Μερικές μέρες πριν από τη σπουδαία εθνική επέτειο των πενήντα ετών από την αποκατάσταση της Δημοκρατίας, ο Νίκος Κωνσταντόπουλος επιστρέφει για λίγο στις 24 Ιουλίου του 1974, όταν ήταν ένας 32χρονος νεαρός με όνειρα και ανησυχίες, για να μας περιγράψει τα ιστορικά γεγονότα της εποχής όπως τα είδε, όπως τα έζησε και όπως τα αποτύπωσε το μυαλό και η καρδιά του. Η πτώση της Χούντας, τα πρόσωπα, η τραγωδία της Κύπρου, οι «λεκέδες» που άφησε πίσω της η επταετία, το προσωπικό βίωμα της φυλάκισης, ο χρόνος στο κελί, αυτά και άλλα πολλά αναβιώνουν μέσα από τα όσα καταγράφει ο ίδιος σήμερα, μιλώντας στο ΒΗΜΑ σε «Σε πρώτο Ενικό», από την ψηλή κορυφή της εμπειρίας που του προσφέρει πλέον η 82χρονη διαδρομή του στη ζωή.
Διατρέχοντας όλη αυτήν την πεντηκονταετή περίοδο, ο Νίκος Κωνσταντόπουλος κάνει ορισμένες στάσεις προκειμένου να αξιολογήσει στιγμές, γεγονότα και πρόσωπα, χωρίς να υπεκφεύγει ή να χαρίζεται σε κανέναν, ενώ, ειδικά για τον πολιτικό χώρο της Αριστεράς, καταθέτει τη ματιά του για το ποιον δρόμο πρέπει να τραβήξει βαδίζοντας προς το μέσον του 21ου αιώνα. Και αφού διαπιστώνει ότι η Δημοκρατία σήμερα «δεν κινδυνεύει με ανατροπή» αλλά από άλλα δεινά όπως είναι η αναξιοπιστία, μας παροτρύνει «να μην αφορίζουμε τη Μεταπολίτευση, ούτε και να τη μυθιστορούμε».
Σε κάπως πιο προσωπικό ύφος, μιλά, στη συνέχεια, για την κόρη του, Ζωή Κωνσταντοπούλου, και την πατρική συμβουλή που της έχει δώσει. Με ειλικρίνεια παραδέχεται ότι έχει μετανιώσει για πολλά ενώ τονίζει πως «ο αμετανόητος είναι ξεροκέφαλος, εγωιστής, αναμάρτητος ηθικολόγος». Αναφορικά με τη συζήτηση που έχει ανοίξει για το κράτος δικαίου και το κατά πόσο στις δικαστικές αίθουσες αποδίδεται Δικαιοσύνη, ο Νίκος Κωνσταντόπουλος εξηγεί γιατί με τον σημερινό τρόπο λειτουργίας της, η Δικαιοσύνη δεν κερδίζει σε αξιοπιστία και σχολιάζει υποθέσεις που ακόμη στοιχειώνουν την ελληνική κοινωνία – για διαφορετικό λόγο η καθεμία – τη δολοφονία του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου, την τραγωδία της Μαρφίν και τη φονική πυρκαγιά στο Μάτι. Στις τελευταίες του επισημάνσεις, μας παίρνει μαζί στις αγαπημένες του βόλτες, παραδέχεται τα αδύναμα σημεία του χαρακτήρα του, αποκαλύπτει τι τον κρατά ξύπνιο τις νύχτες, ποιες είναι οι αρχές που δεν έχει παραβιάσει ποτέ, ποια βιβλία τον ταξιδεύουν, ποιες μουσικές τον συγκινούν και ποια είναι η ομορφότερη μέρα της ζωής του. Όσο για το πώς θα ήθελε να τον περιέγραφε ο ιστορικός του μέλλοντος, ο ίδιος δηλώνει ότι είναι «ένας συνηθισμένος άνθρωπος με μια συνηθισμένη ζωή» και ξεκαθαρίζει ότι «δεν έχει καμία πετριά “ιστορικότητας”».
