Εθνική Πινακοθήκη: Αντίσταση και απελευθέρωση στην έκθεση «Δημοκρατία»

Με ένα πορτρέτο του δικτάτορα Φράνκο από τον Φερνάντο Μποτερό, ένα έργο μνημειώδες και συγχρόνως, σχεδιαστικά, μια καρικατούρα, σε αντιδιαστολή με ένα άλλο πορτρέτο, αυτό του Αλέξανδρου Παπαναστασίου από τον Κωνσταντίνο Παρθένη, πρωτεργάτη της βραχύβιας αβασίλευτης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας στην Ελλάδα το 1924, να συνιστά ένα πρελούδιο στη Δημοκρατία της Μεταπολίτευσης και συγχρόνως έναν φόρο τιμής στην δεύτερη ελληνική δημοκρατία πριν από έναν αιώνα, ξεκινά η νέα, επίκαιρη έκθεση με τον τίτλο «Δημοκρατία», στην Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου (ΕΠΜΑΣ).

Στον πυρήνα της έκθεσης, που διοργανώνεται με αφορμή τη συμπλήρωση μισού αιώνα από την αποκατάσταση της δημοκρατίας στη χώρα μας (1974) μετά την κατάρρευση της επταετούς δικτατορίας των συνταγματαρχών, είναι η ανίχνευση της σχέσης της τέχνη με την πολιτική ιστορία στη Νότια Ευρώπη. Μια πολιτική ιστορία που σήμερα έχει ειδικό βάρος και επικαιρότητα καθώς πληθαίνουν οι προκλήσεις για τα δημοκρατικά πολιτεύματα στην Ευρώπη και η ακροδεξιά συνεχίζει την ανοδική της πορεία παγκοσμίως.

Η δομή της έκθεσης συνδέει τους καλλιτέχνες, δεν θα τους δείτε μοιρασμένους ανάλογα με τη χώρα τους, αλλά σε θεματικές ενότητες, όπως είναι «Το Πρόσωπο του Εχθρού», η «Αντίσταση», η «Εξέγερση» και η «Διέγερση».

Ας σταθούμε λίγο ακόμα στα έργα που συνιστούν το προοίμιο της έκθεσης εκεί που ο Παρθένας συνδιαλλέγεται με τον Μποτερό. Η μεγαλοπρέπεια και ταυτόχρονα η ειρωνική αποδόμηση του Φράνκο δια του ζωγραφικού ύφους του Μποτερό έρχεται σε αντίθεση με την ηγετική φιγούρα του δημοκράτη Παπαναστασίου, με τρόπο που και οι δύο φωτίζονται ως ηγετικά πολιτικά δίπολα – ο δικτάτορας απέναντι στον δημοκράτη. Δίπλα στο πορτρέτο του Παπαναστασίου, εκτίθεται το έμβλημα του δημοκρατικού κόμματος που είχε σχεδιάσει ο Παρθένης, το οποίο δεν είναι άλλο από το κεφάλι της Αθηνάς. Η γραμμική σχηματοποίηση του κεφαλιού της θεάς προφανώς παραπέμπει στην ανασύσταση της ιδέας της καταγωγής της δημοκρατίας από την αρχαία Ελλάδα.

Πρόκειται για την πρώτη μεγάλη, διεθνή έκθεση που πραγματεύεται τη σχέση της τέχνης με την δημοκρατία κατά την διάρκεια μιας από τις πιο καθοριστικές περιόδους για την ιστορία της Νότιας Ευρώπης, καθώς τρεις χώρες, η Ελλάδα, η Πορτογαλία και η Ισπανία μετέβησαν από ένα απολυταρχικό καθεστώς στο δημοκρατικό πολίτευμα.

Συγκεκριμένα η έκθεση διερευνά την καλλιτεχνική δημιουργία ενάντια στον ολοκληρωτισμό και την προσπάθεια επανίδρυσης της Δημοκρατίας σε Ελλάδα, Ισπανία, Πορτογαλία τις δεκαετίες 1960-1970.

Στο πλαίσιο αυτό παρουσιάζονται 140 εικαστικά έργα από 55 καλλιτέχνες και ομάδες καλλιτεχνών από την Ελλάδα, την Ισπανία και την Πορτογαλία, αλλά και αφίσες, βιντεοπροβολές, performances.

