Ένα διαρκές ζήτημα δημόσιας υγείας. Η αυτοκτονία αποτελεί τη μοναδική θανατηφόρο ψυχιατρική κατάσταση, με περίπου 500 θανάτους ετησίως στην Ελλάδα, σύμφωνα με επίσημα στοιχεία, αφήνοντας πίσω πάνω από 5.000 πενθούντες κάθε χρόνο.
Η 10η Σεπτεμβρίου από το 2003 έχει οριστεί ως η Παγκόσμια Ημέρα για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας. Μία ακόμα υπενθύμιση. Μία ακόμα αφορμή για τη συνειδητοποίηση και την κατανόηση ενός από τα πιο ευαίσθητα και πολυδιάστατα θέματα που αγγίζουν την ανθρώπινη ύπαρξη.
Η αυτοκτονία δεν είναι απλά ένα στατιστικό στοιχείο. Πίσω από τους αριθμούς υπάρχουν τραγικές ανθρώπινες ιστορίες. Υπάρχει πόνος και απελπισία. Υπάρχει όμως και φως. Αρκεί να το πιστέψεις και να θελήσεις να κινηθείς προς αυτό.
Η αυτοκτονία δεν είναι ένα μοιραίο γεγονός. Το 95% των αυτοκτονιών θα μπορούσε να έχει προληφθεί, σύμφωνα με τα στοιχεία της «ΚΛΙΜΑΚΑ», του μη κερδοσκοπικού οργανισμού που δραστηριοποιείται στην παροχή υπηρεσιών ψυχικής υγείας και στην υλοποίηση προγραμμάτων κοινωνικής ένταξης αποκλεισμένων πληθυσμιακών ομάδων στην Ελλάδα και το εξωτερικό.
Το Κέντρο Ημέρας της «ΚΛΙΜΑΚΑ» για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας, στο πλαίσιο του οποίου λειτουργούν η 24ωρη Γραμμή Παρέμβασης για την Αυτοκτονία – 1018 καθώς και το Παρατηρητήριο Αυτοκτονιών, αποτελεί τη μοναδική Μονάδα Ψυχική Υγείας στη χώρα η οποία, εδώ και περισσότερα από 16 χρόνια αναπτύσσει εξειδικευμένες υπηρεσίες, ερευνητικό και εκπαιδευτικό έργο στα πεδία της αυτοκτονίας και των αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών.
Ο Κυριάκος Κατσαδώρος, Ψυχίατρος, Επιστημονικός Διευθυντής Κέντρου για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας «ΚΛΙΜΑΚΑ», Πρόεδρος Κλάδου Τηλεψυχιατρικής ΕΨΕ και Εθνικός Αντιπρόσωπος στη Διεθνή Ένωση για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας (IASP), εξηγεί στο ΒΗΜΑ πώς η αυτοκτονία μπορεί να αποφευχθεί.
Τα προειδοποιητικά σημάδια που «φωνάζουν», ο κρίσιμος παράγοντας του αποστιγματισμού της ψυχικής νόσου, οι «σκληροί άνδρες που δεν κλαίνε», η πρόληψη και η έγκαιρη παρέμβαση.
Η αυτοκτονία αποτελεί ένα από τα μείζονα ζητήματα της δημόσιας υγείας παγκοσμίως και ως τέτοιο αναγνωρίζεται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας. Τα στοιχεία τι δείχνουν για τη χώρα μας;
Στην Ελλάδα, όπως και σε πολλές άλλες χώρες η αυτοκτονία συνεχίζει και είναι ένα θέμα μείζονος σημασίας για τη δημόσια υγεία. Τα στοιχεία των αριθμών στη χώρα μας παρόλο που κατατάσσεται ανάμεσα στις χώρες με τους χαμηλότερους δείκτες αυτοκτονιών στην Ευρώπη έχουν μια σταθερή πορεία, με αυξητικές συνιστώσες.
Η Ελλάδα παραμένει μία από τις λίγες χώρες στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια σφαίρα που δεν έχει λάβει καμία θεσμική πρωτοβουλία για την προστασία των αυτοκαταστροφικών ατόμων;
Η χώρα μας έχει κάνει κάποια βήματα προς την πρόληψη της αυτοκτονίας, με την πρωτοβουλία δημιουργίας από το Υπουργείου Υγείας, του Κέντρου Πρόληψης της Αυτοκτονίας, τη λειτουργία της Γραμμής Παρέμβασης 1018 και την υπηρεσία Τηλεψυχιατρικής, όπου οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας του Κέντρου Πρόληψης, με την επιστημονική ευθύνη της ΚΛΙΜΑΚΑ παρακολουθούν περιστατικά σε όλη την επικράτεια.
