Αυτό το καλοκαίρι ήταν η πρώτη φορά που αποφάσισα να αγοράσω μια βεντάλια, όχι ως σουβενίρ αλλά για καθαρά χρηστικούς λόγους. Οι καύσωνες στην Αθήνα ξεκίνησαν από νωρίς και η ζέστη σε όλα τα μέσα μαζικής μεταφοράς έχει γίνει πιο αποπνικτική από ποτέ. Είναι τρομακτικό αυτό το οποίο επιβεβαιώνουν κάθε καλοκαίρι οι ειδικοί και διαπιστώνουμε και μόνοι μας: αυτό θα είναι το πιο δροσερό καλοκαίρι της υπόλοιπης ζωής μας. Κάθε καλοκαίρι θα γίνεται λίγο πιο ανυπόφορα θερμό κι επικίνδυνο από το προηγούμενο, όσο εθνικοί και διεθνείς θεσμοί αρνούνται να αφιερώσουν στην κλιματική αλλαγή την προσοχή που της αξίζει.

Στην Ελλάδα τις έχουμε συνδέσει με συμπαθέστατες κυριούλες της τρίτης ηλικίας. Όμως φέτος οι υψηλές θερμοκρασίες με έκαναν να λυγίσω κι έτσι μπήκα σε ένα ψιλικατζίδικο και αγόρασα την πρώτη βεντάλια που είδα μπροστά μου. «Αυτή γίνεται και καπέλο», μου είπε ο ψιλικατζής. Πράγματι, η βεντάλια ανοίγει και μεταμορφώνεται στο πιο άσχημο καπέλο της υφηλίου. Το ίδιο βράδυ, με το θερμόμετρο να μην έχει πέσει κάτω από τους 38 βαθμούς, πήρα τη βεντάλια μαζί μου στην έξοδο. Ήμουν προετοιμασμένη για τα σχόλια περί «καλοστεκούμενης 80αρας», οπότε αποφάσισα να τα ξορκίσω, κάνοντας εγώ την αρχή: «Ναι, κρατάω βεντάλια και είμαι σαν γιαγιά σε στάση λεωφορείου αλλά κάνει τόση ζέστη που δεν με νοιάζει». Και τότε, σαν σε χορογραφία, όλες οι κοπέλες της παρέας έβγαλαν τις δικές τους βεντάλιες από τις τσάντες τους. Την επόμενη ημέρα στη δουλειά έκανα επίδειξη της βεντάλιας-καπέλο και οι γυναίκες του γραφείου αποφάσισαν να επισκεφτούν το ψιλικατζίδικο για να αγοράσουν μία. Από τότε έχει γίνει το σήμα-κατατεθέν του ορόφου μας.

Σε στάσεις λεωφορείων και μετρό, σε λαϊκές αγορές και σούπερ μάρκετ, σε καφετέριες και πεζόδρομους, όλο και περισσότερες γυναίκες όλων των ηλικιών, φέρουν μαζί τους βεντάλιες σε όλα τα σχέδια και τα χρώματα. Η βεντάλια, άλλοτε αξεσουάρ μόδας και σύμβολο στάτους, επανασυστήνεται ως ένα απαραίτητο χρηστικό αντικείμενο για την καταπολέμηση της ζέστης, η οποία αγγίζει ιστορικά επίπεδα. Ορισμένοι επιστήμονες έχουν προβλέψει ότι το 2024 πιθανόν να ξεπεράσει το 2023 ως η θερμότερη χρονιά από τότε που ξεκίνησαν να κρατούνται αρχεία καθώς η κλιματική αλλαγή και το φαινόμενο Ελ Νίνιο -το οποίο ολοκληρώθηκε τον Απρίλιο- ώθησαν ακόμη υψηλότερα τον υδράργυρο αυτή τη χρονιά.