«Η έκθεση έχει ως στόχο να αναζητήσει τις εξελίξεις και τις αλλαγές στην τέχνη, τον τρόπο που οι καλλιτέχνες αντέδρασαν στην κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα της καταπίεσης αλλά και στην ανάσα ελευθερίας μέσα στη δημοκρατία» μας λέει η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης και επιμελήτρια της έκθεσης, Συραγώ Τσιάρα, κατά τη διάρκεια της ξενάγησης για τους δημοσιογράφους.

Καθώς  πρέπει να ανιχνευτεί η διαδρομή της συναισθηματικής και βιωματικής σχέσης  των καλλιτεχνών με την κατάσταση που επικρατούσε τότε, η δομή της έκθεσης συνδέει τους καλλιτέχνες, δεν θα τους δείτε μοιρασμένους ανάλογα με τη χώρα τους, αλλά σε θεματικές ενότητες, όπως είναι «Το Πρόσωπο του Εχθρού», η «Αντίσταση», η «Εξέγερση» και η «Διέγερση».

Στην εισαγωγή της έκθεσης γνωρίζουμε το «Πρόσωπο του εχθρού». «Η λογική προστάζει ότι για να αντιμετωπίσει κανείς αυτό που συμβαίνει πρέπει καταρχάς να το αναγνωρίσει, να το καταγράψει, να το αναπαραστήσει. Βλέπουμε ότι πολλοί καλλιτέχνες στην Ελλάδα και στο εξωτερικό ζωγραφίζουν ή σχεδιάζουν ή χαράσσουν ή δημιουργούν γλυπτικές αναπαραστάσεις με τον αντίπαλο. Αυτή η αναγνώριση του προσώπου του εχθρού έχει και μια εμμονοληπτική διάσταση…», σημειώνει η Συραγώ Τσιάρα.

Μετά μπορούμε να δούμε σε παράταξη τους εκπροσώπους των αυταρχικών καθεστώτων, επώνυμους και ανώνυμους στο έργο του Ψυχοπαίδη. Να περιηγηθούμε στα επιλεγμένα έργα του χαράκτη Α. Τάσσου – «Συναισθηματικές καταγραφές ανάμεσα σε δυο χορδές, του άσπρου και του μαύρου» αποκαλεί ο ίδιος τα 70 έργα που εκθέτει στην Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου από τις 28 Νοεμβρίου 1975 μέχρι τις 19 Ιανουαρίου 1976, στην πρώτη ηχηρή μεταπολιτευτική πράξη της Εθνικής Πινακοθήκης. Η έκθεση γνώρισε τεράστια ανταπόκριση με έργα που ο Τάσσος φιλοτέχνησε κατά την περίοδο της επταετούς δικτατορίας των συνταγματαρχών στην Ελλάδα, οπότε εδώ έχουμε μια καλή ευκαιρία να τα γνωρίσουμε.

Θα δούμε, επίσης, την αποδόμηση των συμβόλων στο έργο του Ακριθάκη που συνομιλεί με την pop διακωμώδηση του Alberto Solsona, τις δυσοίωνες συναθροίσεις του Μυταρά, τις φιγούρες καταστολής και παρακολούθησης του Γαΐτη απέναντι στην εγκατάσταση των Equipo Crónica, το σώμα του πόνου και του βασανισμού της «Αντίστασης» στα σχεδιαστικά κολάζ-φαντάσματα και οπτικά τεκμήρια του Αλέκου Λεβίδη, στις σπαρακτικές εγκαταστάσεις του Αληθεινού και τις εμβληματικές δράσεις του Θόδωρου, στα χαρακτικά του Τάσσου, της Κατράκη, του Chistóbal Aguilar και του Manuel Calvo, στις φωτορεαλιστικές ζωγραφικές συνθέσεις διώξεων του Σκουλάκη.

Σημειώνουμε τα γυψωμένα κόκκινα γαρίφαλα του Βλάση Κανιάρη, το Βιετνάμ της Βάσως Κυριάκη που «εκφράζεται με μια δυναμική σύνθεση που επικαιροποιεί την πολιτική διάσταση του κολάζ», αλλά και του Χρήστου Καπράλου που δημιουργεί μία «εκτεταμένη σειρά γλυπτών μορφών με εξπρεσιονιστική, αιχμηρή και δραματική διάθεση» και φυσικά την Εξέγερση του Πολυτεχνείου που ανήκει στη Συλλογή της ΕΠΜΑΣ, την πολυεπίπεδη αφηγηματική σύνθεση του Μάριου Βατζιά που υμνεί το ηρωικό πνεύμα και την εικονογραφική παράδοση, καθώς και το μνημειακό γλυπτό του Μανώλη Τζομπανάκη.

