Πολύ λόγος γίνεται τo τελευταίo διάστημα για το όνομα που φέρει η Σελήνη σε κάθε μία από τις μηνιαίες εμφανίσεις της. Η σημερινή της ολόγιομη εμφάνιση, η πανσέληνος του Σεπτεμβρίου – έχει οριστεί από τους ιθαγενείς της Αμερικής ως «Σελήνη του καλαμποκιού» – θα ανατείλει λαμπερή νωρίς σήμερα το βράδυ (18-09-2024) και θα μεσουρανήσει αργότερα στον ουράνιο θόλο. Οι αυτόχθονες Αμερικάνοι την ονόμασαν «Σελήνη του Καλαμποκιού», επειδή χρονικά συμπίπτει με τη συγκομιδή του.
Στον Ελλαδικό χώρο δεν έχουμε ονόματα για το φεγγάρι κάθε μήνα ωστόσο ξεχωρίζουμε το φεγγάρι του Γενάρη, το αυγουστιάτικο φεγγάρι που συνήθως είναι και διπλό, το νιο φεγγάρι, το λαμπρό (και ολόλαμπρο) φεγγάρι.
Αλλά τι είναι η σελήνη για μας και τι για τους άλλους πολιτισμούς; Υπάρχουν συγκλίσεις ή μόνο αποκλίσεις;
Το ΒΗΜΑ συνομίλησε με τη λαογράφο και επί σειρά ετών διευθύντρια του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, Δρ Αικατερίνη Πολυμέρου Καμηλάκη για τη σελήνη/το φεγγάρι και τη θέση της/του στην ελληνική λαογραφία και παράδοση.
«Σύμφωνα με τις αρχέγονες κοσμογονικές αντιλήψεις όλων των λαών, στην διαμόρφωση των φυσικών φαινομένων που επηρεάζουν τη ζωή στη γη, συμμετέχουν ουσιαστικά τα ουράνια σώματα, ο ήλιος, η σελήνη και τα αστέρια. Εξ άλλου είναι γνωστό ότι με βάση τις κινήσεις τους, τόσο στο διαρκέστερο χρονικά και παραδοσιακότερο γεωκεντρικό, όσο και στο ηλιοκεντρικό σύστημα, εν ισχύει εδώ και αιώνες επιστημονικά, καθορίζεται ο συμβατικός χρόνος-έτος-ενιαυτός-καιρός και οι υποδιαιρέσεις του, ώρες-εποχές, μήνες, ημέρες κ.ο.κ. Ο κύκλος του ήλιου (έτος) και ο κύκλος της σελήνης (μήνες), οι δύο κύκλοι συνδυαστικά προσδιορίζουν το έτος και τις αγροτικές εργασίες με την εναλλαγή των Ωρών-εποχών».
Η «σελήνη του καλαμποκιού»
Photo Credits: ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ/EUROKINISSI
«Αναφορικά με τη «σελήνη του καλαμποκιού» η λαογράφος εξηγεί πως «οι φάσεις της σελήνης εξετάζονται ιδιαίτερα για την έναρξη εργασιών ή σημαντικών γεγονότων στη ζωή των ανθρώπων».
Στους Αμερικάνους συγκομίζεται το καλαμπόκι, αλλού τα σταφύλια, αλλού αρχίζει η προετοιμασία της σποράς. Παντού εξέταζαν τη φάση στην οποία βρισκόταν η σελήνη.
Το γέμισμα του φεγγαριού και η χασοφεγγιά
Φωτογραφία Αρχείου
«Έτσι θεωρείται καλό να αναλαμβάνει κανείς κάποιο έργο, όταν η σελήνη γεμίζει. Μάλιστα αυτός που προοδεύει στις δουλειές του θεωρείται ότι γεννήθηκε με πανσέληνο. Το αντίθετο πιστεύεται για τη χάση της σελήνης (χασοφεγγιά). Τότε δεν φυτεύουν, γιατί το φυτό ξεραίνεται• δεν πλένουν, γιατί τα υφάσματα χαλάνε• δεν παστώνουν λαχανικά ή ψάρια, ούτε κόβουν ξύλα, γιατί σαπίζουν• δεν κλαδεύουν τα αμπέλια, γιατί αρρωσταίνουν κ.λπ.
Νέα Σελήνη και καλοτυχία
Όπως μας εξηγεί η Δρ Αικατερίνη Πολυμέρου Καμηλάκη όσοι βλέπουν για πρώτη φορά τη νέα σελήνη προβαίνουν σε συμβολικές πράξεις υποδηλώνοντας την επίδρασή της πάνω τους. Για παράδειγμα χτυπούν τις παλάμες και πηδώντας τρεις φορές εύχονται να είναι πάντα υγιείς, όπως εκείνη τη στιγμή, ή ανακατεύουν τα χρήματα στο πορτοφόλι τους για να είναι πάντα γεμάτο. Κακό θεωρείται να δει κάποιος τη νέα σελήνη για πρώτη φορά καθιστός.