Η Κυριακή 21 Ιουλίου ήταν παγκοσμίως η πιο ζεστή μέρα που έχει καταγραφεί στα χρονικά, σύμφωνα με προκαταρκτικά στοιχεία της Υπηρεσίας της ΕΕ για την Κλιματική Αλλαγή «Κοπέρνικος» (Copernicus). Εκείνη τη μέρα, η μέση παγκόσμια θερμοκρασία του επιφανειακού αέρα έφτασε τους 17,09 βαθμούς Κελσίου -λίγο υψηλότερη σε σχέση με το προηγούμενο ρεκόρ που σημειώθηκε τον περασμένο Ιούλιο των 17,08 βαθμών. Κι ενώ η δημοφιλία αυτού του χρηστικού αξεσουάρ είχε περιοριστεί αρκετά, αυτό φαίνεται να αλλάζει. Σύμφωνα με έρευνες, η ζήτηση της βεντάλιας αυξάνεται σημαντικά κάθε χρόνο από το 2021 μέχρι σήμερα. Μάλιστα, υπολογίζεται ότι η αξία της βιομηχανίας σχεδόν θα διπλασιαστεί μέχρι το 2032.

Τι σας έρχεται κατά νου όταν σκέφτεστε βεντάλιες; Hλικιωμένες κυρίες, χορεύτριες φλαμένκο στη Σεβίλλη ή γκέισες στην Ιαπωνία; Ένα αντικείμενο τόσο φίνο και ντελικάτο, στον δυτικό πολιτισμό έχει συνδεθεί με τη θηλυκότητα ενώ στην Άπω Ανατολή χρησιμοποιείται κι από τα δύο φύλα. Όσο η βεντάλια βρίσκει μόνιμη θέση στις τσάντες μας, πάμε να δούμε την ιστορία και την πολιτισμική σημασία της σε διάφορες κοινωνίες από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.

Βεντάλιες: Από την Αρχαία Αίγυπτο και την Κίνα μέχρι τις Βερσαλίες και το φλαμένκο

Οι πρώτες βεντάλιες εμφανίστηκαν στην Αρχαία Αίγυπτο το 4.000 π.Χ. Χρησιμοποιούνταν για πρακτικούς σκοπούς όπως η ανακούφιση από τη ζέστη και η απομάκρυνση εντόμων, αλλά συχνά είχαν και θρησκευτικο-μαγική διάσταση, με τους Αιγύπτιους να τις χρησιμοποιούν και σε τελετουργίες. Μάλιστα, δύο περίτεχνες βεντάλιες βρέθηκαν στον τάφο του Τουταγχαμών. Οι βεντάλιες ήταν φτιαγμένες από φύλλα ή φτερά και είχαν ένα μακρύ χερούλι, το οποίο κρατούσαν οι δούλοι για να κάνουν αέρα στον φαραώ.

Η πρώτη βεντάλια χειρός εμφανίζεται στην Κίνα το 2.000 π.Χ. Εκεί οι βεντάλιες φτιάχνονταν από μπαμπού και πάπυρο, πούπουλα ή μετάξι και διακοσμούνταν με μυθικές σκηνές ή καλλιγραφία. Γρήγορα η βεντάλια έγινε μέρος της παραδοσιακής ενδυμασίας των αρχαίων Κινέζων ανεξαρτήτως φύλου. Από την Κίνα οι βεντάλιες έφτασαν στην Ιαπωνία, όπου απέκτησαν εξέχουσα θέση στις αυτοκρατορικές αυλές. Εκεί εφευρέθηκε η αναδιπλούμενη βεντάλια «sensu», ο μηχανισμός της οποίας βασίστηκε στην ανατομία των φτερών της νυχτερίδας.

Από την Ιαπωνία η βεντάλια δεν άργησε να ταξιδέψει στην Κορέα, όπου ενσωματώθηκε στην τοπική παράδοση. Κάθε χρόνο, στις 5 Μαΐου κατά το σεληνιακό ημερολόγιο, ο βασιλιάς συνήθιζε να μοιράζει βεντάλιες στον λαό του για την αντιμετώπιση της ζέστης. Ήταν επίσης αρκετά διαδεδομένο ο κόσμος να δωρίζει βεντάλιες σε φίλους και συγγενείς ως ένδειξη σεβασμού κι αγάπης, μια συνήθεια που συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Η αναδιπλούμενη βεντάλια έφτασε γρήγορα στο Βιετνάμ, την Ινδία και την Περσία.

Η βεντάλια ήταν γνωστή και στους αρχαίους Έλληνες, τουλάχιστον από τον 4ο π.Χ. αιώνα, όπως αποδεικνύουν αρχαιολογικά ευρήματα. Αργότερα, οι Πρωτοχριστιανοί χρησιμοποιούσαν κατά τις τελετουργίες τους το «flabellum», μια βεντάλια από μέταλλο, δέρμα, μετάξι ή φτερά, που προοριζόταν να κρατάει μακριά τα έντομα από το Σώμα και Αίμα του Χριστού και από τον ιερέα.