Μια αφήγηση ζωής τόσο βαθιά, τόσο σύντομη και τόσο διασταλτική όσο και τα πενήντα χρόνια που κλείνουν φέτος από εκείνον τον Ιούλιο που μας χάρισε ό,τι πολυτιμότερο απολαμβάνουμε διαρκώς έκτοτε όλοι σε αυτήν την όμορφη χώρα: την ελευθερία του λόγου, την ελευθερία της σκέψης, της πολιτικής τοποθέτησης, της μουσικής απόλαυσης, την ελευθερία γενικώς.
*Η φράση «Αποκατάσταση της Δημοκρατίας – 24 Ιουλίου 1974» φέρνει στο μυαλό μου εικόνες χαράς, αλλά και οδύνης. Οι δρόμοι ξαφνικά γέμισαν ξανά με κόσμο ενθουσιώδη, που ξέσπαγε σε συνθήματα για την Ελλάδα και τη Δημοκρατία. Δίπλα στην Κύπρο, η εισβολή των Τούρκων ακρωτηρίαζε τον ελληνισμό, διχοτομώντας το νησί. Ο Καραμανλής να ορκίζεται μπροστά στον Γκιζίκη σε μία παγωμένη κι αμήχανη απεικόνιση αυτής της αδιέξοδης αντίφασης, που δεν ήξερες ακόμη ποιο σχήμα θα πάρει.
*Εκείνα τα εικοσιτετράωρα με βρήκαν στην περιοχή του Χίλτον και μετά της Δεξαμενής. Μία ομάδα μελών της Δημοκρατικής Άμυνας προγραμματίζαμε ενέργειες κατά της Δικτατορίας. Άλλοι πρόσφατα αποφυλακισμένοι, άλλοι χρόνια στην παρανομία, νιώθαμε έναν περίεργο κι αντιφατικό αιφνιδιασμό. Έναν αναστατωμένο προβληματισμό. Η Δικτατορία δεν ανατράπηκε ούτε έπεφτε από ένα αντιστασιακό μαζικό κίνημα. Η Χούντα παραμεριζότανε, μετά την προδοσία της Κύπρου. Ποια Δημοκρατία θα επανερχόταν και πώς;
*Στο κελί της απομονωτικής κάθειρξης βρίσκεις ή χάνεις τον εαυτό σου, βλέπεις καθαρά τι συμβαίνει ή σκοτεινιάζει η σκέψη σου. Αναστοχάζεσαι απελευθερωτικά γι’ αυτή την «όμορφη και παράξενη πατρίδα» που προδόθηκε πολλές φορές από πολλούς, με πολλούς τρόπους. Κι εκεί που αγαπάς τη ζωή, είσαι νέος και θέλεις πολλά, βλέπεις πως υπάρχουν αξίες συνείδησης, για τις οποίες δεν διστάζεις να θυσιάσεις τα πάντα.
«Η Μεταπολίτευση στη διάρκειά της από ιστορικό γεγονός γίνεται επετειακή εκδήλωση, από ιστορικό βίωμα γίνεται αφήγημα».
*Το χειρότερο που άφησε πίσω της η Χούντα, κατά τη γνώμη μου, είναι η ταπείνωση της ελληνικής κοινωνίας. Ο εξευτελισμός των κατεστημένων ηγεσιών. Από τον αγωνιστικό ενθουσιασμό των ανένδοτων αγώνων για εκδημοκρατισμό κοινωνική δικαιοσύνη κι ανάπτυξη, στη φοβισμένη σιωπή. Η χυδαία ψευδο-ιδεολογία της «επανάστασης», η αποκρουστική αισθητική της, η φαιδρή ρητορεία ενός κούφιου εθνικοφρονισμού.
