Βρυσάκι: Πώς αναβιώνει σήμερα η συνοικία που εξαφανίστηκε 93 χρόνια πριν

«Παρακαλώ τουλάχιστον να κρατήσω τα παράθυρα και την πόρτα να φτιάξω μια παράγκα», γράφει η κ. Μαρία Πετράκη σε επιστολή της προς τον διαμεσολαβητή των απαλλοτριώσεων με το επώνυμο Αδοσίδης, την εποχή που αποφασίστηκε το σβήσιμο από τον χάρτη της Αθήνας της συνοικίας Βρυσάκι, κάτω από την Ακρόπολη, για χάρη της αποκάλυψης του αρχαιολογικού χώρου της Αρχαίας Αγοράς. Ήταν άνοιξη του 1931, δηλαδή 93 χρόνια πριν, όταν ξεκίνησε το μεγάλο ανασκαφικό έργο της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην περιοχή.

Σήμερα η περιοδική έκθεση με τίτλο «Βρυσάκι: Η Αναβίωση μιας Γειτονιάς μέσα από τα Αρχεία της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα» σε επιμέλεια της Sylvie Dumont, φέρνει στο προσκήνιο την ιστορία της ανασκαφής και δίνει πάλι ζωή σε μια πλευρά της Αθήνας που θυσιάστηκε για να αναδειχθεί το τοπόσημο της Ακρόπολης και η ταυτότητα της κλασικής εποχής της ελληνικής αρχαιότητας γύρω από αυτήν.

Πρωτότυπη ιστορική καταγραφή ή οδυνηρό αφήγημα για την ιστορία της Αθήνας; Τι συμβολίζει το Βρυσάκι σήμερα;

Ανασκαφή, έρευνα, ιστορία

«Όταν ήρθα στην Ελλάδα το 1985 έμενα σε ένα νεοκλασικό σπίτι στην Αθήνα. Δεν γνώριζα τότε τίποτα από την αρχιτεκτονική της Αθήνας. Το 1992 άρχισα να εργάζομαι στο Αρχείο της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών για την Ανασκαφή στην Αρχαία Αγορά, στη Στοά του Αττάλου. Έχοντας διαβάσει το βιβλίο ‘’Θησείο’’ του Γιάννη Σιμωνέτη για την περιοχή, γεμάτο από ονόματα δρόμων που δεν μπορούσαν να βρεθούν στο χάρτη και με βάση τις φωτογραφίες του Αρχείου από σπίτια, που αναφέρονταν σε αυτά τα ονόματα, συνειδητοποίησα τι είχε συμβεί. Στο μεταξύ ορισμένοι απόγονοι κατοίκων της περιοχής, έψαχναν τα σπίτια των παππούδων τους. Μέσα από την έρευνα βρήκα κάποιες πολύ συγκινητικές και σκληρές πτυχές αυτής της ιστορίας», μας λέει η Sylvie Dumont, υπεύθυνη του Αρχείου της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών επί μία δεκαετία.

«Κάπως έτσι άρχισε να με ενδιαφέρει να ταξινομήσω τις φωτογραφίες, λόγω του όγκου του υλικού. Οπότε αρχικά γεννήθηκε η ιδέα του βιβλίου που δημοσιεύθηκε το 2020 εν μέσω της πανδημίας του covid (σ.σ. πρόκειται για το βιβλίo «Βρυσάκι: Η εξαφάνιση μιας συνοικίας για την ανακάλυψη της Αρχαίας Αγοράς» από τις Εκδόσεις Μέλισσα). Επειδή δεν είχαμε την ευκαιρία να παρουσιάσουμε το βιβλίο, ο νέος διευθυντής στις ανασκαφές στην Αρχαία Αγορά της Αθήνας, Τζον Παπαδόπουλος, μου ζήτησε να ετοιμάσω μια έκθεση με βάση το βιβλίο», διευκρινίζει η κ. Dumont.

Η συνοικία το 1932. Άποψη προς νοτιοανατολικά. Σε αυτό το πανόραμα διαπιστώνεται πόσο πυκνή ήταν η δόμηση της Βρυσακίου στους πρόποδες της Ακρόπολης.