Κατά τον Μεσαίωνα, η βεντάλια εξαφανίστηκε από την Ευρώπη, μέχρι που έκανε comeback τον 13ο – 14ο αιώνα, όταν Σταυροφόροι και πρόσφυγες από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία έφεραν μαζί τους βεντάλιες από την Ανατολή. Αργότερα, όταν Πορτογάλοι έμποροι άνοιξαν για πρώτη φορά τους θαλάσσιους δρόμους με την Κίνα και την Ιαπωνία, έφεραν στην πατρίδα τους αναδιπλούμενες βεντάλιες, οι οποίες έγιναν γρήγορα ανάρπαστες.

Στην Ισπανία εισήχθησαν από τους Άραβες και παραμένουν μέχρι και σήμερα κομμάτι της πολιτιστικής τους κληρονομιάς. Σύντομα, η χώρα έγινε ένα από τα κυριότερα κέντρα παραγωγής βεντάλιας παγκοσμίως, με αποκορύφωμα την ίδρυση του Real Fabrica de Abanicos (Βασιλικό Εργαστήριο Βεντάλιας) τον 19ο αιώνα. Το εργαστήριο έφτιαχνε βεντάλιες για κάθε φύλο και κάθε πιθανή περίσταση: δουλειά, γιορτή, γάμος, πένθος.

Οι βεντάλιες έφτασαν μέχρι τις βασιλικές αυλές της Αγγλίας και της Γαλλίας, όπου συνδέθηκαν με την αριστοκρατία και την πολυτέλεια. Κατά τη διάρκεια της Ελισαβετιανής εποχής, οι βεντάλιες από φτερά παγωνιού, σκαλιστό αρωματικό ξύλο, ελεφαντοστό και πολύτιμα μέταλλα έγιναν της μόδας στους κύκλους της υψηλής κοινωνίας. Μικρές βεντάλιες κρέμονταν από τα φορέματα των γυναικών και το αξεσουάρ άρχισε να συνδέεται όλο και περισσότερο με το γυναικείο φύλο. Την ίδια περίοδο στη Γαλλία, εξελίχθηκαν σε περίτεχνα έργα τέχνης με περίπλοκες διακοσμήσεις και φιγούρες. Στην περίοδο του Ροκοκό, οι βεντάλιες ήταν διακοσμημένες με ρομαντικές σκηνές και λουλούδια. Δεν χρησίμευαν μόνο για να κάνουν δροσιά αλλά και για να προστατεύουν το μακιγιάζ ώστε να μη λιώσει, σε μια εποχή που τα καλλυντικά συχνά περιείχαν κερί. Μετά τη γαλλική επανάσταση, άρχισαν να αποκτούν πολιτική διάσταση, φέροντας πάνω τους σκηνές από τον αγώνα, τα χρώματα της σημαίας καθώς και αντιβασιλικά σλόγκαν. Κατά τη Βασιλεία του Τρόμου, οι βεντάλιες συχνά έφεραν μηνύματα όπως «Κάτω οι τύραννοι» και «Ελευθερία ή Θάνατος».

Η μυστική γλώσσα της βεντάλιας

Την περίοδο της αποικιοκρατίας το περίτεχνο αυτό αντικείμενο ταξίδεψε μέχρι την Αμερική, το Περού και τις Φιλιππίνες ενώ στη Δύση έγινε σύμβολο φλερτ για τις γυναίκες, με κάθε κίνηση να σημαίνει κάτι διαφορετικό. Έτσι, όταν μια γυναίκα ανέμιζε ζωηρά το πρόσωπό της, αυτό δήλωνε ερωτικό ενδιαφέρον. Μια κλειστή βεντάλια ακουμπισμένη στο δεξί μάγουλο σήμαινε «ναι» ενώ στο αριστερό, «όχι». Η χρήση της βεντάλιας μετατράπηκε σε έναν άρρητο κώδικα επικοινωνίας, όπου οι γυναίκες μπορούσαν να εκφραστούν με έναν τρόπο που δεν ξέφευγε από τις έμφυλες νόρμες της εποχής.