Έκπληξη ο pop ρεαλισμός του Nikias Skapinakis, Έλληνα δημιουργού της διασποράς από την πορτογαλική σκηνή, του οποίου τα σχηματοποιημένα γυναικεία σώματα εκδηλώνουν απελευθερωμένα τον ερωτισμό και τη χειραφετημένη σεξουαλικότητα. Όπως και η διαμορφωμένη αποκλειστική γωνιά της Alternativa Zero του Πορτογάλου Ernesto de Sousa, ο οποίος το 1977, ως υποκινητής δημιουργικών συναντήσεων στο πνεύμα του Fluxus, οργάνωσε ομαδική έκθεση και πρόγραμμα δράσεων στην Εθνική Πινακοθήκη Μοντέρνας Τέχνης της Λισαβόνας με τον ομότιτλο τίτλο, με στόχο να προβάλει τον πλούτο των πειραματικών τάσεων της σύγχρονης Πορτογαλικής τέχνης.

Η έκθεση εμβαθύνει στις ιστορικές ιδιαιτερότητες της κοινής εμπειρίας, στα συναισθήματα και στο συλλογικό τραύμα όπως αυτά διαμορφώθηκαν μέσα από τις πράξεις διαμαρτυρίας, αντίστασης, προσωπικής και κοινωνικής χειραφέτησης. Φωτίζει επίσης τις διαμάχες και την αναταραχή που επικρατούσε στη Νότια Ευρώπη το 1960 και το 1970 με σκοπό την εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων για την σημερινή κοινωνικοπολιτική κατάσταση σε παγκόσμιο επίπεδο. Στο επίκεντρο τίθεται η μετάβαση από τα αυταρχικά καθεστώτα στα δημοκρατικά πολιτεύματα και ο ρόλος των καλλιτεχνών στη διεκδίκηση των πολιτικών ελευθεριών.

Με άξονα την τέχνη της αντίστασης και της διαμαρτυρίας στην Ελλάδα, την Ισπανία και την Πορτογαλία, αντιμετωπίζεται «συγκριτικά για πρώτη φορά σε διεθνές επίπεδο η πολιτική λειτουργία της τέχνης στα δικτατορικά καθεστώτα του Ευρωπαϊκού Νότου και διερευνάται η ποικιλομορφία των καλλιτεχνικών αναζητήσεων, των συγκλίσεων και τις αποκλίσεων, των καλλιτεχνικών πρακτικών που γεννήθηκαν μέσα από τον αγώνα για ελευθερία, καθώς και την ενεργή κληρονομιά τους«, σύμφωνα με την ΕΠΜΑΣ.

Τα έργα αναδεικνύουν την εκθεσιακή δραστηριότητα της εποχής, την συγκρότηση καλλιτεχνικών ομάδων, τον κριτικό λόγο, τον ρόλο της αφηρημένης τέχνης, την ανάδειξη του κριτικού ρεαλισμού, την τέχνη της διαμαρτυρίας μέσω της αφίσας, της χαρακτικής και της performance, τη διεκδίκηση της ορατότητας του σώματος σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, καθώς και τη συνολικότερη εμπλοκή της τέχνης στη δημόσια σφαίρα.

Όπως σημειώνει στο επιμελητικό της κείμενο η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης και επιμελήτρια της έκθεσης Συραγώ Τσιάρα:

«Από την άποψη του ιστορικού χρόνου που πραγματεύεται, η «ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ» έρχεται σε συνέχεια και ολοκληρώνει την έκθεση που προηγήθηκε στην ΕΠΜΑΣ, την «Αστυγραφία». Εάν στην «Αστυγραφία» μας ενδιέφερε η πολυπλοκότητα, η αντιφατικότητα, η ποικιλομορφία και η ιδιαίτερη υφή των αστικών μετασχηματισμών σε επίπεδο πληθυσμιακών μετακινήσεων, αστικοποίησης, ανοικοδόμησης, διαχείρισης του ελεύθερου χρόνου και καθημερινής κουλτούρας, η «ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ» επικεντρώνεται στην εικαστική μορφοποίηση της διεκδίκησης της ελευθερίας και των πολιτικών δικαιωμάτων κατά την εκρηκτική συνάντηση των αυταρχικών πρακτικών χειραγώγησης με τις πολιτικές της χειραφέτησης και των ταυτοτήτων».

