Και φέτος, η πρωτεύουσα της Πολωνίας, η Βαρσοβία, θα κρατήσει την ανάσα της για ένα λεπτό, σήμερα, 1η Αυγούστου. Όταν οι σειρήνες του συναγερμού ηχήσουν στις 5 μ.μ., οι περισσότεροι άνθρωποι, ανεξάρτητα από τις πολιτικές τους πεποιθήσεις, θα σταθούν ακίνητοι για να τιμήσουν την έναρξη της εξέγερσης κατά των Γερμανών κατακτητών.

Η εξέγερση της Βαρσοβίας, η οποία ξεκίνησε την 1η Αυγούστου του 1944 και έληξε με παράδοση μετά από 63 ημέρες σκληρών μαχών, θεωρείται ο ιδρυτικός μύθος του ανεξάρτητου πολωνικού έθνους-κράτους. Συμβολίζει τη θέληση για ελευθερία και το μαχητικό πνεύμα των Πολωνών ενάντια στην ξένη κυριαρχία και τον ολοκληρωτισμό.

Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Γερμανοί πολιτικοί δεν ήταν ευπρόσδεκτοι στους εορτασμούς για πολύ καιρό. Μόνο μετά την πτώση του Σιδηρούν Παραπετάσματος το 1989 έγινε μια σημαντική στροφή. Ο τότε πρόεδρος της Πολωνίας Λεχ Βαλέσα κάλεσε τον Ρόμαν Χέρτσογκ στην πολωνική πρωτεύουσα το 1994. Ο καλεσμένος από την επανενωμένη Γερμανία δεν έπρεπε μόνο να είναι εκεί, αλλά και να εκφωνήσει μια ομιλία – μια θαρραλέα απόφαση του πρώην ηγέτη των εργατών.

Ο Χέρτσογκ μπερδεύει τις εξεγέρσεις

«Γεμίζει εμάς τους Γερμανούς με ντροπή που το όνομα της χώρας και του λαού μας θα συνδέεται για πάντα με τον πόνο και τα βάσανα που προκλήθηκαν στην Πολωνία εκατομμύρια φορές», είπε ο Χέρτσογκ στην τελετή μνήμης στη Βαρσοβία. Ζήτησε συγχώρεση από όλα τα πολωνικά θύματα του πολέμου «για όσα τους έκαναν οι Γερμανοί».

Η επίσκεψη του Χέρτσογκ ήταν αμφιλεγόμενη, επειδή η συμμετοχή του στον εορτασμό ήρθε πολύ νωρίς για πολλούς Πολωνούς. Οι βετεράνοι που περίμεναν μαζί του να ξεκινήσει η τελετή έλεγαν μεταξύ τους: «Δεν χρειαζόμαστε αυτόν τον Γερμανό σήμερα». Το γεγονός ότι σε μια συνέντευξή του μπέρδεψε την εξέγερση της Βαρσοβίας με την εξέγερση στο γκέτο της Βαρσοβίας (1943) επιβάρυνε επιπλέον τη θέση του.

Αρχικές επιτυχίες χωρίς στρατηγικά κέρδη

Οι πολωνικές επιφυλάξεις ήταν δικαιολογημένες, γιατί οι σφαγές που έκαναν οι Γερμανοί άφησαν ένα βαθύ τραύμα στην πολωνική συλλογική μνήμη. Προκειμένου να ανακτήσει τον έλεγχο της πόλης της πρώτης γραμμής – οι ηγέτες των αρμάτων μάχης του Κόκκινου Στρατού έφτασαν στα ανατολικά προάστια της Βαρσοβίας στα τέλη Ιουλίου του 1944 – η ναζιστική ηγεσία στο Βερολίνο ήταν έτοιμη να χρησιμοποιήσει κάθε μέσο.

