμό και μεταβιβάσεις από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η εξάρτηση όμως της χώρας από τις τουριστικές εισπράξεις, από μεταβιβάσεις και εξωτερικό δανεισμό την καθιστά ιδιαίτερα ευάλωτη στις διακυμάνσεις και ορέξεις των διεθνών αγορών και κερδοσκόπων. Αν για οποιοδήποτε λόγο, πχ γεωπολιτικών αναταράξεων στην ευρύτερη περιοχή, διακοπούν οι εισπράξεις από τουριστικές υπηρεσίες και η Ελλάδα έχει να αποπληρώσει οφειλές λόγω υψηλών ποσοστών εξωτερικού δημόσιου χρέους, το φάντασμα μιας πιθανής χρεωκοπίας θα ξαναπαρουσιαστεί.
Το μεγάλο παραγωγικό έλλειμμα της χώρας προκάλεσε την χρηματοπιστωτική κρίση της περιόδου 2010-2018. Αν δεν αντιμετωπισθεί εγκαίρως, είναι πολύ πιθανό να προκαλέσει νέα κρίση στο εγγύς μέλλον.
Διαδοχικές κυβερνήσεις δεν κατόρθωσαν να χαράξουν και να υλοποιήσουν με διορατικότητα και αποτελεσματικότητα μια Εθνική Στρατηγική Αυτοδύναμης & Βιώσιμης Ανάπτυξης – ας την ονομάσουμε Ατζέντα 2030++- που να μειώσει αποφασιστικά το παραγωγικό έλλειμμα, να εξασφαλίσει σταθερότητα και ασφάλεια, αξιοπρεπείς συνθήκες εργασίας και διαβίωσης για τη τρέχουσα γενιά και θετικές προοπτικές για τις επόμενες.
Οι κυριότεροι λόγοι είναι οι ακόλουθοι:
Η ιστορία της συγκρότησης του Ελληνικού κράτους, πριν και μετά τη μεταπολίτευση, προσέδωσε συγκεκριμένα συμπεριφορικά χαρακτηριστικά στον σύγχρονο ‘Έλληνα και έπαιξε καθοριστικό ρόλο στον τρόπο θεσμικής οργάνωσης και πολιτικής λειτουργίας της Ελληνικής κοινωνίας. Παρά την εικόνα μιας επίπλαστης ευημερίας, εσωτερικές και εξωτερικές συγκρούσεις, οικονομικοί κλυδωνισμοί και κρίσεις , συνεχείς πολιτικές ανατροπές, διαχρονική αμφισβήτηση κυριαρχικών δικαιωμάτων της χώρας και ανάμειξη ξένων δυνάμεων και εξωθεσμικών παραγόντων στην άσκηση δημόσιας πολιτικής, έχουν συντελέσει στην διόγκωση της αβεβαιότητας και στην έλλειψη εμπιστοσύνης στο κράτος και τη δημόσια διοίκηση που αδυνατούν να εγγυηθούν αποτελεσματικότητα, διαφάνεια, λογοδοσία και μακροχρόνια ασφάλεια.
Δεν είναι τυχαίο, επομένως, οτι υποψήφιοι επενδυτές διστάζουν να προχωρήσουν σε παραγωγικές επενδυτικές δραστηριότητες και μακροχρόνιες συμβάσεις που αποδίδουν κέρδη σ’ ένα αβέβαιο μέλλον. Προτιμούν να επενδύσουν σε ακίνητα, ανακατασκευές και έργα υποδομής, επιλέγοντας το κυνήγι άμεσων απολαβών, ακόμα και με καταβολή «γρηγορόσημων» και ανάληψη κινδύνου λόγω αδιαφανών διαδικασιών. Ως αποτέλεσμα, οι επενδύσεις παγίου κεφαλαίου – χωρίς την μεταβολή αποθεμάτων- παρέμειναν καθηλωμένες το 2023 στο 13,9 % του ΑΕΠ, ενώ το 50 % περίπου αυτού του ποσοστού ( 6,6% ) αφορούσαν επενδύσεις σε κατοικίες , κατασκευές, μεταφορές και υποδομές.
