Ελένη Πίταρη-Παγκάλου: Ανακαλύπτοντας τα άγνωστα σχέδια της στο ΕΜΣΤ

Στον 3ο όροφο του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ) φωλιάζει μια μικρή έκπληξη: η πρώτη παρουσίαση μιας σειράς άγνωστων σχεδίων της ζωγράφου Ελένης Πίταρη-Παγκάλου (1905-1995). Αληθινή χαρά η ανακάλυψη αυτών των σχεδίων, μια κλεφτή ματιά στον κόσμο της δημιουργού που υπήρξε πρωτοπόρος του μοντερνισμού με τον δικό της τρόπο, όντας μια αστή, σύζυγος επιφανούς γιατρού, με έδρα κατοικίας στο Παλαιό Ψυχικό.

Αυτό το δίπολο της σύνθετης προσωπικότητας της Πίταρη-Παγκάλου εντυπωσιάζει και είναι ανοιχτό σε αναγνώσεις στο 4ο και τελευταίο μέρος του κύκλου εκθέσεων της σειράς Κι’ αν οι γυναίκες κυβερνούσαν τον κόσμο; που παρουσιάζεται στο ΕΜΣΤ από τις 13 Ιουνίου.

Η ζωγράφος γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1905 σε εύπορη οικογένεια Ελλήνων της διασποράς. Το 1922, με την Μικρασιατική Καταστροφή εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και το 1926 γράφτηκε στη Σχολή Καλών Τεχνών, όπου δούλεψε για ένα σύντομο χρονικό διάστημα, κοντά στον Νικόλαο Λύτρα. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1929, έγινε δεκτή στο εργαστήριο του Κωνσταντίνου Παρθένη. Παράλληλα με τις σπουδές της στη σχολή, παρακολούθησε ελεύθερα μαθήματα ζωγραφικής στα εργαστήρια των αδελφών Γεραλή και του Θεόφραστου Τριανταφυλλίδη.

Από το 1939 συμμετέχει συστηματικά σε ομαδικές εκθέσεις καλλιτεχνικών συλλογικοτήτων – σωματείων και ομάδων: Ελεύθεροι Καλλιτέχνες (1939), Ομάς Ελλήνων Ζωγράφων Χαρακτών
(1939), Ομάς Ζωγράφοι και Γλύπται (1954), Το Εργαστήρι (1965, 1969) καθώς και σε σειρά Πανελληνίων εκθέσεων στο Ζάππειο (1939, 1952, 1957, 1960, 1963, 1967, 1969, 1975). Το 1963
συμμετέχει στην ελληνική εκπροσώπηση στην 7η Μπιενάλε του Sao Paolo και στην 5η Μπιενάλε της Αλεξάνδρειας.

Το 1950 παρουσιάζει την πρώτη της ατομική έκθεση στην γκαλερί Ζαχαρίου στην Αθήνα. Ακολουθούν δύο ατομικές εκθέσεις στις Νέες Μορφές (1959 και 1963) καθώς και στην γκαλερί
MEDUSA στη Ρώμη το 1963.

Σε όλες αυτές τις εκθέσεις η Ελένη Πίταρη-Παγκάλου παρουσιάζει κατά κανόνα ελαιογραφίες – τοπία, νεκρές φύσεις, πορτρέτα και αλληγορικές παραστάσεις. Πρόκειται για έργα, που, με
αφετηρία τα ερεθίσματα της διδασκαλίας του Παρθένη, επιχειρούν να κινηθούν –σύμφωνα με την κυρίαρχη τάση της περιόδου– στην ατμόσφαιρα του αφηρημένου εξπρεσιονισμού. Παράλληλα με αυτό το σώμα δουλειάς, μέσα στις δεκαετίες 1960 και 1970, μεσήλικας πλέον, η Ελένη Πίταρη-Παγκάλου δημιουργεί ένα σύνολο εξαιρετικά πρωτότυπων ασπρόμαυρων σχεδίων (μελάνι σε
χαρτί) που δεν εκθέτει ποτέ και διαφέρουν από την εικαστική γλώσσα της παράλληλης «επίσημης» καλλιτεχνικής της πρακτικής. Τα σχέδια αυτά κινούνται στον χώρο του φαντασιακού, της ψυχικής ενόρασης και των μεταφυσικών προβληματισμών.

Η Άννα Μυκονιάτη, επιμελήτρια της έκθεσης της Ελληνίδας ζωγράφου, μιλάει στο ΒΗΜΑ για την δημιουργό και μας ξεναγεί στο έργο της, το οποίο ελπίζουμε να γνωρίσουμε εκτενέστερα στο μέλλον.