*Στην Ιστορία και στην Πολιτική, αλλά και γενικά στη ζωή, τίποτε δεν είναι στιγμιαίο και περαστικό, όλα διαρκούν και συνυφαίνονται, γεγονότα, περιστάσεις, εποχές. Η Μεταπολίτευση άρχισε το 1974, επιβιώνει μέχρι σήμερα, παρά το ότι έχει τελειώσει πολλές φορές. Το 1981 και το 1989, το 2004 και το 2010. Η Μεταπολίτευση στη διάρκειά της από ιστορικό γεγονός γίνεται επετειακή εκδήλωση, από ιστορικό βίωμα γίνεται αφήγημα. Σήμερα ζούμε μία ενδιαφέρουσα κι αντιφατική περίοδο πολλών μετασχηματισμών.
*Άλλη η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης κι άλλη η σημερινή Ελλάδα, όπως διαφορετική η Ελλάδα πριν το 1974. Στα πενήντα χρόνια που πέρασαν, η βιωματική σχέση με τα γεγονότα παραμερίστηκε από την επικοινωνιακή, συνθηματολογική διαχείριση της πραγματικότητας. Αντιμετωπίστηκαν πολλά πολιτειακά και θεσμικά, κοινωνικά και πολιτικά, οικονομικά κι αναπτυξιακά προβλήματα. Είναι πολλές οι προσφορές της Μεταπολίτευσης, αλλά και πολλές οι φθορές της. Να μην αφορίζουμε τη Μεταπολίτευση, ούτε να τη μυθιστορούμε.
*Χειρότερη και καλύτερη στιγμή της Μεταπολίτευσης; Το 1989, που κατέρρεε η Σοβιετική Ένωση και ο διπολικός ψυχροπολεμικός κόσμος, που έπεφτε το τείχος του Βερολίνου και ο νεοφιλελευθερισμός της αγοράς αλλοίωνε τις κοινωνικές θεσμικές κατακτήσεις του δημοκρατικού πολιτισμού, εμείς ασχολούμαστε με το σκάνδαλο Κοσκωτά, τη διαπλοκή που είχε γίνει καθεστώς και τη διαφθορά που κατέτρωγε το δημόσιο χρήμα.
*Μια στιγμή της Μεταπολίτευσης που όταν τη φέρνω στο νου νιώθω ντροπή είναι το μεγάλο σκάνδαλο του χρηματιστηρίου, η βίαιη και διαβρωτική οικονομική και κοινωνική αναστάτωση, οι πολιτικές δημαγωγίες για το «κόμμα του χρηματιστηρίου» αποκάλυψε μία μεταπολιτευτική Δημοκρατία ανοχύρωτη και αμαρτωλή, αυτάρεσκη κι επιπόλαιη, αυτοκαταστροφική κι ανιστόρητη.
«Ο λόγος που κοιτάμε συνέχεια πίσω και όχι μπροστά είναι γιατί δεν έχουμε ποτέ σχεδιασμένη εθνική στρατηγική για τίποτε».
*Η Μεταπολίτευση δεν είναι για αρχειοθέτηση. Παρά τις αμαρτίες της, έχει και δημιουργίες σε όλους τους τομείς. Δημιουργικές παρουσίες, που συγκροτούν την κοινωνικοπολιτική και πολιτισμική μας ταυτότητα, καθώς περάσαμε τα σύνορα του 21ου αιώνα. Πολιτικοί, διανοητές, επιστήμονες, καλλιτέχνες, επιχειρηματίες, εργαζόμενοι, απλοί πολίτες συγκροτούν ένα ζηλευτό ανθρώπινο κεφάλαιο της Μεταπολίτευσης, που μπορούσε να αξιοποιηθεί καλύτερα.
*Πως αξιοποιείται το ανθρώπινο κεφάλαιο και τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της Μεταπολίτευσης; Η Ελλάδα του 2024 – 2050 δεν χωράει στα πλαίσια και καλούπια του 1974 – 1981 – 2000 – 2010. Η παρελθοντολογία αφυδατώνει τον δημόσιο βίο κι η μελλοντολογία τον αλλοτριώνει. Η πραγματικότητα, που βρίσκεται απέναντί μας, χρειάζεται θεσμική – οργανωτική – λειτουργική αναπλαισίωση, διορθωτικές αλλαγές, όχι απλές τεχνοκρατικές διαρρυθμίσεις.
