Επεσα τις προάλλες πάνω σε μία μια φράση του (μεταξύ άλλων) ντανταϊστή ζωγράφου και ποιητή Φρανσίς Πικαμπιά και από τότε τη σκέφτομαι συνέχεια. «Το κεφάλι είναι στρογγυλό», έλεγε, «για να μπορεί η σκέψη να αλλάζει κατεύθυνση». Ο ντανταϊσμός, πρόδρομος του σουρεαλισμού με πιο σκληρή γραμμή, γεννήθηκε ως μια αντίδραση απέναντι στην αρτηριοσκλήρωση του ορθολογισμού και τις προκαταλήψεις της αστικής κοινωνίας. Η άρνησή του ωστόσο δεν ήταν στείρα, αλλά καλούσε σε μια επανεκκίνηση, σε μια διεύρυνση της πραγματικότητας. Ακόμα και όταν καλούσε στην καταστροφή το έκανε έχοντας το όραμα μιας νέας δημιουργίας.
Συχνά βλέπουμε εσχάτως να λοιδορείται ακριβώς αυτή η πρόοδος της διεύρυνσης της πραγματικότητας ως κάποιο είδος εξουσιαστικού μηχανισμού. Η alt-right αντίδραση στην επονομαζόμενη woke κουλτούρα είναι ένα τέτοιο παράδειγμα. «Μας φιμώνουν», «κάνουν cancel τον πολιτισμό», «μισούν το χιούμορ» είναι μερικές από τις στερεότυπες εκφράσεις ενάντια σε όσους και όσες συνειδητοποιούν ότι η κυρίαρχη κουλτούρα βρίσκεται θεμελιωμένη και βαθιά ριζωμένη σε ένα σωρό μισογυνικών, ρατσιστικών, ομοφοβικών, μισαλλόδοξων αντιλήψεων. Αντιλήψεις που υποτιμούν, αποκλείουν, καταπιέζουν κοινωνικές ομάδες τυγχάνουν υπεράσπισης στο όνομα κάποιας ελευθερίας του λόγου που δεν είναι παρά το πρόσχημα για τη συντήρηση του ανελεύθερου χαρακτήρα τους.
Συχνά τέτοιες αντιλήψεις συνδυάζονται υποδειγματικά με τον αντιδιανοουμενισμό και τον αντιεπιστημονισμό. Οταν η συνωμοσιολογία κυριαρχεί, ασχέτως του αν αυτοί που μας επιβουλεύονται είναι γκέι, ισλαμιστές ή ακραίες φεμινίστριες, τα πορίσματα της επιστήμης διαβάζονται ως όπλα στην υπηρεσία του εχθρού. Τι εννοείτε ότι η βιολογία αμφισβητεί την ύπαρξη δύο φύλων και μιλάει για φάσμα, τι εννοείτε να κάνω εμβόλια για την ιλαρά, τι εννοείται ότι η Γη είναι στρογγυλή; Τηλευαγγελιστές, μπλογκεράδες με μαύρο φόντο και λευκή γραμματοσειρά, τρολ του X (πρώην Twitter) εκτοξεύουν το ανορθολογικό δηλητήριό τους και λιπαίνουν ένα έδαφος, η γονιμότητα του οποίου φαίνεται εσχάτως και στις κάλπες. Οντως, όλοι αυτοί οι περίεργοι τύποι υπάρχουν και ζουν ανάμεσά μας. Διαβάζουν και επιστολές του Ιησού.
Και φυσικά είναι δεμένοι με την ιστορία μας και τον πολιτισμό μας, με τη βασική προϋπόθεση φυσικά να αντλούν από εκεί μόνο σκοταδισμό. Τι ειρωνεία αλήθεια από ένα κοίτασμα ορθού λόγου να αρδεύει κανείς μόνο κάρβουνο. Σκέφτομαι ενδεικτικά, ίσως λόγω του πρόσφατου θερινού ηλιοστάσιου, τον Ερατοσθένη, που ήδη τον 3ο π.Χ. αιώνα σκέφτηκε πώς θα υπολογίσει την περίμετρο της Γης. Με τη βασική ιδέα ότι η Γη είναι στρογγυλή βγαίνουν όλα απλά και τριγωνομετρικά: η γωνία της πρόσπτωσης των ακτίνων του Ηλιου θα είναι διαφορετική πάνω σε τόπους που βρίσκονται στον ίδιο μεσημβρινό την ίδια ώρα της ημέρας. Γνωρίζοντας την απόσταση των τόπων και τη διαφορά των γωνιών προκύπτει αβίαστα και το μήκος της περιμέτρου. (Αναλυτική περιγραφή της μεθόδου του Ερατοσθένη ΕΔΩ). Η ακρίβεια των υπολογισμών του είναι φοβερή. Αλλά δεν θα πρέπει να μας εντυπωσιάζει: είναι η δύναμη του συλλογισμού και της λογικής σκέψης που ψάχνει τη σωστή μέθοδο αυτή που καθοδηγεί, ασχέτως των υλικών προϋποθέσεων για την πραγματοποίηση του μέρους της λάντζας, των μαθηματικών πράξεων δηλαδή.
Λέγεται ότι ο Ερατοσθένης αυτοκτόνησε το 194 π.Χ., σταματώντας να τρώει και να πίνει. Αιτία ήταν η τύφλωσή του, η οποία και δεν του επέτρεπε να έχει πρόσβαση στον κόσμο της γνώσης – άλλες εποχές βλέπετε. Είναι πραγματικά συγκινητικό να βλέπεις έναν άνθρωπο να μην μπορεί να ζήσει στον κόσμο της σκιάς και της άγνοιας, να μην το χωράει κυριολεκτικά ο νους του. Οσο κι αν επιμένουν κάποιοι ότι η Γη είναι επίπεδη, τα κεφάλια δεν θα παύουν να είναι στρογγυλά.
