Πύργος του Πειραιά: Από ρημαγμένο «γιαπί» σε τοπόσημο που αλλάζει μια πόλη

Ιστορικός και νεωτεριστής, περιπετειώδης και διακριτικός, ο νέος Πύργος του Πειραιά ολοκληρώθηκε και εγκαινιάστηκε αναβαθμίζοντας αισθητικά και ποιοτικά ολόκληρη την πόλη. Αποτελεί εξαιρετικό παράδειγμα προσαρμοστικής επαναχρησιμοποίησης, μιας δυναμικής προσέγγισης αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και κατασκευής που βοηθά στην αστική ανάπτυξη με νέους χώρους και χρήσεις χωρίς να επιβαρύνει τη δόμηση, διατηρεί την πολιτιστική κληρονομιά μιας περιοχής και μετασχηματίζει εγκαταλειμμένα κελύφη σε σύγχρονα βιώσιμα κτίρια. Η κυκλική αρχιτεκτονική δεν αποτελεί νέα τάση· είναι ανάγκη. Προσφέρει τεράστιες δυνατότητες στην εξοικονόμηση σπάνιων πλέον πόρων και στη μείωση επιβλαβών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου κάνοντας βιώσιμη ολόκληρη την κατασκευαστική κατασκευαστική διαδικασία – όχι μόνο τη λειτουργία του κτιρίου.

Το δεύτερο ψηλότερο κτίριο της Αττικής, μετά τον Πύργο των Αθηνών, ύψους 82 μέτρων τότε, σχεδιάστηκε από τους Ι. Βικέλα, Γ. Μολφέση και Α. Λοΐζου και (για λίγο) υπήρξε το πιο φιλόδοξο κατασκευαστικό έργο της δεκαετίας του 1970. Δυστυχώς, αν και το πλαίσιο ολοκληρώθηκε το 1974, λειτούργησαν μόνο οι τρεις πρώτοι όροφοι, και λίγο αργότερα το έργο εγκαταλείφθηκε. Τα τελευταία χρόνια, ολόκληρος ο Πειραιάς βρίσκεται σε δημιουργικό “αναβρασμό”. Η περιοχή φαίνεται να εκκινεί δυναμικά, δίνοντας ευκαιρίες για κατοίκηση, εργασία και χώρους αναψυχής. Το λιμάνι και το νερό αποτελούν αφετηρίες για τη συνολικότερη αναμόρφωση του παραλιακού μετώπου και ο Πύργος του Πειραιά είναι σημαντικό κομμάτι αυτής της νέας εικόνας της πόλης.

Λίγες μέρες πριν ανοίξει επίσημα τις πόρτες του, μια διεθνής διάκριση έστρεψε το ενδιαφέρον της αρχιτεκτονικής κοινότητας (και όχι μόνο) στον Πύργο του Πειραιά. Η νέα πρόσοψη του κτιρίου απέσπασε το διεθνές βραβείο αριστείας 2024 CTBUH Facade Award of Excellence, ανάμεσα σε 100 έργα που συμμετείχαν σε περισσότερες από 20 κατηγορίες. Το Συμβούλιο Ψηλών Κτιρίων και Αστικών Οικοτόπων (Council on Tall Buildings and Urban Habitat ή CTBUH) βραβεύει κάθε χρόνο κατασκευές που ξεχωρίζουν για τις ιδέες, τις τεχνικές και τις καινοτομίες που υιοθετούν στον σχεδιασμό, τη μηχανική, τη βιωσιμότητα, κ.ά.