Έκτος από αυτές τις πρωτοβουλίες, εξακολουθεί να παραμένει ζητούμενο η δημιουργία μιας ολοκληρωμένης Εθνικής Στρατηγικής για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας. Παρόλο που έχουν δοθεί υποσχέσεις για την υλοποίησή της εδώ και χρόνια, και παρόλο που είναι οδηγία του Π.Ο.Υ. μέχρι σήμερα δεν έχει πραγματοποιηθεί κάτι συγκεκριμένο.
Υπάρχουν πολλές παρανοήσεις γύρω από την ψυχική υγεία και κατ΄επέκταση για την αυτοκτονία. Ποιες είναι αυτές που κυριαρχούν στον κοινωνία αλλά και στον δημόσιο λόγο;
Δυστυχώς η αποσιώπηση της αυτοκτονίας δεν είναι απλώς μια παρανόηση, αλλά ένα σύνθετο κοινωνικό φαινόμενο που σχετίζεται με το στίγμα γύρω από την ψυχική υγεία. Συχνά, οι οικογένειες και οι κοινότητες αποφεύγουν να μιλούν ανοιχτά για αυτοκτονίες, από φόβο κοινωνικής απομόνωσης, ενοχών ή κριτικής.
Σε πολλά περιβάλλοντα, η αυτοκτονία θεωρείται ακόμη ντροπή και σχετίζεται με αδυναμία ή ανικανότητα να αντιμετωπιστούν οι προκλήσεις της ζωής. Το στίγμα αυτό επηρεάζει την κοινωνική αποδοχή και ακόμη την υποστήριξη προς τις οικογένειες των ατόμων που αυτοκτονούν.
«Το να αναγνωρίσει το άτομο ότι χρειάζεται βοήθεια και να μοιραστεί τα συναισθήματά του με κάποιον είναι το πιο κρίσιμο σημείο».
Θα μπορούσαμε ενδεικτικά να αναφέρουμε κάποιους παράγοντες που επηρεάζουν τον δημόσιο διάλογο. Στίγμα, πολιτισμικά και θρησκευτικά ταμπού, οι γνωστοί μύθοι και παρανοήσεις, ότι η αυτοκτονία είναι εγωιστική πράξη, ότι όσοι μιλούν για αυτοκτονία δεν το επιχειρούν κ.α.
Η παρουσίαση της αυτοκτονίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης έχει μεγάλη επίδραση στη διαμόρφωση της κοινωνικής κατανόησης. Συχνά, η κάλυψη της αυτοκτονίας είναι ευκαιριακή και δεν ακολουθεί ηθικούς ή επιστημονικούς κανόνες, γεγονός που μπορεί να προκαλέσει περαιτέρω παρανοήσεις.
Είναι σημαντικό να γίνεται αναφορά στις διαθέσιμες υπηρεσίες ψυχικής υγείας. Η Γραμμή Παρέμβασης 1018 στην Ελλάδα, είναι διαθέσιμη 24 ώρες το 24ωρο προσφέροντας άμεση βοήθεια σε άτομα που βιώνουν αυτοκτονικές σκέψεις ή σε όσους ανησυχούν για κάποιο κοντινό τους πρόσωπο.
Η Γραμμή αυτή παρέχει επαγγελματική υποστήριξη και καθοδήγηση, προσφέροντας βοήθεια σε κρίσιμες στιγμές.
Η αυτοκτονία αποτελεί ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο; Ποια τα αίτιά της;
Έρευνες έχουν δείξει ότι υπάρχει μια γενετική συνιστώσα στην αυτοκτονία, όπως άλλωστε στις περισσότερες χρόνιες ψυχικές και σωματικές ασθένειες. Η γενετική συνιστώσα παίζει καθοριστικό ρόλο στην προδιάθεση για αυτοκτονία καθώς σηματοδοτεί την ψυχική ευαλωτότητα.
Ωστόσο, περιβαλλοντικά και επιγενετικά ερεθίσματα μπορούν να επηρεάσουν σημαντικά την ευαλωτότητα του ατόμου. Οι παράγοντες αυτοί είτε αυξάνουν την ευαλωτότητα (π.χ. τραυματικά γεγονότα, απώλεια, χωρισμός, οικονομικά προβλήματα, κακοποίηση) είτε τη μειώνουν (π.χ. υποστηρικτικό περιβάλλον, θετικές εμπειρίες, υγιεινή ζωή), διαμορφώνοντας έτσι το πώς το άτομο αντιδρά σε δύσκολες καταστάσεις.
