Σε μια ηλιόλουστη παραλία των Κυκλάδων, πέρασα μερικές μέρες συζητώντας με την Πηνελόπη, τη μικρή κόρη ενός καλού μου φίλου. Καθίσαμε στην άμμο, χτίζοντας κάστρα με ένα φτυάρι και την ανεξάντλητη φαντασία μας. Στιγμές γεμάτες απλότητα, αλλά με μια απρόσμενη σοφία που ξεπρόβαλε μέσα από τα παιχνίδια μας. Ήταν στην επιστροφή μου που συνειδητοποίησα το βάθος της σκέψης της, όταν μου είπε «ένα συν ένα Κωστή, είναι και ένα».
Επιτρέψτε μου να εξηγήσω. Το εκπαιδευτικό σύστημα σήμερα φαίνεται να μας μαθαίνει πως ο κόσμος λειτουργεί με δεδομένες αλήθειες, και αν θέλουμε να πετύχουμε, πρέπει να τις αποστηθίσουμε με συγκεκριμένο τρόπο – κάτι που η μικρή Πηνελόπη δεν είχε προλάβει να ζήσει. Η απομνημόνευση λοιπόν, και η πιστή προσήλωση στα όσα μας λένε οι καθηγητές και τα βιβλία θεωρούνται τα κλειδιά για την επιτυχία. Όμως, αυτή η αντίληψη περιορίζει τη φαντασία και μειώνει την αντοχή μας απέναντι στην αβεβαιότητα, που τόσο συχνά είναι παρούσα στη ζωή μας.
Για παράδειγμα, αν σας ρωτούσα πόσο κάνει ένα συν ένα, η τυπική απάντηση θα ήταν «δύο». Ωστόσο, σε ένα διαφορετικό σύστημα αριθμών, όπως η βάση 2, το ένα συν ένα ισούται με «δέκα». Και αν πιέσουμε μαζί τα κάστρα της Πηνελόπης, δύο σοροί άμμου γίνονται ένας. Τρεις διαφορετικές απαντήσεις για την ίδια ερώτηση. Αυτή η πολυπλοκότητα, όμως, δεν καλλιεργείται επαρκώς στην τυπική εκπαίδευση, η οποία εξακολουθεί να στηρίζεται στην απομνημόνευση αντί για την κριτική σκέψη και την εξερεύνηση διαφορετικών εκδοχών της αλήθειας.
Ο Carl Sagan είπε κάποτε: «Αν δεν είμαστε ικανοί να κάνουμε σκεπτικές ερωτήσεις, να διερευνούμε όσους μας λένε ότι κάτι είναι αλήθεια, να είμαστε σκεπτικοί απέναντι στην εξουσία, τότε θα πέσουμε θύματα του επόμενου τσαρλατάνου, πολιτικού ή θρησκευτικού, που θα εμφανιστεί τριγύρω». Αυτή η σκέψη αναδεικνύει την ανάγκη για υγιή σκεπτικισμό σε κάθε πτυχή της ζωής μας, και ιδιαίτερα στην εκπαίδευση. Η Πηνελόπη μου έδειξε πως εγώ έχασα τον υγιή σκεπτικισμό μου κατά την πορεία μου στα έδρανα του σχολείου και της ζωής.
Στο πλαίσιο της μάθησης, ο υγιής σκεπτικισμός δεν είναι απλώς μια αντίδραση στις αυθεντίες – είναι η βάση της βαθύτερης κατανόησης. Το να αναρωτιόμαστε «γιατί» και να αμφισβητούμε τα λεγόμενα των δασκάλων μας, είναι μια κρίσιμη πτυχή της μαθησιακής διαδικασίας που δυστυχώς καταπνίγεται από το σημερινό εκπαιδευτικό σύστημα, που δίνει έμφαση στην απομνημόνευση και όχι στην κριτική σκέψη.
Πολλοί μαθητές αποδέχονται άκριτα ό,τι τους διδάσκεται, διότι το σύστημα τους προετοιμάζει να ακολουθήσουν αυστηρές αλήθειες χωρίς να ενθαρρύνονται να αναζητήσουν διαφορετικές εκδοχές της πραγματικότητας. Αυτή η προσέγγιση μπορεί να ατροφεί τη φαντασία και να περιορίζει τη διάθεσή τους να εξερευνήσουν βαθύτερα ερωτήματα. Αντίθετα, αν από μικρή ηλικία οι μαθητές ενθαρρύνονταν να θέτουν σκεπτικά ερωτήματα, να αμφισβητούν το «τι» και το «πώς», θα μπορούσαν να καλλιεργήσουν μια ισχυρότερη αίσθηση αναζήτησης της αλήθειας.
Η δυνατότητα να αμφισβητούμε είναι η μόνη ασπίδα απέναντι σε όσους προσπαθούν να μας πείσουν για το ανυπόστατο, είτε πρόκειται για επιστήμη, πολιτική ή θρησκεία. Το σχολείο, λοιπόν, πρέπει να μετατραπεί σε έναν χώρο όπου οι μαθητές ενθαρρύνονται να βλέπουν πέρα από τις φαινομενικές αλήθειες και να αναζητούν αποδείξεις, λογική και κριτική σκέψη.
Αυτός ο σκεπτικισμός, όταν καλλιεργείται σωστά, δεν αμφισβητεί απλώς για χάρη της αμφισβήτησης, αλλά οδηγεί σε μια βαθύτερη, ουσιαστική κατανόηση του κόσμου γύρω μας. Γιατί χωρίς αυτό το εργαλείο, είμαστε ευάλωτοι σε λάθος ιδέες και χειραγώγηση. Αντί λοιπόν η εκπαίδευση να λειτουργεί ως μια αυστηρή μετάδοση δεδομένων, θα πρέπει να πυροδοτεί την αναζήτηση και τη σκεπτική ανάλυση, δημιουργώντας πολίτες που δεν φοβούνται να ρωτήσουν «γιατί».
Ο κύριος Κωστής Κατσανέβας είναι Σύμβουλος Σταδιοδρομίας.
