Αυτή την Κυριακή (8/9) το ΒΗΜΑ θα προσφέρει τον πρώτο πολυτελή σκληρόδετο τόμο του «Λεξικού των πιο Απαιτητικών Λέξεων της Νέας Ελληνικής» του επίτιμου καθηγητή Γλωσσολογίας Γεωργίου Μπαμπινιώτη.
Ο ίδιος μίλησε στο ΒΗΜΑ για την αξία του συγκεκριμένου συγγράμματος, τη χρηστικότητά του, ανέλυσε τους λόγους για τους οποίους παρατηρείται μια έλλειψη προσοχής κατά τη γλωσσική χρήση σε πιο απαιτητικές περιστάσεις και μοιράστηκε μαζί μας την αγαπημένη του λέξη.
Ποιο ήταν το κίνητρό σας για να συγγράψετε ένα λεξικό απαιτητικών λέξεων; Γιατί θεωρείτε ότι έλειπε από τη βιβλιογραφία ένα τέτοιο εγχειρίδιο;
Έχω παρατηρήσει ότι υπάρχουν δυσκολίες, ελλείψεις και λάθη στη χρήση αυτών που αποκαλούμε απαιτητικές λέξεις, δηλαδή για λέξεις λόγιας προέλευσης, οι οποίες δεν έχουν πολύ μεγάλη συχνότητα στην επικοινωνία. Εκεί λοιπόν βλέπω δυσκολίες, βλέπω ελλείψεις και θέλησα να συγκεντρώσω αυτές τις λέξεις. Είναι ένας μικρός αριθμός σε σχέση με το λεξιλόγιο της ελληνικής. Συγκέντρωσα 4.000 λέξεις συγκέντρωσα με σκοπό να βοηθήσω με αυτό λεξικό σε έναν εμπλουτισμό της γλωσσικής συγκρότησης πολλών ομιλητών της ελληνικής γλώσσας. Σκέφτηκα, δηλαδή, ότι χρειάζεται ένα χρηστικό λεξικό, να το πω έτσι, αλλά εξειδικευμένο. Είναι πολύ μεγάλος ο αριθμός των ανθρώπων που χρειάζονται μια ενίσχυση σε αυτό που αποκαλώ ποιοτικό λόγο.
Ποια είναι τα χαρακτηριστικά αυτού που αποκαλείτε ως ποιοτικό και προσεγμένο λόγο;
Είναι η δυνατότητα που πρέπει να καλλιεργούμε όσοι έχουμε μια ευαισθησία στη γλώσσα. Όσοι έχουμε πιο απαιτητικές ανάγκες επικοινωνίας. Όταν θέλουμε, ας το πω έτσι, να ανεβάσουμε το επίπεδο του λόγου μας. Όταν χρειάζεται να χρωματίσουμε το λόγο, να τον εκλεπτύνουμε, να τον ποικίλουμε και να του δώσουμε ένα μεγαλύτερο κατά περίπτωση βάθος. Εκεί είναι λοιπόν που χρειάζεται να ενεργοποιήσουμε ένα λεξιλόγιο που δεν είναι το σύνηθες καθημερινό λεξιλόγιο.
Πρόκειται επομένως για ένα έργο που να μπορεί να βοηθήσει τους ανθρώπους. Ένα έργο που περιλαμβάνει παραδείγματα επιλεγμένα μέσα από τον ζωντανό λόγο και τον πολιτικό και τον δημοσιογραφικό, αλλά και τον λογοτεχνικό, όπου προσφέρεται. Περιλαμβάνει, επίσης ετυμολογία, η οποία πάντοτε φωτίζει, σχόλια και παρατηρήσεις. Προσπάθησα τα ερμηνεύματα να είναι πολύ εύληπτα και πολύ λιτά, ώστε αμέσως ο αναγνώστης να καταλαβαίνει ποια είναι η σημασία του λήμματος αμέσως. Επομένως, προσπάθησα να δώσω ένα ελκυστικό λεξικό, ένα λεξικό που να διαβάζεται. Ίσως ακούγεται αυτό λίγο αντιφατικό με την συνήθη έννοια του λεξικού, αλλά προσπάθησα πάντοτε όλα τα λεξικά μου να είναι λεξικά που να διαβάζονται, δηλαδή να έχεις τη διάθεση να τα διατρέχεις και να στέκεσαι σε πράγματα.