Πύργος του Πειραιά: Η νέα εποχή και οι πρωταγωνιστές της

Τη νέα πρόσοψη σχεδίασε το ελληνικό αρχιτεκτονικό γραφείο PILA των Ηλία Παπαγεωργίου και Χριστίνας Παπαλεξανδρή, με γραφεία στην Αθήνα και τη Νέα Υόρκη. Υπεύθυνος μηχανικός για τη μελέτη της πρόσοψης ήταν οι Eckersley O’ Callaghan, ενώ τον σχεδιασμό φωτισμού έχει επιμεληθεί το στούντιο Danilof. Δύο ακόμα αρχιτεκτονικά γραφεία συμμετείχαν στο έργο είναι το BETAPLAN ως επικεφαλής και το ASPA, που σχεδίασε τις εμπορικές χρήσεις.  Ο σχεδιασμός των PILA μετέτρεψε τη συμπαγή δομή του Πύργου του Πειραιά σε ένα δυναμικό ορόσημο που εμπνέεται από το υδάτινο στοιχείο και αντανακλά την ενέργεια και τη ζωντάνια της περιοχής. Επιπλέον, ενσωματώνει στρατηγικές με στόχο τη μείωση του ενεργειακού αποτυπώματος. Πρόκειται, άλλωστε, για το πρώτο ψηλό κτίριο στην Ελλάδα με πιστοποίηση LEED Platinum.

Ο Πύργος αποτελεί οπτικό τοπόσημο του Πειραιά για περισσότερα από 50 χρόνια, όμως το βλέμμα του κόσμου είχε εξοικειωθεί με το ημιτελές κέλυφος. Γι’ αυτό τον λόγο, αναζητήθηκε ένα concept που δεν θα προκαλεί «φασαρία» στον ορίζοντα, ωστόσο θα προκαλεί τους περαστικούς να το δουν (και) από κοντά. Εξίσου σημαντικό ζητούμενο του εγχειρήματος ανακατασκευής ήταν η νέα δομή να αναβαθμίσει όχι μόνο αισθητικά αλλά κυρίως ποιοτικά την περιοχή. Να αναπτύξει μια ενδιαφέρουσα σχέση με τα μικρότερης κλίμακας κτίρια και τις ποικίλες χρήσεις που τηνπεριβάλλουν, ώστε να ενταχθεί δυναμικά στην καθημερινότητα της πόλης.

«Σχεδιάσαμε μια πρόσοψη που θα βοηθήσει το κτίριο να σπάσει την κλίμακα του και να εναρμονιστεί με το περιβάλλον. Στόχος της αρχιτεκτονικής είναι η σύνδεση των ανθρώπων με το περιβάλλον, η γεφύρωση του παρελθόντος με το παρόν και το μέλλον. Η επανάχρηση ενός κτιρίου προσφέρει μια τέτοια ευκαιρία, καθώς αποτελεί συνέχεια της ιστορίας της πόλης» εξηγούν οι PILA. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι ο Πύργος του Πειραιά οικοδομήθηκε στο οικόπεδο όπου στεγαζόταν η Δημοτική Αγορά του Πειραιά και η οποία κατεδαφίστηκε το 1968. Σκοπός τότε ήταν η δημιουργία ενός μεγάλου εμπορικού κέντρου. Παρά την εγκατάλειψη, ωστόσο, στα στενά και τους δρόμους που περιβάλλουν τον Πύργο δημιουργήθηκε με τον καιρό ξανά μια δυναμική αγορά που λειτουργεί μέχρι σήμερα (σ.σ. τα ταλαιπωρημένα από τη φθορά του χρόνου παλιά κτίσματά της θα ήθελαν και εκείνα ένα χέρι να τα φροντίσει, χωρίς να τα αλλοιώσει).