Συνεπώς, εκτός από τη γενετική προδιάθεση, η ανθεκτικότητα ενός ατόμου στις προκλήσεις επηρεάζεται από το περιβάλλον και τις εμπειρίες ζωής. Γνωρίζουμε, σήμερα ότι αυτοκτονία είναι το αποτέλεσμα αυτών των αλληλεπιδράσεων, όπου τόσο η κληρονομικότητα όσο και οι εξωτερικοί παράγοντες συνεισφέρουν στη συνολική ευαλωτότητα του ατόμου.
Η κατανόηση αυτής της πολυπλοκότητας είναι σημαντική για την πρόληψη και την κατάλληλη αντιμετώπιση.
Διαβάζοντας τα στοιχεία αυτοκτονιών για τον Μάιο του 2024, όπως αυτά έχουν συλλεχθεί από το Παρατηρητήριο Αυτοκτονιών της Κλίμακας, βλέπουμε ότι η πλειοψηφία των αυτοχείρων ήταν άνδρες σε ποσοστό 78%. Πώς εξηγείται; Σχετίζεται και με το αξιακό σύστημα στο οποίο μεγάλωσαν γενιές ανδρών και συμπυκνώνεται στο όχι και τόσο απλοϊκό (τελικά) «οι άνδρες δεν κλαίνε»;
Η υπεροχή των ανδρών στα ποσοστά αυτοκτονιών, όπως έχουν καταγραφεί τον Μάιο του 2024, εξηγείται τόσο από βιολογικούς όσο και από κοινωνικούς παράγοντες, συμπεριλαμβανομένης της «τοξικής αρρενωπότητας».
Το αξιακό σύστημα που επιβάλλει ότι «οι άνδρες δεν κλαίνε» αποθαρρύνει την έκφραση συναισθημάτων ή την αναζήτηση βοήθειας, ενισχύοντας την ψυχική ευαλωτότητα και αυξάνοντας τον κίνδυνο ακραίων συμπεριφορών.
Η τοξική αρρενωπότητα προωθεί την ιδέα, ότι οι άνδρες πρέπει να είναι σοβαροί, σκληροί και ανθεκτικοί, δημιουργώντας ένα περιβάλλον όπου η αναζήτηση βοήθειας θεωρείται αδυναμία, το αλκοόλ συχνά χρησιμοποιείται ως μηχανισμός διαχείρισης του άγχους και των συναισθημάτων, αυξάνοντας τον κίνδυνο παρορμητικών ενεργειών και επιδείνωσης της ψυχικής κατάστασης.
Οι άνδρες επιλέγουν επίσης συχνά πιο βίαια μέσα, αυξάνοντας την πιθανότητα μιας επιτυχούς απόπειρας. Η αποδόμηση αυτών των στερεοτύπων, καθώς και η ευαισθητοποίηση γύρω από την ψυχική υγεία και τη σχέση με το αλκοόλ είναι ζωτικής σημασίας για την πρόληψη.
Υπάρχουν προειδοποιητικά σημάδια; Ποια είναι και τι πρέπει να κάνουμε όταν τα εντοπίσουμε ώστε να βοηθήσουμε;
Σύμφωνα με τις έρευνες, περίπου το 80-85 % των ατόμων που αυτοκτονούν έχουν δείξει προειδοποιητικά σημάδια πριν από την πράξη τους. Αυτά τα σημάδια μπορεί να εμφανιστούν εβδομάδες, ημέρες ή ακόμη και ώρες πριν την αυτοκτονία.
Ωστόσο, ο χρόνος εμφάνισης των προειδοποιητικών σημείων ποικίλλει. Εάν θα δημιουργούσαμε ένα χρονοδιάγραμμα προειδοποιητικών σημείων θα μπορούσαμε να έχει την εξής σειρά:
Εβδομάδες ή μήνες πριν από μια αυτοκτονική πράξη: τα περισσότερα άτομα που αντιμετωπίζουν ψυχιατρικές διαταραχές εμφανίζουν αλλαγές στη συμπεριφορά τους. Συχνά απομονώνονται, γίνονται πιο σοβαροί, παρουσιάζουν αυξημένο άγχος, έχουν δυσκολία στον ύπνο, μπορεί να αρχίσουν να χρησιμοποιούν αλκοόλ, αδιαφορούν για θέματα που τους απασχολούσαν, ενώ η έκφρασή τους δείχνει την απελπισία που βιώνουν.