Έκλειψη και δεισιδαιμονίες
«Η έκλειψη ηλίου και σελήνης προκαλεί δεισιδαίμονες φόβους σε όλους τους λαούς, καθώς θεωρείται ότι προμηνύει κακό, συνήθως πόλεμο και αιματοχυσία. Έτσι γίνονται προσπάθειες εκφοβισμού των δαιμονίων του κακού με προσευχές και παρακλήσεις, την δημιουργία θορύβων με μεταλλικά αντικείμενα κ.ά.»
Η 31η Μαϊου 1844 στο Καστελόριζο
«Ο Ν. Γ. Πολίτης αναφέρει πληροφορία του Ludwig Ross, σύμφωνα με την οποία κατά την έκλειψη της σελήνης την νύκτα της 31 Μαϊου του 1844 στο Καστελλόριζο Έλληνες και Τούρκοι πυροβολούσαν για να αποσοβήσουν ή να φονεύσουν τα «δαιμόνια, στοιχειά, τσίνια», που θεωρούσαν ότι απειλούσαν τη σελήνη. Επίσης έκαναν παρακλήσεις στους ναούς, χτυπούσαν μεταλλικά αντικείμενα και γενικά προσπαθούσαν να ξεμπλέξουν το φεγγάρι, που πίστευαν ότι μπερδεύτηκε κάπου και δεν μπόρεσε να βγει στον ουρανό για το συνηθισμένο του ταξίδι».
«Xαρά σ’εκειόν που έμαθε τ’ αστέρια να ρωτάει
με το φεγγάρι να μιλεί, τα γνέφη να νογάει», λέει ο λαός.
«Σ’ αυτόν τον αγώνα να ξεμπερδευτεί η σελήνη μπορεί να προκαλέσει μεγάλο κακό στους ανθρώπους, πόλεμο και αιματοχυσία, ιδιαίτερα στους χριστιανούς.
Γι’ αυτό είχαν ιδιαίτερη εκτίμηση σε όσους μπορούσαν να μελετούν τις κινήσεις των άστρων προκειμένου να αποφύγουν, όπως πίστευαν, μεγάλες κακοτοπιές».
Η Σελήνη στην Ελληνική Μυθολογία
Αλλά ποια είναι η θέση της Σελήνης στην Ελληνική Μυθολογία. Τελικά πρόκειται για την αδερφή ή για τη γυναίκα του ήλιου;
«Είναι γνωστό, ότι στην ελληνική μυθολογία, όπως και στις παραδόσεις πολλών λαών, η Σελήνη και η Ηώς είναι αδελφές του Ήλιου. Τα αδέρφια τσακώνονταν αδιάκοπα και μάλιστα ο αδελφός, ως αρσενικό, την είχε γεμίσει σημάδια από το ξύλο. Η μάνα τους τα καταράστηκε να μην είναι ποτέ πια μαζί, αλλά, όταν βγαίνει ο ένας έξω η άλλη να είναι πάντα μέσα, ως αιτιολογική εξήγηση του φυσικού φαινομένου».
Αυτή η παράδοση όμως δεν είναι η μόνη καθώς «άλλη παράδοση θέλει τον Ήλιο και τη Σελήνη ζευγάρι. Τέκνα του Ήλιου και της Σελήνης είναι τα αστέρια. Ο ήλιος ζηλεύει τη σελήνη, που κρύβεται την ημέρα και βγαίνει τη νύχτα, όταν εκείνος κοιμάται ή πάει στο κυνήγι. Τους γάμους του Ήλιου και της Σελήνης περιγράφει το γαμήλιο τραγούδι της Ηπείρου:
«Ο ήλιος επαντρεύτηκε και πήρε το φεγγάρι, εκάλεσε και στη χαρά συμπέθερους τ’ αστέρια, τα σύγνεφα τους έστρωσε στρώματα για να κάτσουν, τους έβαλε προσκέφαλα τις ράχες ν’ ακουμπήσουν». (Ν. Γ. Πολίτης, Λαογραφικά Σύμμεικτα, τ. 2, εν Αθήναις 1921, σ. 127)
Η ανθρώπινη μορφή των ουρανίων σωμάτων
«Οι δημώδεις μύθοι αλλά και η γλώσσα αποδίδουν ανθρώπινες ιδιότητες και μορφή στον ήλιο και στη σελήνη», περιγράφει η λαογράφος: «Ο ήλιος βγαίνει, ξεμυτίζει, τρώει, κοιμάται, βουτάει στη θάλασσα, πάει στη μάνα του, παρασύρεται από το τραγούδι ωραίας κόρης:
«Από τη στρίξη τ’αργαλειού και τη γλυκειά λαλιά της
Ο Ήλιος εξαστόχησε [ή σκανταλίστηκε], δεν πάει να βασιλέψει»
Σύμφωνα με άλλη λαϊκή παράδοση ο ήλιος είναι αχόρταγος. Όταν βασιλεύει πάει στη μάνα του, να φάει και να κοιμηθεί, για να κοιμηθούν και όλα τα πλάσματα στη γη. Η Σελήνη, η γυναίκα του, φοβάται να πηγαίνει κοντά του, γιατί τη ζηλεύει, και γι’ αυτό έχουν διαφορετικό δρόμο στον ουρανό. Τα μαυράδια που διακρίνονται στην επιφάνεια της Σελήνης είναι, όπως ήδη αναφέρθηκε, από τα χτυπήματα του ήλιου ή κατά διαφορετική παράδοση από το αίμα του Άβελ που δολοφονήθηκε από τον αδελφό του Κάιν..