Ο μετασχηματισμός της ανενεργής κατασκευής σε σύγχρονο οικοδόμημα μεικτής χρήσης ανατέθηκε από τον Δήμο Πειραιά στην κοινοπραξία Dimand, Prodea και EBRD. Σήμερα ο Πύργος καλύπτει 34.000 τ.μ. και αναπτύσσεται σε 22 ορόφους που φτάνουν τα 84 μέτρα ύψος – το τελευταίο επίπεδο φιλοξενεί μηχανήματα και δεν είναι προσβάσιμο. Στο πλαίσιο της ανακατασκευής του κτιρίου είχε ζητηθεί ο ανασχεδιασμός της πρόσοψης, γεγονός που οδήγησε στη διοργάνωση κλειστού διεθνή διαγωνισμού με τη συμμετοχή οκτώ γραφείων – ελληνικών και ξένων. Η πρόταση των PILA ξεχώρισε για την ολιστική προσέγγιση του σχεδιασμού της. Κομψότητα, διαχρονικότητα, βιοκλιματική κατασκευή, άνετοι χώροι, αρμονική συνύπαρξη με την πόλη και το υδάτινο στοιχείο, εξαιρετική θέα από όλα τα σημεία του κτιρίου, ήταν οι ποιότητες που πρόβαλαν. «Σε όλα τα projects που δουλεύουμε, έχουμε πάντα στο μυαλό μας το κομμάτι της κατασκευής. Γνωρίζουμε ακριβώς πώς θα υλοποιηθεί η ιδέα που έχουμε σχεδιάσει, γι’ αυτό τον λόγο εκτελείται με επιτυχία. Αυτός η ολιστική προσέγγιση προέρχεται από τη συμμετοχή μας σε μεγάλα έργα του εξωτερικού, όπου έπρεπε να συνεργαστούμε με πολλές διαφορετικές ομάδες επιστημόνων και τεχνικών», εξηγεί ο Ηλίας Παπαγεωργίου.

Καινοτομίες και βιώσιμο σχεδιασμός

Το πρώτο πιστοποιημένο LEED Platinum ψηλό κτίριο της Ελλάδας έβαλε πολύ υψηλούς στόχους ενεργειακής απόδοσης και βιωσιμότητας. Χαρακτηριστικό είναι ότι μέσω του σχεδιασμού της πρόσοψης επιτυγχάνεται μείωση της έκθεσης στον ήλιο στα υαλοστάσια κατά 45% με αποτέλεσμα τη μείωση αναγκών ψύξης του κτιρίου κατά περίπου 20%.

Οι όψεις του σημερινού Πύργου του Πειραιά αποτελούνται από ένα αρθρωτό σύστημα κατακόρυφων και οριζόντιων πάνελ, τα οποία συμβάλλουν στη μείωση της ενεργειακής κατανάλωσης που απαιτείται για τη λειτουργία του κτηρίου. Πιο συγκεκριμένα, κάθε κάθετο πτερύγιο έχει μια μικρή μετατόπιση από τον έναν όροφο στον άλλο, δημιουργώντας ένα απαλό μοτίβο κίνησης. Επιπλέον, έχουν ελαφρώς διαφορετική κλίση μεταξύ τους, καθώς καθένα από αυτά είναι σχεδιασμένο ειδικά για το σημείο όπου βρίσκεται, αναδεικνύοντας την καλύτερη θέα. Η έμπνευση για την αρμονική αυτή κίνηση, όπως αποκαλύπτει ο Ηλίας Παπαγεωργίου, πηγάζει από τα μικρά συνεχή κύματα που σχηματίζονται στο νερό όταν φυσάει. Πράγματι, από μακριά ή από τον κήπο του τρίτου ορόφου, αν κοιτάξετε κατακόρυφα, η εικόνα παραπέμπει στη σαγρέ επιφάνεια της θάλασσας όταν γεμίζει με μικρούς επιφανειακούς κυματισμούς.

Η κατασκευή είναι εξ ολοκλήρου προκατασκευασμένη, μεθοδολογία που δεν έχει εφαρμοστεί ξανά σε τέτοια κλίμακα στην Ελλάδα. Τα πάνελ έφεραν ήδη πάνω τους τα τζάμια και τις απαραίτητες μονώσεις και τοποθετήθηκαν στον σκελετό με ειδικά αγκύρια. Το σύστημα αυτό προσφέρει αρτιότητα κατασκευής, μείωση χρόνου και εξοικονόμηση πόρων.

