Ποιες είναι οι εναλλακτικές μελλοντικές προοπτικές της Ελληνικής Δημοκρατίας με χρονικό ορίζοντα το 2044; Με άλλα λόγια, ποιο θα είναι το εγχώριο πολιτικό τοπίο όταν θα έχουν συμπληρωθεί εβδομήντα χρόνια από την αποκατάσταση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας που συντελέστηκε τον Ιούλιο του 1974;
Ακολουθώντας τη δημιουργική μεθοδολογική προσέγγιση της στρατηγικής προόρασης (strategic foresight), προτάσσουμε τις δυναμικές εκτιμήσεις αντί των προβλέψεων. Εδώ, ο κοινωνικός και πολιτικός ερευνητής εμπλέκεται σε μια διεπιστημονική και δομημένη διαδικασία βαθύτερης κατανόησης των συστημικών αλλαγών και εξερεύνησης εναλλακτικών μελλοντικών κόσμων.
Μέσα στις παγκόσμιες συνθήκες «πολυκρίσης» και «μονιμοκρίσης» στις οποίες ζούμε σήμερα και στις οποίες ενδεχομένως θα ζούμε και τα αρκετά επόμενα χρόνια, οφείλουμε να ανιχνεύσουμε «τάσεις» και «ασθενή σήματα», να προχωρήσουμε σε μια περιεκτική «ανίχνευση του ορίζοντα» και εν τέλει να στοχαστούμε για τα «μέλλοντα» της δημοκρατίας μας με φαντασία και δημιουργικότητα, αναλύοντας κρίσιμες αβεβαιότητες και σχεδιάζοντας εναλλακτικά σενάρια με διαλογικό τρόπο.
Στο μεγάλο συνέδριο για τη Μεταπολίτευση «ΜΙΣΟΣ ΑΙΩΝΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ», έρχονται στο φως τέτοιου είδους σενάρια, εντός μιας πρωτότυπης έρευνας που αξιοποιεί εγχώριες μελέτες στρατηγικής προόρασης (πχ, Ελλάδα Καινοτομία 2035, Generative AI Greece 2030) και άλλα ευρήματα που προέρχονται από ανάλυση πρωτογενούς εμπειρικού υλικού (expert panels, future labs). Από την έρευνα αυτή προκύπτει ένα σύστημα κρίσιμων αβεβαιοτήτων για το πολύπλοκο «αύριο» της Ελληνικής Δημοκρατίας, με κύριες μεταβλητές: (α) τα επίπεδα δημοκρατικής κουλτούρας και κοινωνικής εμπιστοσύνης/συνοχής, και (β) τη σχέση μεταξύ, αφενός, της τεχνολογίας και, αφετέρου, των δημόσιων θεσμών και του φυσικού περιβάλλοντος.
Η ανάλυση των αβεβαιοτήτων καταλήγει σε τέσσερα σενάρια για τα ενδεχόμενα «μέλλοντα» της φιλελεύθερης δημοκρατίας στη χώρα μας μέχρι το 2044. Τα σενάρια αυτά προφανώς ούτε αποτελούν προβλέψεις ή «μαντεψιές», ούτε αντανακλούν «μαντικές ιδιότητες», καθώς το σύστημα είναι εγγενώς μη προβλέψιμο, με τις διαθέσιμες εναλλακτικές να υπόκεινται σε σταδιακή ή απότομη τροποποίηση ή μεταβολή. Εντούτοις, τα σενάρια αναδεικνύουν τάσεις και συμβάλλουν στο να κατανοήσουμε/διαγνώσουμε με δυναμικό τρόπο και να διαχειριστούμε (αλλά όχι να «επιλύσουμε» ή να «θεραπεύσουμε») την πολυπλοκότητα και τη μη γραμμικότητα σε ένα πιο δομημένο πλαίσιο. Μας βοηθούν στο να μην πηγαίνουμε «στα σκοτεινά» (για να χρησιμοποιήσουμε μια φράση από τον «Τελευταίο Σταθμό» του Γ. Σεφέρη).
Το πρώτο σενάριο φέρει την ονομασία «Ενάρετος Κύκλος», κατά το οποίο η οικονομική ανάπτυξη ευνοεί τη μεταρρυθμιστική κουλτούρα και το -γεφυρωτικό και συνδετικό- κοινωνικό κεφάλαιο (νοοτροπίες «θετικού αθροίσματος»), σε συνδυασμό με ώριμες τεχνολογίες Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ) που υπηρετούν τους δημόσιους θεσμούς, την ανοικτή κοινωνία και το φυσικό περιβάλλον. Το δεύτερο σενάριο, η «Τεχνοκρατική Δημοκρατία», χαρακτηρίζεται από υψηλά επίπεδα τεχνολογικής ωριμότητας η οποία βοηθά μεν τη δημόσια διοίκηση και το φυσικό περιβάλλον, αλλά με χαμηλή ενσωμάτωση της ΤΝ από μια εσωστρεφή και κατακερματισμένη ελληνική κοινωνία (με συρρικνωμένη δημοκρατική κουλτούρα και νοοτροπίες «μηδενικού αθροίσματος»). Το τρίτο σενάριο απεικονίζει μια «Δημοκρατία σε Μετάβαση», στην οποία η δυναμική μιας εύρωστης κοινωνίας πολιτών και τα ανεπτυγμένα δίκτυα κοινωνικής εμπιστοσύνης αντιμετωπίζουν τη διάψευση των υποσχέσεων της ΤΝ για την προστασία θεσμών και περιβάλλοντος. Το τέταρτο σενάριο περιγράφεται με τον όρο «Καθοδικό Σπιράλ», όπου τα υψηλά επίπεδα οικονομικοκοινωνικής ανισότητας, πόλωσης και αναταραχής δημιουργούν ένα εκρηκτικό μείγμα παραπληροφόρησης, καχυποψίας και λαϊκίστικης αμφισβήτησης των φιλελεύθερων δημοκρατικών αξιών, κάτι που ενισχύεται από την αποτυχία της διττής (πράσινης και ψηφιακής) μετάβασης και ειδικότερα των μοντέλων ΤΝ να θωρακίσουν τους θεσμούς και το φυσικό περιβάλλον.
Εν κατακλείδι, προσδίδουμε στρατηγική έμφαση και αναλυτική προτεραιότητα στο σενάριο του βιώσιμου «Ενάρετου Κύκλου», της ανθεκτικής «Ισχυρής Ελλάδας». Με άλλα λόγια, μέσω της προσέγγισης «backcasting», περιγράφουμε και προτείνουμε ορισμένες από τις προνοητικές, αλληλένδετες και ολιστικές δημόσιες πολιτικές που, κατά κάποιο τρόπο, μπορούν να «προσελκύσουν» ένα θετικό μέλλον για την Ελληνική Δημοκρατία και, σε κάποιο βαθμό, να «απομακρύνουν» τα αρνητικά «μέλλοντα» και τις δυσάρεστες εκπλήξεις. Από τα παραπάνω είναι σαφές ότι η δομημένη μελλοντοστραφής σκέψη δύναται να φωτίσει τις πηγές των φόβων και των ελπίδων μας για τη φιλελεύθερη δημοκρατία, όσο και την εντυπωσιακή ποικιλομορφία του πραγματικού κόσμου και των στρατηγικών για την ποιοτική αλλαγή του.
*Ο Χαράλαμπος Τσέκερης είναι Κύριος Ερευνητής στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ) και Προεδρεύων της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής & Τεχνοηθικής.
**Ο Γιάννης Μαστρογεωργίου είιναι Ειδικός Γραμματέας Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού, Προεδρία της Κυβέρνησης.