*Ο δημόσιος βίος διαχρονικά είναι μία κιβωτός του Νώε. Δεν εκτιμώ όσους εξαργυρώνουν αγώνες για λοφία και λουφέδες εξουσίας, όσους εκποιούν πολιτικές αρχές με αμοραλισμό και προδίδουν τη λαϊκή εντολή με μικροναπολεόντειο κυνισμό και αναίδεια. Υπάρχουν και εκείνοι που έχουν συνείδηση ευθύνης και στάση συνέπειας, τους οποίους και εκτιμώ.
*Από τον Γεώργιο Παπανδρέου έχω κρατήσει τη συστηματική του παιδεία, την πνευματικότητα, την οξυδέρκειά του, που του άρεσε να τις προβάλλει με ρητορικές και πνευματώδεις αυτάρεσκες επινοήσεις.
*Μιλάμε εύκολα για χαρισματικούς ηγέτες, χωρίς να έχουμε κατακτήσει την αξιοκρατία στο δημόσιο βίο. Ανεπάγγελτοι, απαίδευτοι, αμοραλιστές και δημαγωγοί, επικοινωνιακές φιγούρες δεν είναι χαρισματικοί ηγέτες. Για μία σύγχρονη και δημιουργική Αριστερά, οι λεγόμενοι χαρισματικοί είναι καρικατούρες.
*Πώς φαντάζομαι τον «Εκσυγχρονισμό της Αριστεράς», για τον οποίο μίλησα πρόσφατα; Η Αριστερά του 21ου αιώνα δεν είναι η παραδοσιακή, δογματική αριστερά του 20ου αιώνα, ούτε των κομματικών μηχανισμών και των καθοδηγητικών τσιτάτων. Η Αριστερά του 21ου αιώνα αγωνίζεται για άλλον τρόπο σχέσεων με την κοινωνία, δράσεων των πολιτών, συλλογικοτήτων κι αντιπροσώπευσης, πολιτικού παραδείγματος και κοινωνικής λογοδοσίας.
«Η Δημοκρατία κινδυνεύει από αναξιοπιστία, σχηματοποίηση, αυταρχικότητα, μετάλλαξη και αλλοτρίωση».
*Mαύρες σελίδες της Αριστεράς κατά τη Μεταπολίτευση θεωρώ την έλλειψη εσωκομματικής Δημοκρατίας και ιδεολογικοπολιτικής ανανέωσης, την ανταγωνιστική παραταξικοποίηση, τον παλιό και νέο δογματισμό, τις νομενκλατούρες με την κομματική προπαίδεια και την έλλειψη πολιτικής παιδείας, με την ιδιοκτησιακή αντίληψη περί προόδου και ηθικού πλεονεκτήματος.
*Ο λόγος που κοιτάμε συνέχεια πίσω και όχι μπροστά είναι γιατί δεν έχουμε ποτέ σχεδιασμένη εθνική στρατηγική για τίποτε. Λογαριαζόμαστε με το τελειωμένο παρελθόν, που το αναβιώνουμε παραταξιακά, χάνοντας ιστορικό χρόνο. Το πολιτικό μας σύστημα βρίσκεται σε απόσταση από την πραγματικότητα, με κρίση αντιπροσώπευσης κι αξιοπιστίας. Κανείς δεν λογοδοτεί για τίποτε, φταίνε διαρκώς οι άλλοι κι εμείς φλυαρούμε περί εαυτών την ώρα που μας προσπερνά η ζώσα ιστορία.