Το Βρυσάκι, αναπτυγμένο εκεί όπου σήμερα δεσπόζει ο αρχαιολογικός χώρος της Αρχαίας Αγοράς, απαλλοτριώθηκε για την πραγματοποίηση ανασκαφών, με κύριο στόχο την αποκάλυψη της Αγοράς των Αθηνών. Η έκθεση, σχεδιασμένη σκηνογραφικά από την ομάδα της Μικρής Άρκτου (Βιβή Γερολυμάτου και Ανδρέα Γεωργιάδη) αναδεικνύει τον σημαντικό ρόλο των συλλογών αρχειακών τεκμηρίων στη γνώση μας για την «Παλαιά Αθήνα» γενικά και ειδικότερα για τη συνοικία που χάθηκε για πάντα. Περιλαμβάνει μεταξύ άλλων οπτικοακουστικά μέσα, που δίνουν στον επισκέπτη την εντύπωση ότι βαδίζει στην γειτονιά.

Ο στόχος είναι να βιώσει ο επισκέπτης ποια ήταν η αίσθηση της γειτονιάς, καθώς και η εξέλιξη της ανασκαφής της Αρχαίας Αγοράς μέχρι σήμερα. Στην έκθεση γυρίζουμε πίσω στον χρόνο στην περιοχή όπως ήταν κατά την Οθωμανική περίοδο, όταν ακόμα βρισκόταν εκεί η κατοικία του Γάλλου Πρόξενου Σεμπαστιάν Φοβέλ, ο οποίος ζούσε στην κυριολεξία περιτριγυρισμένος από αρχαιότητες και στη συνέχεια στις διάφορες φάσεις του ανασκαφικού έργου.

Χάρτης του 1901. Χάρτης με τα οικόπεδα προς απαλλοτρίωση στους πρόποδες του Αγοραίου Κολωνού, Τομέας ΟΕ. Αρχείο ΑΣΚΣΑ, Συλλογή χαρτών F003

Συγκεκριμένα, η ιστορία της συνοικίας Βρυσάκι αναβιώνει μέσα από έξι θεματικές ενότητες πριν και μετά τις ανασκαφές της Αμερικανικής Σχολής το 1931, από την Οθωμανική περίοδο έως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Παρουσιάζεται η μορφή και η αρχιτεκτονική των κτηρίων της, οι δρόμοι, οι πλατείες, οι γέφυρες, οι εκκλησίες, σκηνές της καθημερινής ζωής, οι εγκαταστάσεις των προσφύγων και οι αρχαιολογικές ανασκαφές. Στα εκθέματα περιλαμβάνονται αρχιτεκτονικά στοιχεία των σπιτιών που κατεδαφίστηκαν, αρχαιολογικά ευρήματα από τις ανασκαφές, αντικείμενα από την καθημερινη ζωή των κατοίκων, κάποια εκ των οποίων χρησιμοποιήθηκαν και για την αποθήκευση των αρχαιοτήτων, όπως κουτιά παπουτσιών, τσιγάρων, ντενεκέδες.

Σκεύος από μόλυβδο, παγούρι, εγγεγραμμένο με την ημερομηνία 1776. Ανασκαφές Αγοράς, IL 505

Ιστορίες ανθρώπων που αναγκάστηκαν να αφήσουν τα σπίτια τους τότε, όπως της Μαρίας Πετράκη, δεν σώζονται παρά λίγες. Σε μια επιστολή κατοίκων της περιοχής, ο διαμεσολαβητής των απαλλοτριώσεων κ. Αδοσίδης, απειλείται ακόμα και με άγρια δολοφονία.

Το Βρυσάκι ως μέρος της πολιτισμικής μας ταυτότητας

Η ανασκαφή της Αρχαίας Αγοράς θεωρείται σήμερα ένα πρωτότυπο έργο της εποχής των αρχών του 20^ου αιώνα, καθώς πραγματοποιήθηκε μέσα στον αστικό ιστό μιας πόλης. Καταγράφηκε, επίσης, σε κάθε στάδιό της, με τη μέθοδο της φωτογραφίας. Και φυσικά κόστισε τον εκτοπισμό περίπου 5.000 ανθρώπων.