Φιλικές προς το περιβάλλον μέθοδοι ακολουθήθηκαν σε όλα τα στάδια του έργου, με στόχο τη μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος, τόσο κατά τη λειτουργία του κτιρίου όσο και στη μείωση του ενσωματωμένου άνθρακα των υλικών που απαρτίζουν την κατασκευή. Στην ίδια φιλοσοφία, τα δομικά στοιχεία που αποσυναρμολογήθηκαν, έπειτα από τον διαχωρισμό τους στάλθηκαν προς ανακύκλωση. «Η βιωσιμότητα είναι πλέον ανάγκη. Πρέπει να εφαρμόζουμε τις αρχές της κυκλικής οικονομίας στον τρόπο που σχεδιάζουμε το δομημένο περιβάλλον, δίνοντας μεγαλύτερη αξία στα ήδη υπάρχοντα κτίρια. Να μην παράγουμε νέα απόβλητα κατεδαφίζοντας αλλά κάνοντας επανάχρηση (όπου γίνεται) οικοδομικών υλικών και πόρων. Ωστόσο, στη χώρα μας τα κτίρια χτίζονται μεμονωμένα, χωρίς την απαραίτητη σύνδεση με τον τόπο όπου βρίσκονται. Χρειάζεται συνεργασία μεταξύ των ανθρώπων που διαμορφώνουν τις πόλεις και τον δημόσιο χώρο – αρχιτεκτόνων, μηχανικών, κατασκευαστών και θεσμικών προσώπων», εξηγούν οι PILA.

Μια ακόμα ιδιαιτερότητα αφορά στον φωτισμό του Πύργου του Πειραιά, ο οποίος μπορεί να μεταβάλλει την εικόνα του. Κάθε πτερύγιο (οριζόντιο και κάθετο) διαθέτει στην κόγχη φωτεινή δέσμη LED που δίνει τη δυνατότητα να προβάλλεται στις όψεις του κτηρίου οποιοδήποτε σχέδιο ή μήνυμα θέλει κάποιος να επικοινωνήσει, για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια του ταξιδιού  της Ολυμπιακής Φλόγας το κτήριο ήταν «ντυμένο» στα χρώματα της γαλλικής σημαίας, όταν η ομάδα του Ολυμπιακού κατέκτησε το UEFA Europa Conference League έγινε σημείο αναφοράς για όλο τον Πειραιά, «ντυμένο» στα κόκκινα και γράφοντας πάνω το όνομα της ομάδας, κ.ά.

Τέλος, για να πιστοποιηθεί η ασφάλεια της νέας κατασκευής έπρεπε να ανταποκρίνεται στις υψηλές ανεμοπιέσεις που ασκούνται λόγω ύψους και θέσης. Σε συνεργασία με τους στατικούς του έργου πραγματοποιήθηκαν τεστ -μάλιστα, σε πολύ υψηλότερες ταχύτητες από αυτές που προβλέπονται-, συνθήκη που βοήθησε τους αρχιτέκτονες να βελτιστοποιήσουν τον σχεδιασμό του.

Από έξω προς τα μέσα: χρήσεις και επιλογές

Το project άρχισε να κατασκευάζεται την περίοδο της πανδημίας. Οι νέες συνθήκες με τις οποίες ήρθαμε όλοι αντιμέτωποι αλλά και οι απαιτητικοί ρυθμοί ιεραρχούν τις σύγχρονες ανάγκες δίνοντας προτεραιότητα στον καλό αερισμό του κτιρίου, στην ανεμπόδιστη κίνηση στους δημόσιους χώρους, στην πρόσβαση σε εξωτερικό περιβάλλον (πλατεία και εστιατόριο στον 3ο όροφο, που πρόκειται να ολοκληρωθεί άμεσα), δημιουργία wellness area για τους εργαζόμενους, και άλλες ποιότητες που δεν συναντάμε συχνά σε τέτοια κτίρια.