*Η Δημοκρατία στη χώρα μας δεν κινδυνεύει με ανατροπή και κατάρρευση. Κινδυνεύει από αναξιοπιστία, σχηματοποίηση, αυταρχικότητα, μετάλλαξη και αλλοτρίωση. Ορατές και επικίνδυνες οι χρόνιες και σύγχρονες αδυναμίες της Δημοκρατίας, που για να είναι δεδομένη, πρέπει να είναι αγωνιστική, διεκδικητική κι αντιστασιακή, κοινωνική και ανθρωπιστική.
*Η πιο δύσκολη στιγμή στη ζωή μου ήταν όταν έμαθα μέσα στην απομόνωση της φυλακής, καταδικασμένος σε κάθειρξη, τον θάνατο του πατέρα μου, που δεν με άφησαν να τον δω ούτε στον νεκροθάλαμο, παρά την παρέμβαση του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού.
*Η πιο ωραία ημέρα της ζωής μου είναι η ημέρα που βγήκα από τη φυλακή μετά από τέσσερα χρόνια και στάθηκα στη μέση του δρόμου, που τον έβλεπα μπροστά μου άδειο. Και όταν γεννήθηκαν τα τρία κορίτσια μου.
*Η Ζωή έχει τη δική της κατάρτιση, συγκρότηση, επιστημονική κι επαγγελματική αφιέρωση, πολιτική κι αγωνιστική συνέπεια κι ανιδιοτέλεια. Το καθετί που λέει το πιστεύει και το υπερασπίζεται. Είναι το αντιπαράδειγμα στον κομματικό πολιτευτισμό, στον επικοινωνιακό παραγοντισμό και στους καρεκλοκένταυρους συνήθεις πολιτικούς. Την έχω συμβουλεύσει να είναι ο εαυτός της. Να βλέπει τι γίνεται γύρω της και να μιλάει γι’ αυτά ανυπόκριτα και με ανιδιοτέλεια. Να δίνει πάντα περιεχόμενο ζωής στην πολιτική στάση και δράση της.
*Έχω μετανιώσει για πολλά, αρκετές φορές. Ο αμετανόητος είναι ξεροκέφαλος εγωιστής, αναμάρτητος ηθικολόγος. Το ζητούμενο είναι να αναλαμβάνεις τις ευθύνες σου.
*Κάθε στιγμή έχει τη δυναμική της και διεκδικεί την αυθεντική κυριολεξία της. Θα ήθελα να έχω πει κάποια πράγματα που δεν τόλμησα κι ορισμένα να τα έχω πει διαφορετικά.
*Μεγαλύτερες δικαστικές επιτυχίες μου θα έλεγα ήταν οι δίκες Σερίφη, Νάσιουτζικ, η υπεράσπιση της Ελευθεροτυπίας, της Καθημερινής – Σκάι, του Ποντικιού, του Κορκονέα για τη δολοφονία Γρηγορόπουλου.
*Η δολοφονία Γρηγορόπουλου από αστυνομικό, εν ψυχρώ, έφερε στην επιφάνεια τις σημαντικές διεργασίες της ελληνικής πραγματικότητας στη δεκαετία μετά το 2000, της πολυκρίσης. Είναι ιστορικό γεγονός, τομή στη μεταπολιτευτική περίοδο.
*Όσον αφορά τη Μαρφίν, οι ανεπάρκειες κι εκκρεμότητες για την αλήθεια σε τέτοιες υποθέσεις, δείχνουν τα μεγάλα ελλείματα στην θεσμική και κρατική οργάνωση, στο κομματικό και πολιτικό σύστημα. Η μη απόδοση δικαιοσύνης, η αμφιλεγόμενη δικαιοσύνη κι η επηρεαζόμενη δικαιοσύνη, αποτελεί πρόβλημα κοινωνικής και πολιτισμικής συνοχής.
«Για μία σύγχρονη και δημιουργική Αριστερά, οι λεγόμενοι χαρισματικοί είναι καρικατούρες».