Στην μικρή, ωστόσο ιδιαίτερα εντυπωσιακή, έκθεση της Ελένης Πίταρη-Παγκάλου, μέσα από την παρουσίαση μιας σειράς άγνωστων μέχρι σήμερα σχεδίων της, «επιχειρείται η επανεξέταση της περίπτωσης μιας ελληνίδας ζωγράφου του μοντερνισμού, η οποία παρά την έντονη εκθεσιακή της δραστηριότητα, δεν έγινε γνωστή στο ευρύ κοινό». Πώς εργαστήκατε με την ανιψιά της Alessandra Maioletti πάνω σε αυτή την κλεφτή ματιά, όπως λέτε κι εσείς, στον κόσμο της; Ποια ήταν η βασική ιδέα πίσω από την έκθεσή της και πώς το έργο της εντάσσεται στο μεγάλο αφιέρωμα του ΕΜΣΤ »Κι αν οι γυναίκες κυβερνούσαν τον κόσμο»;

Η γνωριμία μου με το έργο και την ζωή της Ελένης Πίταρη – Παγκάλου ήταν μια ευτυχής σύμπτωση! Πρώτη φορά άκουσα το όνομά της από τον Κώστα Ιωαννίδη, αν.καθηγητή θεωρίας και κριτικής της τέχνης στην ΑΣΚΤ, ο οποίος μας έφερε και σε επαφή με την Alessandra Maioletti.  Με τον συνάδελφο από το τμήμα εκπαίδευσης του ΕΜΣΤ, Ιωακείμ Θεοδωρίδη κανονίσαμε ένα studio visit, στο οποίο ομολογώ ότι πήγα προκατειλημμένη, θεωρώντας ότι το έργο μιας ζωγράφου γεννημένης το 1905 θα ταίριαζε στην Πινακοθήκη και όχι στο ΕΜΣΤ.

Και ενώ αυτό ίσχυε για τα ζωγραφικά έργα της Παγκάλου (στην πλειοψηφία τους ελαιογραφίες και υδατογραφίες – τοπία, νεκρές φύσεις, πορτρέτα και αλληγορικές παραστάσεις, στην κατεύθυνση της σχολής του Παρθένη), αποκάλυψη υπήρξε ένα ντοσιέ με πάνω από 80 ασπρόμαυρα σχέδια που με την δυναμική και την πρωτοτυπία τους διαφέρουν από την εικαστική γλώσσα της παράλληλης «επίσημης» καλλιτεχνικής της πρακτικής.

Συμφωνήσαμε όλοι ότι πρόκειται για ένα σώμα δουλειάς που αξίζει να ιδωθεί μέσα από ένα σύγχρονο, φεμινιστικό πρίσμα: η επανεξέταση μιας Ελληνίδας ζωγράφου του μοντερνισμού στο πλαίσιο του κύκλου εκθέσεων του ΕΜΣΤ «Κι αν οι γυναίκες κυβερνούσαν τον κόσμο», αποκλειστικά αφιερωμένου στο καλλιτεχνικό έργο γυναικών ή καλλιτεχνών που αυτοπροσδιορίζονται ως θηλυκότητες.

«Αυτά τα σχέδια που σε καθηλώνουν με την εκφραστικότητα και την πνευματικότητα τους και σε πρώτη όψη θα σκεφτόταν κανείς ότι γίναν χθες, είναι σχέδια που γίνονται τις δεκαετίες 1960-1970 από μια μεσήλικη γυναίκα, σύζυγο γιατρού, κάτοικο Παλαιού Ψυχικού…»

Τι πρέπει να γνωρίζει το κοινό πριν περιηγηθεί στην έκθεση Τα Άγνωστα Σχέδια; Πώς ερμηνεύονται οι φιγούρες των σχεδίων της καλλιτέχνιδας;

Γενικά λέμε ότι τα έργα τέχνης μιλούν από μόνα τους και θεωρώ ότι τα σχέδια αυτά δεν πρόκειται να αφήσουν κανέναν ασυγκίνητο. Αρκεί να τα δει κανείς από κοντά για να θαυμάσει την εξαντλητική επιμονή στην λεπτομέρεια, την σχολαστική, στο όριο του horror vacui, κάλυψη της λευκής επιφάνειας του χαρτιού, τις ριζοσπαστικές συνθέσεις των ανθρώπινων και μη μορφών και των αρχιτεκτονικών και συναισθηματικών χώρων.