Από το Βρυσάκι της Παλιάς Αθήνας διασώζεται σήμερα ένα μικρό τμήμα του ανατολικά της Στοάς του Αττάλου. Δεκαοχτώ κτίρια συνθέτουν το Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού που εποπτεύεται από το Υπουργείο Πολιτισμού. Εδώ, σύμφωνα με το ΥΠΠΟ, βρίσκονται «μια μοναδική διώροφη οικία της οθωνικής περιόδου, το αρχοντικό Χωματιανού-Λογοθέτη όπου φιλοξενήθηκε ο Έλγιν, ο οποίος σύμφωνα με μαρτυρίες, εδώ, συσκεύασε τα Γλυπτά του Παρθενώνα για να τα μεταφέρει στο Λονδίνο, τα κατάλοιπα του παλαιοχριστιανικού ναού του Αγίου Θωμά, τμήμα του υστερορρωμαϊκού τείχους, το εκκλησάκι του Αγίου Ελισσαίου, που έψελνε ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, η οικία Δραγούμη, η πλατεία Κλάδου, συνδεμένη με τη μορφή του Αγίου Νικολάου Πλανά».

Αυλή στην οδό Πο σειδώνος 26. Ένας μικρόκοσμος το καλοκαίρι του 1933, όταν 14 οικογένειες, συνολικά 49 άτομα, ζούσαν σε αυτό το συγκρότημα.

«Από την στιγμή που η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, Έλληνες και ξένοι ήθελαν να ανακαλύψουν την αρχαία Αθήνα, όπως ξέρετε, με το πολεοδομικό της σχέδιο να ανατίθεται στους Κλεάνθη-Schaubert. Το έργο της ανασκαφής στην Αρχαία Αγορά πήρε μεγάλες διαστάσεις. Προκειμένου να απαλλοτριωθεί το Βρυσάκι έπρεπε να αποζημιωθούν οι ιδιοκτήτες και οι ενοικιαστές, καθώς υπήρχαν εκεί σπίτια και καταστήματα.

Ο στόχος των ανασκαφών κάτω από τη Ακρόπολη ήταν να αποκαλυφθεί η Αρχαία Αγορά, που αποτελούσε το λίκνο της δημοκρατίας της αρχαίας Ελλάδας. Καθώς μέχρι το 1930 η Αρχαία Αγορά δεν είχε βρεθεί, ανέλαβε η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών (AΣΚΣA) να ανασκάψει την περιοχή για τα επόμενα 10 χρόνια και να εντοπίσει την Αρχαία Αγορά όπως και να χτίσει ένα μουσείο. Η πρόκληση ήταν μεγάλη. Η χρηματοδότηση προήλθε από τον πάμπλουτο Αμερικανό βιομήχανο Τζον Ροκφέλερ που χορηγούσε τα χρήματα σταγόνα-σταγόνα» εξηγεί η κ. Dumont.

Η ανασκαφή της Αρχαίας Αγοράς άρχισε τον Μάιο του 1931 και διακόπηκε το 1940 εξαιτίας του πολέμου. Το συμβόλαιο προέβλεπε ανασκαφικές εργασίες από τις ράγες του τρένου στο Θησείο μέχρι την Ακρόπολη. Το 1945 οι εργασίες επανεκκίνησαν και χτίστηκε η Στοά του Αττάλου που άνοιξε για το κοινό τη δεκαετία του ’50. Όταν διαπιστώθηκε ότι η Αρχαία Αγορά εκτείνεται πιο πέρα από τις αρχικές εκτιμήσεις απαλλοτριώθηκαν κι άλλα σπίτια, με συνέπεια να φτάσουμε μέχρι το έργο της σημερινής συνεχιζόμενης ανασκαφής. «Θα έχετε δει την χαρακτηριστική φωτογραφία με την καμήλα», σχολιάζει η κ. Dumont.

Συνοικισμός προσφύγων. Κοντινή άποψη του συνοικισμού που βρισκόταν στα πέριξ της πλατείας Θησείου.

