Στην πολυτάραχη εποχή του Μεσαίωνα ανάμεσα στον 12ο και 13ο αιώνα, σε αντίθεση προς την ηθική ακαταστασία και παραλυσία, υψωνόταν μια υγιής και πνευματώδης κοινωνία πλανώμενων κληρικών και σπουδαστών με δικούς της νόμους και δικό της τρόπο ζωής, οι Goliardi. Ηταν η φωνή διαμαρτυρίας για τη διεκδίκηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων τα οποία καταπιέζονταν από τον κλήρο. Η ποίησή τους, τα Carmina Burana, ήταν αντίθετη στο πνεύμα της εποχής, απέρριπτε τις στείρες θεωρίες της εκμηδένισης των αισθημάτων, εξέφραζε μια πρωτοφανή πρόοδο ιδεών και ερμήνευε με διακριτική ειρωνεία την πραγματικότητα.
Οι Goliardi δημιούργησαν μια εποχή και μια φιλολογία, έγιναν πρότυπο μιας περισσότερο ανθρώπινης φιλοσοφίας και κατάφεραν να κατέχουν μια από τις πρώτες θέσεις μεταξύ εκείνων που προετοίμασαν τον Ανθρωπισμό. Δάσκαλοι και πρότυπο των Goliardi υπήρξαν διανοούμενοι, φωτισμένοι άνδρες των χρόνων εκείνων, μεταξύ των οποίων πρωτοστατούσε ο Πέτρος Αβελάρδος, ο οποίος και αποτελούσε το πρότυπο της ελεύθερης διακίνησης των ιδεών, ο πρόδρομος των αγώνων για την ελευθερία και τη δικαιοσύνη.
Τα Carmina Burana κατατάσσονται σε ηθικά – σατιρικά (1-55), ερωτικά (56-186) και βακχικά (187-228). Η γλώσσα τους είναι αντιπροσωπευτική της Λατινικής των μεσαιωνικών κειμένων, είναι απλή και απαλλαγμένη από λέξεις επιτηδευμένες, και απευθύνεται σε ένα κοινό υψηλού πνευματικού επιπέδου. Ολιγάριθμοι στίχοι είναι γραμμένοι σε ανάμικτη γερμανολατινική ή σε παλαιογαλλική διάλεκτο. Σημαντική είναι η καινοτομία της ποίησης αυτής με τη δημιουργία ενός ρυθμοτονικού μέτρου, κατάλληλου να συνδυαστεί αρμονικά με τη μελωδία. Η ποίηση των Goliardi αντλούσε στοιχεία από την κλασική και τη μεσαιωνική παράδοση, από την εκκλησιαστική παιδεία και από την καθημερινή ζωή της εποχής, μοτίβα λαϊκά και διαδόθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη κερδίζοντας την συμπάθεια και αποκτώντας μιμητές.
Τα Carmina veris et amoris (της Ανοιξης και του Ερωτα) είναι τα πιο πολυάριθμα (130 σε σύνολο 228), πιο ελκυστικά για τον αναγνώστη, αλλά κυρίως πιο αντιπροσωπευτικά της προσωπικότητας των δημιουργών τους. Ενώ το πρότυπο του ιπποτικού εκλεπτυσμένου έρωτα επικρατούσε σε όλη την Ευρώπη με κυρίαρχο το έργο De Amore του Α. Καπελλάνου, τα Carmina Burana αιφνιδίασαν με την αισθητικότητα και τον αισθητισμό τους. Ο έρωτας, πνευματικός και σαρκικός, θεωρείται πράξη σωστή και αναγκαία, προκειμένου η Φύση να διαιωνίζεται στις μορφές και τα είδη της και η Φύση επικεντρώνεται στην Ανοιξη, την εποχή, δηλαδή, της άνθησης της Φύσης. Αυτά τα ποιήματα επέλεξα, όταν πριν χρόνια θέλησα να δώσω μια πρώτη γεύση της ποίησης αυτής στους φοιτητές μου, αλλά και στους ενδιαφερόμενους για την ποίηση αυτή, εκδίδοντας την πρώτη μετάφρασή τους στην Ελληνική.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η ποίηση των Goliardi επηρέασε έναν από τους πρωταγωνιστές του ιταλικού θεάτρου και συγγραφέα, τον νομπελίστα Ντάριο Φο. Το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας τού απονεμήθηκε, γιατί μαζί με την Φράνκα Ράμε, ηθοποιό και συγγραφέα συνεχίζοντας την παράδοση των μεσαιωνικών Goliardi, καυτηριάζουν την εξουσία, αποκαθιστώντας έτσι την αξιοπρέπεια των καταπιεσμένων ταπεινών ανθρώπων. Το έργο τους «Mistero Buffo» αποτέλεσε την αιτία της βράβευσης, της οποίας το σκεπτικό επικεντρώθηκε σε μια λέξη: giullare, ιταλική απόδοση του goliardus. Ο Ντάριο Φο χαρακτηρίστηκε «εθνικός goliardus», και ο ίδιος δηλώνει στο έργο του ότι είναι goliardus (giullare, son io). Tην έντονη και εντυπωσιακή αυτή επίδραση των ποιητών του Μεσαίωνα στο έργο του διάσημου Ντάριο Φο ανέλυσα σε μελέτη μου με τίτλο «Ντάριο Φο, ένας σύγχρονος goliardus».
Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι η σημαντική αυτή ποίηση του Μεσαίωνα ήταν για χρόνια άγνωστη, αντίθετα έγινε ευρύτατα γνωστή ως μουσική, χάρη στη σύνθεση του Γερμανού Καρλ Ορφ (1895-1982) με τον τίτλο Carmina Burana, χορικό άσμα «O Fortuna». Στο βιβλίο του Φ. Ν. Χόφμαν «Γράμματα για τη δημιουργία των Carmina Burana παρουσιάζεται η αλληλογραφία του Ορφ με έναν άγνωστο πρωταγωνιστή στη γέννηση αυτού του έργου. Πρόκειται για τον αρχειοθέτη Μ. Χόφμαν, που γνώριζε άπταιστα Ελληνικά και Λατινικά και έδωσε ιδέες στον Ορφ για τη μελοποίηση της μεσαιωνικής αυτής ποίησης. Η μελοποίηση των ποιημάτων πρώτα από τον Ορφ και αργότερα από τους Doors (Ρέι Μανζάρεκ) τα κράτησε στην επικαιρότητα, και μέσα από αυτά, ζωντανή τη γλυκιά φωνή των δημιουργών τους, των Goliardi, για τη φύση, τον έρωτα, το κρασί, την ανήσυχη και ασυμβίβαστη νεολαία.
Στην Ελλάδα τα Carmina Burana παίχτηκαν για πρώτη φορά στο Ωδείο Ηρώδου του Αττικού το 1984, δύο χρόνια μετά τον θάνατο του συνθέτη από τη Συμφωνική Ορχήστρα της ΕΡΤ, και από τότε κατά διαστήματα από διάφορες ορχήστρες στον ίδιο χώρο. Ετσι, φέτος, παρουσιάζονται στο Ηρώδειο από την Εθνική Οπερα της Οδησσού με 100 και πλέον συντελεστές, ορχήστρα, χορωδία και χορευτές μπαλέτου. Από τα Carmina Burana επέλεξαν το πιο γνωστό ποίημα «O Fortuna», που μεταφέρει το κοινό στον κόσμο των περιπλανώμενων αυτών φοιτητών και κληρικών, με τις ομορφιές της Ανοιξης, τις χαρές της ζωής, αλλά και το νεανικό αγωνιστικό πνεύμα για αντίσταση στο κατεστημένο. Fortuna είναι ο τροχός της Τύχης, που γυρίζει συνεχώς για την ανθρώπινη ύπαρξη και δεν κουράζεται ποτέ να γυρίζει… από την χαρά στη λύπη, από την απελπισία στην ελπίδα, από την δόξα στην απαξίωση και αντίστροφα.
Η μουσική του Καρλ Ορφ είναι εμπνευσμένη και ερμηνεύει με τρόπο ιδεώδη το πνεύμα της μεσαιωνικής ποίησης. Τα θέματα των στίχων αναφέρονται στην ανθρώπινη φύση, που δεν θα σταματήσει ποτέ να προβληματίζει. Η ποίηση αυτή επιζεί κυρίως ως αξιόλογο στοιχείο για την ιστορική και φιλολογική προσέγγιση του προοδευτικού μεσαιωνικού παρελθόντος, ως προπομπού για την Αναγέννηση.
Η κυρία Στέλλα Πριόβολου είναι ομότιμη καθηγήτρια, πρόεδρος Σώματος Ομοτίμων Καθηγητών ΕΚΠΑ, κοσμήτορας Δημοτικού Λαϊκού Πανεπιστημίου Αγίας Παρασκευής.