Ιστορικά στοιχεία

Το 1974, επτά χρόνια μετά την επιβολή της στρατιωτικής δικτατορίας, η δημοκρατία αποκαθίσταται στη χώρα μας. Συγκεκριμένα, η 24η Ιουλίου αποτελεί την ημερομηνία ορόσημο για την κατάρρευση της χούντας, αφού έχει προηγηθεί τον Νοέμβριο του ’73 η εξέγερση των φοιτητών του Πολυτεχνείου, ενώ η έναρξη των διαδικασιών εκδημοκρατισμού λαμβάνει χώρα στον απόηχο του πραξικοπήματος και της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο.

Κατά την ίδια, λίγο ως πολύ, περίοδο κορυφώνονται οι ιστορικές εξελίξεις που έθεσαν τέλος στα συντριπτικά μακροβιότερα αυταρχικά καθεστώτα του Franco στην Ισπανία (1936/1939 – 1975) και των Salazar–Caetano (1933 – 1974) στην Πορτογαλία. Οι διαδικασίες εκδημοκρατισμού των τριών χωρών του Ευρωπαϊκού Νότου εντάσσονται στο τρίτο παγκόσμιο κύμα εκδημοκρατισμού το οποίο ξεκίνησε κατά τη δεκαετία του 1970 για να συνεχιστεί και την επόμενη δεκαετία με τις χώρες της Λατινικής Αμερικής, ενώ επιπλέον ώθηση στον εκδημοκρατισμό προσέφερε η αποαποικιοποίηση η οποία συντελέστηκε κατά τις δεκαετίες του 1950 και του 1960.

Οι μεταβάσεις στις δύο χώρες της Ιβηρικής προφανώς ακολούθησαν διαφορετική διαδρομή καθώς ο Adolfo Suárez ανέλαβε τη σταδιακή αποκατάσταση της λειτουργίας των δημοκρατικών θεσμών μετά το θάνατο του δικτάτορα  Φράνκο υιοθετώντας πολιτική αμνηστίας, ενώ στην Πορτογαλία η Επανάσταση των Γαρυφάλλων τον Απρίλιο του 1974 που ανέτρεψε τον δικτάτορα Marcelo Caetano σημάδεψε την μετάβαση στη δημοκρατία με επαναστατικές διεργασίες οδηγώντας σε ελεύθερες εκλογές.

Στη δική μας περίπτωση, η περίοδος που ξεκινά με την επιστροφή του Κωνσταντίνου Καραμανλή από το Παρίσι και τις πρώτες βουλευτικές εκλογές μετά τη  δικτατορία των συνταγματαρχών να διεξάγονται στις 17 Νοεμβρίου του 1974, ορίζεται ως Μεταπολίτευση.

Τα συνεργαζόμενα μουσεία

Για την υλοποίηση της έκθεσης και του Δημόσιου Προγράμματος της ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ η Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου συνεργάζεται με δημόσιους και ιδιωτικούς οργανισμούς, συλλέκτες και καλλιτέχνες στην Ελλάδα, την Ισπανία και την Πορτογαλία. Μεταξύ αυτών: Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofia – MMCARS (Μαδρίτη), Museu d’Art Contemporani de Barcelona – MACBA (Βαρκελώνη), Gulbenkian Foundation – Centro de Arte Moderna – CAM (Λισαβόνα), Foundation Ernesto de Souza – CEMES (Λισαβόνα), Ιστορικό Αρχείο ΕΡΤ, Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης – ΕΜΣΤ, Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας – ΑΣΚΙ και Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης – ΜΙΕΤ.

INFO  Έκθεση ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, Κεντρικό Κτήριο – Αίθουσα Περιοδικών Εκθέσεων – «Ίδρυμα Αντώνιος Ε. Κομνηνός», Διάρκεια: 11 Ιουλίου 2024 – 2 Φεβρουαρίου 2025