*Αναφορικά με το Μάτι, οι εκατόν τέσσερις νεκροί, οι δεκάδες τραυματίες και πυρόπληκτοι είναι κακουργηματικό έγκλημα, για το οποίο η τότε κυβέρνηση επιχείρησε να κρυφτεί. Αυτή η πολιτική στάση αποτελεί ντροπή έναντι της κοινωνίας. Τη διάσταση αυτής της εγκληματικής συμπεριφοράς η Δικαιοσύνη πρέπει να την αποκαλύψει κι όχι να την περιορίσει στα πλαίσια πλημμεληματικής παράβασης. Επιχείρηση συγκάλυψης ναι, που σημαίνει πολιτική δειλία και κοινωνικοηθική μηδαμινότητα.
*Οι δικαστικές αποφάσεις έχουν διαπλαστική – διαμορφωτική δύναμη. Δίνουν το πραγματικό περιεχόμενο ζωής, που πρέπει να έχει η Δικαιοσύνη., Σήμερα η Δικαιοσύνη, πολλές φορές, έτσι όπως λειτουργεί, δεν κερδίζει σε αξιοπιστία. Υπάρχει γενικότερη κρίση θεσμικής αναξιοπιστίας. Είναι και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αποδιοργανωτές των πάντων, με τη νοοτροπία της αγέλης που δημιουργούν.
*Έχω αδικήσει αρκετές φορές, αρκετούς σε διάφορες περιστάσεις και πρώτον από όλους τον εαυτό μου, μονίμως.
*Ξύπνιο τη νύχτα μπορεί να με κρατήσει μια δίκη που αρχίζει την άλλη ημέρα. Ένα πολιτικό γεγονός, που συνειδητοποιώ ότι είναι καθοριστικό κι όχι συνηθισμένο.
*Όταν δεν εργάζομαι, απολαμβάνω να τριγυρνώ στα παλαιοπωλεία, στα βιβλιοπωλεία και τα Μουσεία. Να περπατώ στην ακρογιαλιά του Καϊάφα αναζητώντας τ’ αχνάρια και τους ορίζοντες των ηλικιών μου.
*Προσπαθώ να μην είμαι ασυνεπής. Να μην πω ψέματα, να μην ξεγελάσω κανέναν, ούτε τον εαυτό μου. Δύσκολα πράγματα.
*Μεγαλύτερό μου ελάττωμα βρίσκω το να πιστεύω ότι όλοι λειτουργούν ορθολογικά και κανείς δεν θεατρίζει τον εαυτό του.
*Δεν μπορώ να πω όχι στο παράπονο κάποιου που αδικείται, υποφέρει και ζητάει την αλληλεγγύη σου.
*Τα πιο ωραία βιβλία που έχω διαβάσει είναι «Το μαγικό βουνό» του Τόμας Μαν και «Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες» του Στρατή Τσίρκα. Τραγούδια που με συγκινούν είναι το «Όμορφη και παράξενη πατρίδα» του Δημήτρη Λάγιου κι η «Ρωμιοσύνη» του Μίκη Θεοδωράκη.
*Μου αρέσει ο στίχος του Γιάννη Δάλλα για τους «νεοσύλλεκτους του μέλλοντος». Δεν βλάπτει η αναπόληση, αρκεί να μην σε βαλτώνει και σε βουρκώνει. Με τις δυνατότητες του μέλλοντος κι όχι τις «παλικαριές» του παρελθόντος.
*Είμαι ένας συνηθισμένος άνθρωπος με μία συνηθισμένη ζωή, όπως πολλοί άλλοι. Πολλοί αρέσκονται να πλαστογραφούν ακόμη και τους εαυτούς τους. Δεν έχω καμία πετριά «ιστορικότητας».
*Πάντα μένει κάτι που θα θέλαμε να πούμε. Σε μία τέτοια, μάλιστα, περίοδο, που όπως έλεγε ο Δημοσθένης, χρειάζεται περισσότερη προσοχή και φροντίδα.
*Κεντρική φωτό: Δημήτρης Καπάνταης