Οι εσωτερικοί χώροι ακολουθούν την ίδια φιλοσοφία με το εξωτερικό: έρευνα και αναζήτηση επενδύσεων και υλικών που έχουν οπτικό ενδιαφέρον, δημιουργούν εκλεπτυσμένο αποτέλεσμα και υιοθετούν νέες τεχνολογίες. Βασικό ζητούμενο και εδώ, η διακριτική κομψότητα. Τίποτα δεν φωνάζει, διεκδικώντας την προσοχή εκείνων που εισέρχονται. Ενδιαφέρουσα μαρτυρία από την προηγούμενη ζωή του κτηρίου, το δοκάρι από εμφανές σκυρόδεμα στην κεντρική είσοδο, πάνω στο οποίο τοποθετήθηκαν τα γράμματα που σχηματίζουν την ονομασία του: Piraeus Tower.

Βασικά χρώματα είναι το λευκό και το μαύρο, και οι αποχρώσεις του που αναδεικνύονται μέσα από τις διαφορετικές υφές των υλικών έχουν χρησιμοποιηθεί. Καθώς το κτίριο στεγάζει μεικτές χρήσεις, οι αρχιτέκτονες επέλεξαν οι δημόσιοι χώροι να μην έχουν υπερβολές, αλλά να δημιουργούν μια χαλαρή ευχάριστη ατμόσφαιρα. Από το λόμπι ο επισκέπτης θα πρέπει να κινηθεί δεξιά προς τα ασανσέρ που οδηγούν στο εστιατόριο, ενώ οι εργαζόμενοι με ειδικές κάρτες εισόδου συνεχίζουν ευθεία.

Οι τρεις πρώτοι όροφοι δημιουργούν μια πλατφόρμα που περιβάλλει τον Πύργο. Εδώ, εκτός από το εστιατόριο έχουν διαμορφωθεί και φυτεύσεις με μικρές διαδρομές, που δίνουν την ευκαιρία να εξερευνήσει κανείς τις διαφορετικές οπτικές των όψεων του Πύργου που ορθώνεται ακριβώς από πάνω.

Οι εταιρείες που στεγάζονται πλέον στο κτίριο έχουν διαμορφώσει το εσωτερικό των γραφείων τους σύμφωνα με τις ανάγκες τους. Οι PILA υπογράφουν επίσης τον σχεδιασμό και το interior των γραφείων του Ομίλου V Group του Βύρωνα Βασιλειάδη στον 22ο όροφο, που προσφέρει περιβαλλοντικές υπηρεσίες κυκλικής οικονομίας. Η θέα από αυτό το ύψος είναι πραγματικά μοναδική, αναδεικνύοντας διαφορετικές πλευρές του Πειραιά και της Αθήνας: το λιμάνι, την εκκλησία της Αγίας Τριάδας, το Καθολικό του Αγίου Παύλου, το νεοκλασικό κτίριο του ΝΑΤ, το λόφο του Προφήτη Ηλία, το Δημοτικό Θέατρο Πειραιά, την Ακρόπολη, το παραλιακό μέτωπο…

Tα γραφεία είναι ανοιχτού τύπου, αλλά υπάρχουν ζώνες που οριοθετούν διαφορετικές δράσεις: τα meeting rooms περιβάλλονται από γυάλινους τοίχους, υπάρχει κουζίνα για lunch break, ενώ για να μην ενοχλούνται μεταξύ τους οι εργαζόμενοι με διαφορετικά πεδία ή ανάγκες, έχει σχεδιαστεί μια πτέρυγα με γυάλινους θαλάμους, οι οποίοι διαθέτουν τραπέζι, καθίσματα, ηλεκτρολογικό εξοπλισμό και είναι κατάλληλοι για επαγγελματικές συζητήσεις, τηλεφωνικές συνομιλίες, βιντεοκλήσεις, κ.ά.

Σε ολόκληρο τον όροφο κυριαρχούν οι καθαρές λιτές γραμμές, μοναδική εκκεντρικότητα οι εμφανείς σωλήνες εξαερισμού στους διαδρόμους που προσδίδουν βιομηχανικό χαρακτήρα σε ένα κατ’ άλλα κομψά μοντέρνο περιβάλλον.