Κωνσταντίνος Φουντάς: Ο πρώτος Έλληνας πρόεδρος του CERN μιλάει στο ΒΗΜΑ

Παραμονές των επίσημων εορτασμών για τη συμπλήρωση 70 χρόνων από την ίδρυση του CERN, του Ευρωπαϊκού Κέντρου Πυρηνικών Ερευνών, ένας έλληνας επιστήμονας αναλαμβάνει τα ηνία του επιστημονικού κολοσσού. Ο κ. Κωνσταντίνος Φουντάς, καθηγητής στο Τμήμα φυσικής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, εξελέγη πρόεδρος του Συμβουλίου του CERN και έγινε ο πρώτος Ελληνας που καταλαμβάνει αυτή τη θέση.

Παρά το πιεστικό πρόγραμμά του, βρήκε εχθές Κυριακή χρόνο να μας μιλήσει για το νέο του ρόλο, τα ερευνητικά προγράμματά του και τη σημασία της ύπαρξης του CERN στο παρόν και το μέλλον της Ευρώπης.

Τι είναι το Συμβούλιο του CERN και σε τι συνίσταται ο ρόλος του Προέδρου του;

Αν περιγράφαμε το Συμβούλιο του CERN ως ένα κοινοβούλιο, ο ρόλος του προέδρου θα ήταν αντίστοιχος με τον ρόλο του προέδρου της βουλής, αλλά με αυξημένες αρμοδιότητες.

Ποια είναι τα μέλη αυτού του ιδιότυπου κοινοβουλίου;

Μετά την πρόσφατη προσθήκη της Εσθονίας, εικοσιτέσσερεις ευρωπαϊκές χώρες είναι τα μέλη του CERN. Μεταξύ αυτών και η Ελλάδα η οποία εντάχθηκε στο CERN το 1954, όταν τα μέλη ήταν μόνο δώδεκα.

Κάθε χώρα μέλος έχει δύο αντιπροσώπους, έναν επιστημονικό και έναν πολιτικό. Από το 2016 είμαι ο επιστημονικός αντιπρόσωπος της χώρας μας στο CERN, ενώ ο πολιτικός αντιπρόσωπο είναι ο εκάστοτε πρέσβης μας στον ΟΗΕ (ο οποίος ως γνωστόν, εδράζει στη Γενεύη, όπως και το CERN). Κάθε χώρα έχει μία ψήφο στο Συμβούλιο.

Ωστόσο στο CERN δραστηριοποιούνται και χώρες που δεν είναι μέλη. Τι διαφοροποιεί τα μέλη από τα μη μέλη;

Υπάρχουν τα συνδεδεμένα μέλη, όπως είναι η Κύπρος, η Ινδία, το Πακιστάν, η Τουρκία ή η Σλοβακία, τα οποία δεν εκπροσωπούνται στο Συμβούλιο και δεν έχουν δικαίωμα ψήφου. Βεβαίως και η συνεισφορά τους στη χρηματοδότηση του CERN είναι μικρή.

Τέλος, υπάρχουν και οι διεθνείς συνεργασίες όπως, παραδείγματος χάριν, με τις ΗΠΑ. Εξυπακούεται ότι τα μη μέλη και οι συνεργαζόμενες χώρες δεν καταλαμβάνουν διοικητικές θέσεις.

Ποιες ακριβώς είναι οι αρμοδιότητες Προέδρου το Συμβουλίου του CERN;

Ο Πρόεδρος θέτει την ημερησία διάταξη σε συνεργασία με τον/την Γενικό Διευθυντή/Γενική Διευθύντρια. Το Συμβούλιο, υπό τον Πρόεδρο, χαράσσει την πολιτική που θα ακολουθήσει το CERN για την εκτέλεση της οποίας είναι υπεύθυνος ο Γενικός Διευθυντής ο οποίος εκλέγεται από το Συμβούλιο.

Ποια ήταν η πορεία σας μέχρι να φτάσετε στο CERN ως επιστημονικός αντιπρόσωπος της Ελλάδας;

Αποφοίτησα από το Φυσικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων το 1981 και πραγματοποίησα τη διδακτορική διατριβή μου στο Πανεπιστήμιο Columbia των ΗΠΑ. Κατά τη διάρκεια της διατριβής μου εργάστηκα στο Fermi Lab για το πρώτο μου ερευνητικό πρόγραμμα. Στη συνέχεια εργάστηκα στη Γερμανία και στο Ηνωμένο Βασίλειο.

Για την ακρίβεια, εκλέχτηκα αναπληρωτής καθηγητής στο Imperial College και ήμουν στην ομάδα που εργάστηκε για τα πειράματα στον Μεγάλο Επιταχυντή Αδρονίων (LHC) του CERN που είχαν ως αποτέλεσμα την ανακάλυψη του σωματιδίου Higgs.