Ο πολωνικός υπόγειος στρατός Armia Krajowa (AK) κινητοποίησε δεκάδες χιλιάδες μαχητές, από τους οποίους μόνο ένας στους οκτώ είχε πιστόλι. Ο στόχος της ηγεσίας του AK, η οποία ήταν υποταγμένη στην εξόριστη αντικομμουνιστική κυβέρνηση στο Λονδίνο, ήταν να απελευθερώσει την πρωτεύουσα από τους Γερμανούς πριν από τη σοβιετική εισβολή, η οποία θεωρούνταν εξίσου απειλή για την ανεξαρτησία της Πολωνίας. Μετά από πέντε χρόνια γερμανικής βασιλείας του τρόμου, οι Πολωνοί ήθελαν να διώξουν μόνοι τους τους κατακτητές.

Η μάχη γίνεται σφαγή

Τις πρώτες ημέρες, οι αντάρτες μπόρεσαν να απελευθερώσουν μεγάλα τμήματα της πρωτεύουσας. Ωστόσο, τα στρατηγικά σημεία – οι γέφυρες του Βιστούλα, η κεντρική σιδηροδρομική γραμμή και το αεροδρόμιο, καθώς και η «γερμανική συνοικία της πόλης» – δεν μπόρεσαν να καταληφθούν.

Τα γερμανικά τμήματα αντεπιτέθηκαν γρήγορα. Ο Χάινριχ Χίμλερ ανέθεσε στα Ανώτερα Ες-Ες και στον Αρχηγό της Αστυνομίας Χάιντς Ράινεφαρτ το καθήκον να καταστείλουν την εξέγερση. Μεταξύ των στρατευμάτων του ήταν η Ταξιαρχία SS Dirlewanger, γνωστή για τα περιβόητα εγκλήματα πολέμου. «Η άφιξη του Ράινεφαρτ μετέτρεψε τη μάχη σε σφαγή», γράφει ο Γερμανός ιστορικός Στέφαν Λένστεντ.

Υπολογίζεται ότι 30.000 με 40.000 άνθρωποι, κυρίως άμαχοι, δολοφονήθηκαν στην περιοχή Βόλα στη δυτική Βαρσοβία μεταξύ 5 και 7 Αυγούστου. Οι Πολωνοί ιστορικοί κάνουν λόγο ακόμη και για περισσότερα από 50.000 θύματα. Σε πολλά νοσοκομεία ασθενείς πυροβολήθηκαν, νοσοκόμες βιάστηκαν και δολοφονήθηκαν «κάτω από κάθε είδους σαδιστικές πρακτικές», λέει ο Λένστεντ. «Τι να κάνω με τους πολίτες;», ρώτησε ο Ράινεφαρτ, «Έχω λιγότερα πυρομαχικά από κρατούμενους».

«Οι υπερβολές ήταν προγραμματισμένες και επιθυμητές», τονίζει ο Λένστεντ. Μετά από λίγες μέρες, ο αξιωματικός των Ες-Ες Έριχ φον ντεμ Μπαχ, στον οποίο υπαγόταν ο Ράινεφαρτ, περιόρισε τη βία κατά των αμάχων επειδή φοβόταν μεγαλύτερη αντίσταση ως απάντηση στις υπερβολές.

Ο Κόκκινος Στρατός περιμένει

Τις εβδομάδες που ακολούθησαν, τα γερμανικά στρατεύματα, υποστηριζόμενα από τη γερμανική αεροπορία, τανκς και βαρύ πυροβολικό, κατέκτησαν τη μια περιοχή μετά την άλλη. Δεν υπήρχε σοβιετική βοήθεια – μόλις στις 15 Σεπτεμβρίου ο Κόκκινος Στρατός έφτασε στην ανατολική όχθη του Βιστούλα. Δεν έχει αποδειχθεί, αλλά υπάρχουν πολλά στοιχεία που υποδηλώνουν ότι ο Στάλιν συνειδητά δεν ήθελε να βοηθήσει τους Πολωνούς εξεγερμένους εκ των προτέρων. Είτε έτσι είτε αλλιώς, ήταν ήδη πολύ αργά για αποτελεσματική βοήθεια σε αυτό το σημείο.