Μέχρι και σήμερα, αν πάτε σε κάποιο πανηγύρι (feria) της Ανδαλουσίας, οι ηλικιωμένες κυρίες θα χαρούν να μοιραστούν μαζί σας τις μυστικές σημασίες της βεντάλιας. Ωστόσο, πολλοί ιστορικοί διαπιστώνουν ότι η έμφαση αυτή στη χρήση της βεντάλιας ως μέσο μη-λεκτικής επικοινωνίας, δεν ήταν παρά ένα διαφημιστικό τρικ. Τον 19ο αιώνα η φημισμένη γαλλική εταιρεία Duvelleroy κυκλοφόρησε ένα φυλλάδιο για τη «μυστική γλώσσα» της βεντάλιας, για να τονώσει τις πωλήσεις που είχαν αρχίσει να πέφτουν. Το πείραμα πέτυχε, δημιουργώντας μια νέα, χαριτωμένη τάση, την οποία οι γυναίκες ακολουθούσαν πιο πολύ χιουμοριστικά κι όχι ιδιαίτερα σοβαρά. Τον 20ο αιώνα άρχισαν να χάνουν τη δημοτικότητά τους ως καθημερινά αξεσουάρ, με την εφεύρεση των κλιματιστικών. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια κάνουν την επανεμφάνισή τους με δεκάδες χιλιάδες γυναικεία χέρια να τις οπλίζονται καθημερινά, για να προστατευτούν από τα ανελέητα κύματα καύσωνα.

Από τα drag shows μέχρι την Παλαιστίνη

via GIPHY

Οι κοινωνική, πολιτικοί και πολιτισμικοί συμβολισμοί της βεντάλιας δεν έμειναν στις βασιλικές αυλές των προηγούμενων αιώνων. Μέχρι και σήμερα το αξεσουάρ αυτό χρησιμοποιείται, όχι μόνο για χρηστικούς λόγους, αλλά και για την επικοινωνία μηνυμάτων. Την περίοδο του Pride βλέπουμε συχνά βεντάλιες στα χρώματα της ΛΟΑΤΚΙ+ σημαίας ενώ στο φετινό αθηναϊκό Pride μοίραζαν δωρεάν βεντάλιες με το σλόγκαν «Η αγάπη κάνει την οικογένεια». Ειδικά στην queer κι ακόμη περισσότερο στην drag κουλτούρα, το αντικείμενο αυτό κυριαρχεί εδώ και δεκαετίες. Drag queens, πολλές εκ των οποίων γνωστές από την εκπομπή RuPaul’s Drag Race, φέρουν συχνά υπερμεγέθεις βεντάλιες, με τις οποίες χορεύουν, ποζάρουν ή δίνουν έμφαση στις κινήσεις και τα λόγια τους.  Στο επιτυχημένο web series «UNHhhh», η βεντάλια έχει γίνει πια σήμα-κατατεθέν, με την συμπαρουσιάστρια και drag queen, Katya να κλείνει με δύναμη τη βεντάλια μετά από ένα αστείο ή μια άβολη στιγμή, με τον χαρακτηριστικό ήχο να μεταγράφεται στην οθόνη ως «thworp». 

Επιπλέον, φέτος είδαμε τη χρήση αυτού του αξεσουάρ ως σύμβολο αλληλεγγύης για τη γενοκτονία στην Παλαιστίνη. Έτσι, κυκλοφόρησαν βεντάλιες σε σχήμα καρπουζιού, το εθνικό σύμβολο των Παλαιστινίων από το 1967 όταν το Ισραήλ απαγόρευσε τις παλαιστινιακές σημαίες. Πριν από λίγες μέρες, είδαμε τη Μαρίνα Σάττι να ανοίγει τη συναυλία της στην Καρθαχένα της Ισπανίας κρατώντας μια μεγάλη βεντάλια-καρπούζι, δηλώνοντας της στήριξή της στον παλαιστινιακό λαό. Ίσως οι βεντάλιες να ήρθαν για να μείνουν, άλλωστε οι υψηλές θερμοκρασίες δε μας δίνουν κι άλλη επιλογή. Ίσως πάλι θα τις ξεχάσουμε και θα τις ξαναθυμηθούμε κάποια στιγμή στο μέλλον, όπως συνέβη ξανά και ξανά στην Ευρώπη. Πάντως, για την ώρα η βεντάλια προσφέρει αυτό που πρόσφερε πάντα: δροσιά, κομψότητα και μυστικά ή φανερά μηνύματα.