Ποια είναι η ειδικότητά σας;

Ο σχεδιασμός ηλεκτρονικών για πειράματα υψηλών ενεργειών. Σε κάθε πείραμα στο CERN λαμβάνουν χώρα εκατομμύρια συγκρούσεις σωματιδίων. Επειδή είναι αδύνατον να αποθηκεύσει κανείς τα δεδομένα όλων αυτών των συγκρούσεων, πρέπει να γίνει μια επιλογή. Εμείς σχεδιάζουμε τα ηλεκτρονικά τα οποία επιτρέπουν την επιλογή των δεδομένων που έχουν τη δυνατότητα να δώσουν νέες ανακαλύψεις.

Για να σας δώσω μια τάξη μεγέθους, από 40 εκατομμύρια συγκρούσεις, επιλέγονται αρχικά γύρω στις 100.000 και στη συνέχεια γύρω στις 2.000 για περαιτέρω μελέτη.

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι αν εσείς κάνετε κάποιο λάθος, δε θα υπάρξουν ανακαλύψεις! Τεράστια ευθύνη! Ποια είναι τα κριτήρια επιλογής;

Μέχρι τώρα για την επιλογή των δεδομένων λαμβανόταν υπόψιν μόνο οι ενέργειες των σωματιδίων. Από το 2030 και μετά, χάρη σε μια ιδέα ενός φοιτητή μου πάνω στην οποία εργαζόμαστε από το 2006, θα προστεθεί ως κριτήριο και η τροχιά των σωματιδίων.

Αν παραλληλίζαμε τη δική σας αναζήτηση με τις αναζητήσεις που κάνουμε όλοι στο Διαδίκτυο, αυτό που περιγράφετε είναι η προσθήκη ενός ακόμη φίλτρου ώστε το αποτέλεσμα της αναζήτησης να είναι περισσότερο αξιόπιστο;

Ακριβώς! Αυτό ελπίζουμε να πετύχουμε με τον σχεδιασμό και την υλοποίηση βεβαίως του ανιχνευτή τροχιών. Περιττό να σας πω ότι κάτι τέτοιο απαιτεί και τεχνολογικές προόδους.

Για αυτό παίρνει τόσο χρόνο η υλοποίηση;

Υπάρχουν πάντοτε πολλά στάδια από μια ιδέα μέχρι την υλοποίησή της. Εν προκειμένω, μετά την ηλεκτρονική και τον προγραμματισμό έπρεπε να αναζητηθεί το κατάλληλο υλικό για τη δημιουργία ενός πρωτοτύπου το οποίο θα δοκιμαστεί σε εργαστηριακές συνθήκες. Στη συνέχεια θα πρέπει να υπάρξει ένας ιδιαίτερα ενδελεχής έλεγχος ποιότητας καθενός από τα τμήματα που απαρτίζουν το πρωτότυπο.

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο παρελθόν στο εργαστήριό μου περί τα 10 άτομα δούλεψαν για έναν χρόνο προκειμένου να διασφαλιστεί η σωστή λειτουργία των ηλεκτρονικών. Στη συνέχεια απαιτούνται άλλα ένα έως δύο χρόνια για τη σύνδεσή τους και τον έλεγχο της λειτουργικότητάς τους. Είναι κομβικής σημασίας να αποδειχθεί σε αυτό το στάδιο ότι το σύστημα δουλεύει όπως είναι αναμενόμενο να δουλέψει γιατί είναι πολύ δύσκολο, χρονοβόρο και ακριβό το να πρέπει να γίνουν διορθώσεις όταν το αυτό εγκατασταθεί στον επιταχυντή.

Αλήθεια, τι ακριβώς συμβαίνει μέσα στον επιταχυντή;

Υπό την επίδραση ισχυρού μαγνητικού πεδίου 3.800 ομάδες πρωτονίων, οι οποίες ονομάζονται buckets, συγκρούονται μεταξύ τους κάθε 25 νανοδευτερόλεπτα (nsec).

Κάθε bucket περιέχει 1,64×1011! Ένα, δύο ή και περισσότερα ζευγάρια πρωτόνια συγκρούονται μεταξύ τους 40 εκατομμύρια φορές το δευτερόλεπτο και, όπως είπαμε προηγουμένως, αρχικά επιλέγονται τα δεδομένα περίπου 100.000 συγκρούσεων από τα οποία στη συνέχεια επιλέγονται περί τα 2.000 για περαιτέρω μελέτη.