Η αντιμετώπιση του προβλήματος προϋποθέτει ταυτόχρονες παρεμβάσεις στο πλαίσιο ενός Εθνικού Επιχειρησιακού Προγράμματος Παραγωγικού Μετασχηματισμού που εξειδικεύεται ανά Περιφέρεια , με στόχο την αύξηση των εξαγωγών και την υποκατάσταση των εισαγωγών. Οι κυριότερες παρεμβάσεις που θα έπρεπε να ενταχθούν σ’ ένα τέτοιο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα είναι οι ακόλουθες:
Α) Αύξηση των επενδύσεων ως ποσοστό του ΑΕΠ πάνω από 20% με διοχέτευση χρηματοδότησης και παροχή στοχευμένων κινήτρων για την αναδιάρθρωσή τους προς επιχειρηματικές παραγωγικές επενδύσεις
Β) Σχεδιασμός, ωρίμανση, χρηματοδότηση εμβληματικών παραγωγικών επενδύσεων σε κάθε περιφέρεια της χώρας στη βάση περιφερειακών συγκριτικών πλεονεκτημάτων, σε συνεργασία με τον ιδιωτικό τομέα καθώς και εκπαιδευτικούς , ερευνητικούς και κοινωνικούς φορείς.
Γ) Επανασχεδιασμό του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας και του ΕΣΠΑ 2021-2027 για στήριξη παραγωγικών νέων επενδύσεων με παράλληλα χρηματοοικονομικά κίνητρα για προώθηση της κυκλικής οικονομίας, της ψηφιακής και πράσινης μετάβασης και την ενσωμάτωση τεχνογνωσίας.
Δ) Ριζική απλοποίηση των αδειοδοτικών διαδικασιών, εκσυγχρονισμό της χωροταξικής και πολεοδομικής νομοθεσίας και επίσπευση δικαστικών αποφάσεων.
Ε) Επανασχεδιασμό των αρμοδιοτήτων και τρόπου λειτουργίας της «αναπτυξιακής διοίκησης» με βελτίωση του συντονισμού και συνεργειών μεταξύ Υπουργείων και μεταξύ κεντρικής διοίκησης και τοπικής αυτοδιοίκησης με παράλληλη ενδυνάμωση και κατάλληλη στελέχωση της αυτοδιοικητικής περιφέρειας και των Αναπτυξιακών Οργανισμών που έχουν συσταθεί, για να μπορούν να παίξουν τον επιτελικό και συντονιστικό τους ρόλο.
ΣΤ) Καταμερισμός ευθύνης υλοποίησης των Περιφερειακών Επιχειρησιακών Προγραμμάτων για διασφάλιση υποδομών, ανθρώπινου δυναμικού, χρηματοδότησης, κατάλληλου ρυθμιστικού πλαισίου, εμπορικών δικτύων και οργανωτικής επάρκειας σε επίπεδο έργου.
Ζ) Σύσταση Παρατηρητηρίου για την διαρκή παρακολούθηση, αξιολόγηση και υποστήριξη της διαδικασίας υλοποίησης του Επιχειρησιακού Προγράμματος.
Το πολιτικό σύστημα καλείται να παρέμβει και να υλοποιήσει με αποτελεσματικότητα, διαφάνεια και λογοδοσία τον αναγκαίο παραγωγικό μετασχηματισμό. Το μέλλον της χώρας αλλά και της δημοκρατίας θα εξαρτηθεί από την υπέρβαση της κρίσης εμπιστοσύνης του πολίτη ως προς την ικανότητα του κράτους και των δημοκρατικών θεσμών να εγγυηθούν ασφάλεια και βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης και ευημερίας για τους πολλούς και όχι για τους λίγους.
*Η Λούκα Κατσέλη είναι Ομότιμη Καθηγήτρια στο ΕΚΠΑ και πρώην Υπουργός