Μέρες πριν: συζητήσεις για αυτοκτονία, παράδοξη αποχαιρετιστήρια συμπεριφορά, μοίρασμα προσωπικών αντικειμένων, συζητήσεις για διαθήκη και συμβουλές για μελλοντικά προβλήματα, ακραίες αλλαγές στη διάθεση, συχνά εμφανίζονται λίγο πριν την απόπειρα
Ώρες πριν: μπορεί να υπάρξει ξαφνική ηρεμία ή αποφασιστικότητα, ιδιαίτερα αν το άτομο έχει πάρει την απόφαση. Αυτό είναι ένα ανησυχητικό σημάδι που πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη.
Η έγκαιρη αναγνώριση των προειδοποιητικών σημείων μπορεί να κάνει τη διαφορά, καθώς πολλοί άνθρωποι που αυτοκτονούν έχουν εκφράσει με κάποιον τρόπο την απελπισία τους πριν από την πράξη.
Το καλύτερο πρώτο βήμα για την αναζήτηση βοήθειας από το ίδιο το άτομα που βιώνει μια αυτοκτονική εμμονή, ποιο μπορεί να είναι;
Το πρώτο βήμα για κάποιον που βιώνει αυτοκτονικές σκέψεις είναι να μιλήσει ανοιχτά και να μοιραστεί το συναίσθημά του και τον ψυχικό του πόνο σε έναν δικό του άνθρωπο εμπιστοσύνης, είτε έναν φίλο, ένα μέλος της οικογένειας ή έναν επαγγελματία ψυχικής υγείας.
Το να αναγνωρίσει, δηλαδή, το άτομο ότι χρειάζεται βοήθεια και να μοιραστεί τα συναισθήματά του με κάποιον είναι το πιο κρίσιμο σημείο. Είναι σημαντική η αξιολόγηση της κατάστασης από ένα επαγγελματία ψυχικής υγείας και η υπεύθυνη γνώμη που θα πάρει το άτομο.
Ο αποστιγματισμός της ψυχικής νόσου και της αναζήτησης βοήθειας μάς αφορά όλους. Αυτό είναι κάτι που ακόμα δεν δείχνουμε ως κοινωνία να το κατανοούμε. Πώς θα γίνει η ψυχική υγεία προτεραιότητα;
Δυστυχώς, η εκπαίδευση και η ευαισθητοποίηση δεν αρκούν από μόνες τους για να αλλάξουν βαθιά ριζωμένες επιρροές, που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «τραυματικές». Αυτά τα τραύματα κρατούν τους ανθρώπους φυλακισμένους σε μοτίβα συμπεριφορών που εμποδίζουν την εξέλιξή και την επίτευξη μιας καλής ψυχικής υγείας.
Για να γίνει η ψυχική υγεία προτεραιότητα, απαιτείται βαθιά και συστηματική αλλαγή νοοτροπίας, ώστε να απελευθερωθούμε από παγιωμένες αντιλήψεις και να μπορέσουμε να χτίσουμε υγιέστερες σχέσεις και συμπεριφορές πρώτα με τον εαυτό μας και μετά με τους άλλους, ανατρέποντας αντιλήψεις και συμπεριφορές και προάγοντας την ουσιαστική αλλαγή.
Υπάρχει η άποψη ότι φοβικές και ακραίες συμπεριφορές θα συνεχίσουν να υφίστανται, αν δεν βρούμε νέους τρόπους να αντιμετωπίσουμε τις προκλήσεις της ανθρώπινης φύσης.
Αυτές οι προκλήσεις συχνά εκφράζονται με συμπεριφορές, γνωστές σε όλους μας, όπως η αντίσταση στην αλλαγή, η άρνηση βοήθειας, η απομόνωση, ο φόβος, η ντροπή και ο διαχωρισμός σε «εμείς» και «αυτοί», στάσεις που ενισχύουν τον στιγματισμό, μειώνουν την αλληλεγγύη και υπονομεύουν την κοινωνική συνοχή, δημιουργώντας περισσότερες συγκρούσεις και αποξένωση μεταξύ των ανθρώπων.
«Σύμφωνα με τις έρευνες, περίπου το 80-85 % των ατόμων που αυτοκτονούν έχουν δείξει προειδοποιητικά σημάδια πριν από την πράξη τους».
Για να ανατρέψουμε αυτές τις παγιωμένες αντιλήψεις, χρειαζόμαστε ουσιαστική αλλαγή και δυναμικές δημιουργικές προσεγγίσεις. Η ψυχική υγεία θα γίνει προτεραιότητα μόνο μέσω συντονισμένων στρατηγικών και πολιτικών σε όλα τα επίπεδα – από το κράτος και την κοινωνία έως το ίδιο το άτομο.