Θεωρείτε ότι και στο πεδίο της γλωσσικής χρήσης υποβαθμίζουμε τη σημασία που έχει η ακρίβεια των όρους και των εννοιών και αδιαφορούμε για τις αποχρώσεις του νοήματος;
Ναι, υπάρχει μια γλωσσική νωχέλεια. Για αρκετούς ομιλητές πηγάζει από μια μειωμένη εκτίμηση της αξίας της γλώσσας. Αρκετοί έως πολλοί ομιλητές δεν θεωρούν τη γλώσσα ως αξία. Αυτή η εργαλειακή αντίληψη για τη γλώσσα τούς οδηγεί να μην αφιερώνουν χρόνο και κόπο ώστε να εμπλουτίσουν το λόγο τους. Φοβάμαι ότι υπάρχει μια έλλειψη προσοχής όσον αφορά την επιλογή της λέξης, την επιλογή της σύνταξης, την επιλογή του γραμματικού τύπου. Παρατηρείται μια προχειρότητα.
Αυτή η προχειρότητα εμφανίζεται και σε είδη λόγου με πλούσια συμβολική ισχύ, όπως ο πολιτικός λόγος και ο δημοσιογραφικός λόγος;
Σε αυτές τις περιπτώσεις δεν μπορεί κανείς να είναι και δεν πρέπει να είναι απόλυτος. Έχουμε πολύ καλά δείγματα χρήσεως του απαιτητικού λόγου και στον πολιτικό χώρο και στο δημοσιογραφικό. Τα κύρια άρθρα των εφημερίδων, επί παραδείγματι, έχουν ένα έκδηλο επίπεδο λόγου. Ορισμένοι από τους πολιτικούς μας έχουν ένα υψηλό επίπεδο λόγου. Από την άλλη, υπάρχουν αρκετοί πολιτικοί, οι οποίοι αναζητούν τη λέξη, οι οποίοι περιγράφουν κάτι γύρω γύρω, ποτέ όμως με ακρίβεια ή κυριολεξία. Το ίδιο συμβαίνει και με τους δημοσιογράφους. Γενικότερα, θα έλεγα ότι υπάρχουν προβλήματα επειδή η εκπαίδευσή μας ίσως δεν εφοδίασε ανθρώπους νεότερων ηλικιών με μια επαφή με τα παλιότερα ελληνικά μας, που έλεγε ο Σεφέρης, δηλαδή με τη λόγια και αρχαία γλώσσα, με τη διαχρονία της γλώσσας μας. Επομένως, αντί να κάθεται κανείς να επικρίνει και να πετροβολάει -δεν το έχω κάνει ποτέ- είναι καλύτερο να δώσουμε μια βοήθεια, ένα έργο που να είναι ελκυστικό και να περιλαμβάνει επιλεγμένα παραδείγματα μέσα από τον ζωντανό λόγο, και τον πολιτικό και τον δημοσιογραφικό, αλλά επίσης και τον λογοτεχνικό λόγο όπου προσφέρεται.
Ωστόσο, θα μπορούσε κάποιος να αντιτείνει ότι σε μια εποχή που η τεχνητή νοημοσύνη αναπτύσσεται με ρυθμούς ραγδαίους και τα μεγάλα γλωσσικά μοντέλα εμπλουτίζονται συνεχώς δεν χρειάζεται να γνωρίζει τις απαιτητικές λέξεις από τη στιγμή που μπορεί να ζητήσει από ένα μοντέλο τεχνητής νοημοσύνης να γράψει ένα απαιτητικό κείμενο;
Αυτό είναι ένα υποτιθέμενο και απειλητικό, θα το έλεγα, γλωσσικό σύμπαν. Δεν νομίζω ότι θα επιτευχθεί τόσο εύκολα. Οπωσδήποτε είναι ο ευρύτερος κίνδυνος της τεχνητής νοημοσύνης. Αλλά εδώ είναι η αναμέτρηση του ανθρώπου με τη μηχανή. Εάν θεωρώ ότι, αντί να καλλιεργήσω τη γλώσσα μου και δια της γλώσσας μου -αυτό είναι το πιο σημαντικό απ’ όλα- τη σκέψη και τη νόηση μου, θα καταφεύγω στην τεχνητή νοημοσύνη, τότε αυτό είναι μια επιλογή ζωής, η οποία θα ακολουθεί κάποιους ανθρώπους και όλο και περισσότερο θα υποβαθμίσει και τη γλώσσα και τη σκέψη γιατί αυτά τα δύο δεν χωρίζονται. Αυτές οι εύκολες λύσεις, η μηχανιστική προσέγγιση στην έκφραση της σκέψης θα μας κοστίσουν πάρα πολύ.
Έχετε αγαπημένη λέξη και, αν ναι, ποια είναι;
Η αγαπημένη λέξη πάει μαζί με την αγαπημένη έννοια, διότι η λέξη δηλωτική έννοιας είναι. Πάθος είναι η λέξη η οποία με χαρακτηρίζει και η οποία έρχεται συχνά στο λόγο μου και είναι και αγαπημένη γιατί την συνιστώ ως έννοια και ως τρόπο ζωής και στους φοιτητές μου και ευρύτερα σε ό,τι κάνει κανείς.