Κάθε σχέδιο ένας κόσμος ολόκληρος. Με την Alessandra Maioletti λέμε χαριτολογώντας ότι η θεία της «τρίπαρε» κάνοντας αυτά τα σχέδια. Ήταν ένα είδος διαλογισμού, όπου η καλλιτεχνική διαδικασία λειτουργούσε όπως η επανάληψη του ομ στους βουδιστές ή του στροβιλισμού στους δερβίσηδες.

Καθώς πρόκειται για μια ιστορική έκθεση, είναι σημαντικό βέβαια να γνωρίζει κανείς το ιστορικοτεχνικό και κοινωνικό πλαίσιο παραγωγής τους. Η αστική καταγωγή της ζωγράφου, οι σπουδές της, το μαχητικό της πνεύμα είναι όλα στοιχεία βοηθητικά για την εμπειρία της θέασης. Δηλαδή πέρα από την αυταξία του έργου, την ερμηνεία του καθενός μας  και τα συναισθήματα που μπορεί να προκαλεί, επηρεάζει την πρόσληψη η γνώση ότι αυτά τα σχέδια που σε καθηλώνουν με την εκφραστικότητα και την πνευματικότητα τους και σε πρώτη όψη θα σκεφτόταν κανείς ότι γίναν χθες, είναι σχέδια που γίνονται τις δεκαετίες 1960-1970 από μια μεσήλικη γυναίκα, σύζυγο γιατρού, κάτοικο Παλαιού Ψυχικού… και συγχρόνως μαθήτρια του Παρθένη, με σοβαρές ακαδημαϊκές σπουδές, συστηματική παραγωγή, έντονη εκθεσιακή δραστηριότητα ακόμα και σε εθνικές εκπροσωπήσεις της ελληνικής τέχνης σε μεγάλες διοργανώσεις του εξωτερικού.

Λύτρας, Παρθένης, αδελφοί Γεραλή και Τριανταφυλλίδης. Η Ελένη Πίταρη-Παγκάλου μαθήτευσε στα εργαστήρια σπουδαίων δασκάλων. Εκτός της επιρροής του Κωνσταντίνου Παρθένη, ποιες άλλες επιρροές ανιχνεύονται στο έργο της;

Το έργο της Ελένης Πίταρη-Παγκάλου δεν έχει μελετηθεί συστηματικά. Με μια πρώτη ματιά οι επιρροές του Παρθένη είναι εμφανείς αλλά σίγουρα χρήζει περαιτέρω έρευνας και ανάλυσης. Καταρχάς να γίνει μια ολοκληρωμένη καταγραφή της εργογραφίας και της εκθεσιογραφίας της, να επιβεβαιωθούν λεπτομέρειες του βιογραφικού της κτλ. και σε δεύτερο χρόνο να  αναλυθεί το σύνολο του έργου ιστορικοτεχνικά και να τοποθετηθεί στο κοινωνικό πλαίσιο της εποχής του.

Γιατί η ζωγράφος δεν έγινε ποτέ γνωστή στο ευρύ κοινό, παρά την έντονη εκθεσιακή της δραστηριότητα; Ποια συμπεράσματα βγαίνουν από την μη αναγνωρισμένη πορεία της;

Εάν κρίνουμε από τις πολλές αναφορές στο έργο της στο τύπο της εποχής η Ελένη Πίταρη-Παγκάλου δεν ήταν μια άγνωστη ζωγράφος. Με μια πρόχειρη έρευνα στο αρχείο που διατηρούσε βρήκα διθυραμβικές κριτικές για τις εκθέσεις της από σημαντικούς τεχνοκριτικούς, όπως ο Μαρίνος Καλλιγάς και ο Άγγελος Προκοπίου καθώς και συνεντεύξεις, άρθρα και αφιερώματα στην ίδια και την δουλειά της.

Νομίζω ότι το γεγονός που συνετέλεσε στο ότι σήμερα είναι άγνωστη στους περισσότερους από εμάς είναι ότι υπάρχουν ελάχιστα έργα της σε δημόσιες συλλογές και κανένα στην Εθνική Πινακοθήκη. Βλέπετε, η μελέτη ιστορικών περιόδων της τέχνης γίνεται συνήθως μέσα από τις συλλογές δημόσιων μουσείων οπότε οι ιστορικοί τέχνης τείνουμε να παρουσιάζουμε την τέχνη μιας περιόδου βασισμένοι σε μια κατηγοριοποίηση δημιουργών και έργων που μας είναι προσβάσιμα αφού είναι δύσκολο να μιλήσεις για ζωγράφους, των οποίων έργα δεν έχεις δει!