Οι Δυτικοί Σύμμαχοι, από την πλευρά τους, περιορίστηκαν στην αεροπορική υποστήριξη, η οποία δεν μπορούσε να αποτρέψει την ήττα. Τελικά, το μόνο που έμενε στην ηγεσία του ΑΚ ήταν να παραδοθεί. Η συμφωνία παράδοσης υπογράφηκε στις 2 Οκτωβρίου από τον ανώτατο διοικητή του AK Ταντέους Κομορόφσκι – με την κωδική ονομασία «Bor».

Η έκβαση της εξέγερσης είναι τραγική. Περίπου 18.000 αντάρτες και έως και 180.000 άμαχοι σκοτώθηκαν. Οι γερμανικές απώλειες ανήλθαν σε λιγότερους από 2.000 νεκρούς στρατιώτες και αξιωματικούς. Τουλάχιστον μισό εκατομμύριο Πολωνοί εκδιώχθηκαν από την πόλη. Πολλοί εκτοπίστηκαν σε γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης ή για καταναγκαστική εργασία.

200.000 νεκροί και μια πέτρινη έρημος

Ο Χίμλερ ήταν εξαιρετικά ικανοποιημένος με το λουτρό αίματος. Σε μια ομιλία του στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1944, παραδέχτηκε ότι θεωρούσε την εξέγερση «ευλογία», επειδή κατέστησε δυνατό να εξαλειφθεί «η πρωτεύουσα, η κεφαλή, η νοημοσύνη αυτού του λαού 16-17 εκατομμυρίων ανθρώπων» που «μας έκλεινε το δρόμο προς την Ανατολή για 700 χρόνια».

Από τον Οκτώβριο του 1944, τα Ες-Ες άρχισαν συστηματικά να λεηλατούν και να καταστρέφουν την πόλη. «Κάθε τετράγωνο σπιτιών πρέπει να καεί και να ανατιναχτεί», ήταν η εντολή του Χίμλερ. Οι Σοβιετικοί στρατιώτες, που ήρθαν στην ανυπεράσπιστη πόλη στις 17 Ιανουαρίου 1945, βρήκαν μια άδεια από ανθρώπους έρημο με πέτρες.

Οι υπεύθυνοι για τα εγκλήματα πολέμου στη Βαρσοβία δεν τιμωρήθηκαν. Ο Ράινεφαρτ έγινε ακόμη και μέλος του Κοινοβουλίου του κρατιδίου Σλέσβιχ-Χόλσταϊν και δήμαρχος του Βέστερλαντ στο νησί Ζυλτ.

Τα πολωνικά θύματα περιμένουν συγκεκριμένες προτάσεις

Από την εμφάνιση του Χέρτσογκ πριν από 30 χρόνια, οι γερμανο-πολωνικές σχέσεις έχουν αλλάξει προς το καλύτερο, παρά κάποιες οπισθοδρομήσεις. Οι επισκέψεις κορυφαίων Γερμανών πολιτικών στη Βαρσοβία την 1η Αυγούστου δεν αποτελούν πλέον εξαίρεση.

Παρόλα αυτά, ο Στάινμαϊερ που θα μιλήσει την Τετάρτη στο ίδιο μέρος με τον Χέρτσογκ -στην πλατεία Κρασίνσκι- δεν θα έχει εύκολο έργο. Παρά τον νέο άνεμο μεταξύ Βερολίνου και Βαρσοβίας μετά την αλλαγή εξουσίας στην Πολωνία το φθινόπωρο του 2023, το ζήτημα της αποκατάστασης των θυμάτων του Τρίτου Ράιχ εξακολουθεί να κρέμεται πάνω από τα δύο κράτη σαν Δαμόκλειος Σπάθη. Οι τελευταίοι Πολωνοί επιζώντες θέλουν συγκεκριμένες οικονομικές δεσμεύσεις, αντί για άλλη μια ομολογία ενοχής.

Πηγή: DW