Η συνεχής εκπαίδευση, η πρόσβαση σε υπηρεσίες, οι βιωματικές παρεμβάσεις, αλλά κυρίως η ειλικρινής γνωριμία με τις δικές μας προκαταλήψεις και τον εαυτό μας, είναι τα βασικά κλειδιά για να πετύχουμε τη μεταμόρφωση που χρειαζόμαστε και να καταπολεμήσουμε το στίγμα. Μόνο έτσι μπορούμε να προχωρήσουμε προς μια κοινωνία με πραγματική ψυχική ευημερία.
Η αυτοκτονία μπορεί να προληφθεί;
Η θέση του Κέντρου Ημέρας για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας είναι ΝΑΙ στις περισσότερες περιπτώσεις μέσω κατάλληλων και υπευθύνων παρεμβάσεων.
- αξιολόγηση της κατάστασης και υπεύθυνες αποφάσεις από ειδικούς στο τι θα πρέπει να γίνει.
- συνεχιζόμενη παρουσία κάποιου δικού του ατόμου κοντά του, μέχρι την παρέμβαση που θα υποδείξει ο ειδικός.
- απομάκρυνση και περιορισμό πρόσβασης σε μέσα και μέρη που μπορεί να χρησιμοποιήσει το άτομο για να βάλει τέρμα στην ζωή του.
- ενημέρωση της οικογένειας για τη σοβαρότητα της κατάστασης και το τι πρέπει να κάνουν με ακρίβεια και υπευθυνότητα.
Ποιες είναι οι δράσεις της Κλίμακας προς την κατεύθυνση αυτή;
Το Κέντρο για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας της ΚΛΙΜΑΚΑ μέσα από μια σειρά συντονισμένων καινοτόμων δράσεων και επιστημονικών προσεγγίσεων, συμβάλλει ουσιαστικά στην πρόληψη της αυτοκτονίας.
Οι δράσεις της επικεντρώνονται σε πέντε κύριους άξονες:
Γραμμή Παρέμβασης 1018: Παρέχει 24ωρη υποστήριξη σε άτομα που βρίσκονται σε κρίση και προσφέρει τηλεφωνικό follow-up μέχρι να σταθεροποιηθεί η κατάστασή τους. Επίσης, διαθέτει υποστήριξη μέσω email για άτομα που προτιμούν αυτόν τον τρόπο επικοινωνίας.
Πρόληψη και Εκπαίδευση: Αναλαμβάνει παρεμβάσεις σε σχολεία, κοινότητες και οργανισμούς, εκπαιδεύοντας επαγγελματίες και το κοινό στην αναγνώριση και διαχείριση των αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών. Συχνά βρισκόμαστε σε σχολεία, ανταποκρινόμενοι στην πρόσκληση των διευθυντών για να αντιμετωπίσουμε αυτοκτονία μαθητή και τις παράπλευρες απώλειες.
Επιστημονική Έρευνα και Ευαισθητοποίηση: Συμμετέχει σε διεθνείς επιστημονικές έρευνες και αναλαμβάνει πρωτοβουλίες ευαισθητοποίησης, ενθαρρύνοντας αρμόδιους φορείς να λάβουν μέτρα, όπως η τοποθέτηση πινακίδων με αριθμούς έκτακτης ανάγκης σε σημεία υψηλής επικινδυνότητας (ήδη έχουν τοποθετηθεί πινακίδες με αριθμούς έκτακτης ανάγκης σε σημεία υψηλής επικινδυνότητας-hot spots), συμβάλλοντας στην πρόληψη αυτοκτονιών.
Εξατομικευμένη Αντιμετώπιση: Παρέχει υπηρεσίες ψυχοεκπαίδευσης, γενετικής συμβουλευτικής, τεχνολογικές θεραπευτικές προσεγγίσεις, όπως η διακρανιακή μαγνητική διέγερση (rTMS) για την υποστήριξη ατόμων με ψυχικές διαταραχές.
Προσυμπτωματικοί έλεγχοι και εξειδικευμένες παρεμβάσεις για τη διαφοροποίηση περιβαλλοντολογικών και επιγενετικών στρεσογόνων ερεθισμάτων με στόχο τη μείωση των επιρροών που μπορεί να κινητοποιήσουν την υπάρχουσα ευαλωτότητα.
Η αυτοκτονία μπορεί να προληφθεί με έγκαιρη παρέμβαση, εκπαίδευση και υποστήριξη, η ΚΛΙΜΑΚΑ συμβάλλει σε αυτό μέσω των συντονισμένων της δράσεων σε τοπικό και διεθνές επίπεδο.