Που κατατάσσεται σήμερα η Ελένη Πίταρη-Παγκάλου στο πλαίσιο του κινήματος του σουρεαλισμού δίπλα σε άλλες γυναίκες καλλιτέχνιδες και πώς μπορούμε να αντιληφθούμε το έργο της σε συνάρτηση με αυτό άλλων Ελληνίδων ζωγράφων της εποχής της;

Τα σχέδια της Ελένης Πίταρη-Παγκάλου που εκτίθενται αυτή τη στιγμή στο ΕΜΣΤ είναι έργα πνευματικά που εξερευνούν τα βάθη του υποσυνείδητου και τις ανθρώπινες ανησυχίες. Κατά κάποιο τρόπο οι διδαχές του Παρθένη ενεργοποιούνται εδώ με τρόπο ουσιαστικότερο απ’ότι στα ζωγραφικά της έργα, καθώς συνδέουν τους πειραματισμούς της αφαίρεσης με τη βάση της τέχνης του Συμβολισμού.

Με την αινιγματικότητα και την ευαισθησία τους, τα ασπρόμαυρα σχέδια συνδιαλέγονται ισότιμα με τις σουρεαλιστικές απεικονίσεις οργανικής αποσύνθεσης της Edith Rimmington, τις ανησυχητικές φιγούρες στα χαρακτικά της Catherine Yarrow και τις ονειρικές αυτοβιογραφικές συνθέσεις της Leonora Carrington. Μαζί, υπογραμμίζουν τη σημαντική, αλλά συχνά παραγνωρισμένη, συμβολή των γυναικών στο κίνημα του σουρεαλισμού.

Η αντιπαράθεση με έργα άλλων Ελληνίδων ζωγράφων της εποχής της είναι αρκετά περίπλοκη και ίσως προβληματική γιατί αυτό θα σήμαινε πως αναγνωρίζουμε την περίοδο αυτή μια «γυναικεία» τέχνη, πράγμα που δεν ισχύει. Οι γυναίκες καλλιτέχνιδες της γενιάς της, εκθέτουν σε εκθέσεις ομάδων και συλλογικοτήτων  (σε κάποιες περιπτώσεις και σε εκθέσεις μόνο για γυναίκες)  και αφομοιώνουν τα κινήματα της τέχνης με τον ίδιο τρόπο με τους άντρες συναδέλφους τους. Επιμένω πως νόημα θα είχε μια μεθοδικότερη μελέτη του έργου της Ελένης Πίταρη-Παγκάλου στο ευρύτερο ιστορικό και κοινωνικό του πλαίσιο και όχι σε συνάρτηση αποκλειστικά με αυτό άλλων Ελληνίδων ζωγράφων της εποχής της.

Η έκθεση που φέρνει στο φως τα άγνωστα σχέδια της ζωγράφου λειτουργεί ως teaser αφήνοντάς μας με την επιθυμία να δούμε περισσότερα έργα της. Θα έχουμε τη δυνατότητα να εξερευνήσουμε ένα μεγαλύτερο αφιέρωμα στο έργο της στο μέλλον;

Στην έκθεση έχει γίνει μια προσεχτική επιλογή 25 σχεδίων και μια «συντηρητική» αν θέλετε επιμέλεια. Μου αρέσει πολύ αυτή η έκφραση που χρησιμοποιείτε: «teaser»! Όντως η πρώτη αυτή παρουσίαση έγινε υπό μορφή δοκιμής, ήταν ένα στοίχημα. Προσωπικά ενθουσιάστηκα με τα έργα αλλά και με την προσωπικότητα της Παγκάλου, όπως σιγά-σιγά μου αποκαλύπτονταν,  και τον ενθουσιασμό μου μοιράστηκε η καλλιτεχνική διευθύντρια του ΕΜΣΤ,  Κατερίνα Γρέγου, που μου εμπιστεύτηκε την επιμέλεια και παρουσίαση μιας έκθεσης που δεν θα περίμενε κανείς να δει στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Είναι μια έκθεση που προστέθηκε στο πρόγραμμα την τελευταία στιγμή γιατί δεν θέλαμε να χάσουμε την ευκαιρία, το momentum!

Θέλω να πιστεύω ότι μπορεί να γίνει αφορμή για να μελετηθεί το έργο της συστηματικά, είμαστε ήδη σε συζητήσεις με την ΑΣΚΤ για τη συνεργασία με φοιτητές, και ετοιμάζω μια δημοσίευση για την περίπτωση της. Εάν διαμορφώνονταν οι κατάλληλες συνθήκες θα με ενδιέφερε φυσικά να οργανώσουμε μια πιο ολοκληρωμένη παρουσίαση του έργου της.

INFO  Ελένη Πίταρη-Παγκάλου, Τα Άγνωστα Σχέδια, Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Όροφος 3, Διάρκεια: 13.06-10.11.2024