Το CERN έχει μεγαλεπίβολα σχέδια για το μέλλον…

Πράγματι, εκτός από την αναβάθμιση των εγκαταστάσεων και την προσθήκη του ανιχνευτή τροχιών που όπως είπαμε θα αρχίσει να λειτουργεί το 2030, το σχέδιο περιλαμβάνει τη δημιουργία ενός ακόμη μεγαλύτερου επιταχυντή.

Σε σύγκριση με τον LHC, η περιφέρεια του οποίου είναι περίπου 27 χιλιόμετρα, ο μελλοντικός επιταχυντής θα έχει μήκος περιφέρειας 92 χιλιόμετρα και ενέργεια 10 φορές μεγαλύτερη.

Γιατί πρέπει να φτιαχτεί αυτός ο επιταχυντής;

Αυτός ο επιταχυντής θα μας επιτρέψει να απαντήσουμε σε κομβικής σημασίας ερωτήματα, όπως παραδείγματος χάριν, το γιατί το σωματίδιο Higgs είναι τόσο ελαφρύ. Υπάρχουν άραγε άλλα σωματίδια που να εξηγούν αυτό το φαινόμενο ή πρέπει να σκεφτούμε μια άλλη θεωρία;

Ποιος είναι ο προϋπολογισμός για τις αναβαθμίσεις, τα πειράματα, τον μελλοντικό επιταχυντή;

Η αναβάθμιση υπολογίζεται στο ένα δισεκατομμύριο ευρώ, ενώ για κάθε πείραμα χρειάζονται περί τα 300 εκατομμύρια. Το κόστος για τη δημιουργία του μελλοντικού επιταχυντή υπολογίζεται στα 15 δισεκατομμύρια.

Ποια είναι η συνεισφορά κάθε χώρας στον προϋπολογισμό του CERN;

Η Γερμανία συνεισφέρει το 21% και ακολουθούν η Γαλλία και τα Ηνωμένο Βασίλειο με περίπου 17% η κάθε μία. Η Ελλάδα συνεισφέρει το 1%.

Υπήρξε μια περίοδος που λίγο έλειψε από το να βγούμε από το CERN, έτσι δεν είναι;

Πράγματι, το πρώτο θέμα με το οποίο ασχολήθηκα το 2016 ως εθνικός αντιπρόσωπος της Ελλάδας ήταν η ρύθμιση του χρέους μας. Βάσει του καταστατικού του CERN, όταν μια χώρα δεν συνεισφέρει για δύο χρόνια, της αφαιρούνται τα δικαιώματα ψήφου. Και η Ελλάδα δεν είχε συνεισφέρει, λόγω της οικονομικής κρίσης, για δύο χρόνια.

Ευτυχώς, χάρη στις προσπάθειες του τότε υφυπουργού κ. Κώστα Φωτάκη και της Γενικής Γραμματέως Ερευνας και Καινοτομίας κυρίας Πατρίτσιας Κυπριανίδου, το χρέος ρυθμίστηκε και θα εξοφληθεί μέχρι το 2035. Πρέπει δε να σημειωθεί ότι και οι επόμενες κυβερνήσεις συνέχισαν την πολιτική υποστήριξης των ομάδων του CERN και του οργανισμού γενικότερα.

Φαίνεται ότι η «εξάσκησή» σας στις δύσκολες διαπραγματεύσεις θα σας φανεί χρήσιμη και στην τωρινή θέση. Υπάρχουν χώρες που αντιδρούν στα σχέδια για τον μελλοντικό επιταχυντή. Ποια είναι τα επιχειρήματά σας για να τις μεταπείσετε;

Τα επιχειρήματα είναι πολλά και στην πραγματικότητα η στήριξη των μελλοντικών σχεδίων του CERN είναι μονόδρομος αν θέλει η Ευρώπη να κρατήσει την πρωτοκαθεδρία στην φυσική. Δεν είναι τυχαίο ότι η Εκθεση Ντράγκι είναι θετική στην δημιουργία του μελλοντικού επιταχυντή καθώς αυτή θα προωθήσει την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών και θα δώσει ώθηση στην βιομηχανία.

Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το CERN συγκεντρώνει την αφρόκρεμα των επιστημόνων. Είναι ένας μαγνήτης νέων, ευφυών και ταλαντούχων επιστημόνων διαφόρων ειδικοτήτων. Αν αφήσουμε την Κίνα, η οποία κατασκευάζει επιταχυντή, να πάρει τα ηνία, μοιραία η Ευρώπη θα βιώσει ένα άνευ προηγουμένου brain drain με ότι αυτό συνεπάγεται.

Σας ευχόμαστε κάθε επιτυχία στο έργο σας

Ευχαριστώ!