Σελήνη, σεξουαλικότητα και γονιμότητα
Η Σελήνη προσδιορίζει τη σεξουαλικότητα και τη γονιμότητα των έμβιων όντων. Πολλοί λαοί αποδίδουν τα στάδια του ανθρώπινου κύκλου, δηλαδή την παιδική ηλικία, εφηβεία, ωριμότητα, γερατειά και θάνατο, στον κύκλο και στις φάσεις του φεγγαριού.
Οι φεγγαροχτυπημένοι
Ο φεγγαροχτυπημένος στην ταινία «Χάος» των αδερφών Ταβιάνι.
Αναμφισβήτητη θεωρείται η επίδραση της Σελήνης στις ψυχικές διαταραχές και ιδιαίτερα στην επιληψία (σεληνιασμός, φεγγάριασμα, και φεγγαρόπαρμα). Οι σεληνιασμένοι, επιληπτικοί, θεωρούνταν χτυπημένοι από κακά πνεύματα που σχετίζονται με το φεγγάρι από την γέννησή τους.
Η ελληνική λαϊκή παράδοση δεν αποδίδει σε όλα τα φεγγάρια τις ίδιες ιδιότητες. Αντίθετα επιφυλάσσει ιδιαίτερη θέση σε δύο από αυτά. Πρόκειται για τα φεγγάρια του Ιανουαρίου και του Αυγούστου που είναι οι μήνες με την λαμπρότερη φεγγαράδα:
«Καλός ο ήλιος του Μαγιού, τ’ Αυγούστου το φεγγάρι». «Του Γενάρη το φεγγάρι παρά λίγο μέρα κάνει».
Γι’ αυτό και το δίστιχο:
«Σαν τι το θέλει η μάνα σου τη νύχτα το λυχνάρι, απ’ έχει μες στο σπίτι της τα’ Αυγούστου το φεγγάρι;»
Το φεγγάρι και οι συμβολισμοί
«Πηγή και σύμβολο γονιμότητας, το θηλυκό ετερόφωτο άστρο σε σχέση με τον αρσενικό φωτεινό ήλιο, μαγεύει με το χλωμό του φως, δημιουργεί ατμόσφαιρα υποβλητική μέσα στη σκοτεινή απεραντοσύνη της νύχτας. Ενώ ο ήλιος είναι η ζωή, το απαραίτητο, το χρήσιμο, η λογική, η σελήνη είναι η ομορφιά, το επιπλέον, η φαντασία, το υποκειμενικό, το θελκτικά επικίνδυνο» αναφέρει η δρα Αικατερίνη Πολυμέρου Καμηλάκη και καταλήγει:
«Ο άνθρωπος όλων των εποχών και οποιασδήποτε φυλής στάθηκε με δέος και έκσταση μπροστά στο φαινόμενο του έναστρου ουρανού και προσπάθησε να εξηγήσει, με όσες δυνάμεις διέθετε, το μυστήριο των αστρικών κινήσεων σε σχέση με τη γη, που θεώρησε ακίνητη (γεωκεντρικό-ανθρωποκεντρικό σύστημα). Πέρασαν αιώνες μέχρι να ξεπεραστεί η εικόνα του ουρανού ως ενός θόλου πάνω στον οποίο είναι καρφωμένα τα άστρα, ενώ το φεγγάρι και ο ήλιος κινούνται γύρω από τη γη, την οποία κάποιο θεϊκό χέρι την έχει στερεώσει καλά πάνω στο νερό. «Ο στερεώσας την γην επί των υδάτων», είναι Εκείνος που δίνει κίνηση και στα ουράνια σώματα. Ανεξάρτητα από θρησκευτικές θεωρίες τα ουράνια φαινόμενα και σώματα, συχνά προσωποποιημένα (Διόσκουροι, Αυγερινός, Πούλια, Άρκτος κ.λπ.) επηρεάζουν τη ζωή των ανθρώπων.
Για το φεγγάρι, τη Σελήνη, τώρα πια ξέρουμε πολλά από τα μυστικά του. Ξέρουμε, κι ας μην μπορούμε να δούμε με γυμνό μάτι ότι υπάρχει καρφωμένη πάνω στο σώμα του η ρωσική και η αμερικανική σημαία. Δεν είναι τα σημάδια που φαίνονται πάνω στο γεμάτο φεγγάρι οι μελανιές από τον ζηλότυπο ήλιο, ούτε το αίμα του Άβελ. Περιορίζεται ολοένα η φαντασία μας μπροστά στα επενδυτικά σχέδια του ανθρώπου. Μπορεί κάποτε να ταξιδεύουν προς τα εκεί οι άνθρωποι. Για να καταστρέψουν έναν ακόμη πλανήτη! »