Φούρνος, Βρυσάκι

Σήμερα δεν έχουμε γνώση προς ποιες περιοχές της Αθήνας ξανάρχισαν τη ζωή τους οι εκτοπισμένοι κάτοικοι από το Βρυσάκι. Η Sylvie Dumont μας λέει σχετικά: «Δεν υπάρχουν στοιχεία για τις περιοχές της Αθήνας στις οποίες μετακινήθηκαν οι κάτοικοι από το Βρυσάκι αν και γίνεται λόγος στην αλληλογραφία που έχει βρεθεί, από υψηλά ιστάμενα πρόσωπα της κυβέρνησης, για αγορά χωραφιών στα Μελίσσια και στα Πατήσια. Δυστυχώς από τη μεγάλη παραγκούπολη των προσφύγων από τη Μικρά Ασία που είχε δημιουργηθεί εκεί δεν υπάρχουν καταγεγραμμένα στοιχεία ονομάτων».

Η ίδια διευκρινίζει ακόμη: «Κάποιοι ιδιοκτήτες είχαν και άλλα σπίτια στην ιδιοκτησία τους, δηλαδή ήταν εύποροι, οπότε δεν ήταν οι συνθήκες ίδιες για όλους, αν και η γενική εντύπωση είναι ότι ήταν μια φτωχή γειτονιά».

Κινηματογράφος Θησείον. Αεροφωτογραφία όπου φαίνεται ο θερινός κινηματογράφος «Θησείον» δίπλα στον ομώνυμο ναό, περ. 1933.

Αναστήλωση της Στοάς του Αττάλου, Έργο σε εξέλιξη, Απρίλιος 1954. Στα δεξιά είναι ορατός ο αρχικός βόρειος τοίχος της Στοάς, με την οδό Αδριανού στο βάθος.

Ποια είναι λοιπόν σήμερα η σημασία της διαφύλαξης των αρχείων των συλλογών για την πολιτισμική μας ταυτότητα; Για την πολιτισμική ταυτότητα οποιασδήποτε χώρας; Πώς καταγράφεται η ιστορία μιας πόλης από την ανάπλαση στην καταστροφή και από την καταστροφή στην ανάπλαση; Το Βρυσάκι είναι μάρτυρας μιας σκληρής όσο και συναρπαστικής διαδρομής της σύγχρονης Αθήνας.

«Όταν ανασκάπτει ένας αρχαιολόγος ψάχνοντας κάτι συγκεκριμένο, γνωρίζει ότι πρέπει να θυσιάζει κάποιες στρώσεις της ιστορίας. Την εποχή της ανασκαφής στο Βρυσάκι σημασία είχε η Αρχαία Αγορά της κλασικής περιόδου και όχι η βυζαντινή εποχή για παράδειγμα», μας λέει η κ. Dumont, συμπληρώνοντας ότι «Στα επόμενα χρόνια οι αρχαιολόγοι άρχισαν να ενδιαφέρονται για πιο πρόσφατες ιστορίες και αυτό είναι σημαντικό. Στο Βρυσάκι καταγράφηκε αυτή η απίστευτη λίστα κτιρίων που διασώζεται σήμερα, όπως και λίστες με ονόματα ιδιοκτητών καταστημάτων. Μπορούμε να κάνουμε μια κοινωνική μελέτη με αυτά; Ναι, είναι σημαντικό. Νομίζω είναι σημαντικό να καταγράφει κανείς ότι καταστρέφει όσο ειρωνικό κι αν ακούγεται. Πρέπει να κρατάμε τις ρίζες μας».

Στις αρχές του 20^ου αιώνα οι απαλλοτριώσεις ήταν το αναγκαίο κακό για να έρθει στο φως η πολιτισμική ταυτότητα της Ελλάδας. «Έπρεπε να καθαρίσει γύρω από την Ακρόπολη το σύμβολο της ελληνικής Δημοκρατίας. Να αναβιώσει ο ελληνικός πολιτισμός και να καθαρίσουν τα κατάλοιπα της Οθωμανικής εποχής. Το ανασκαφικό έργο της Αρχαίας Αγοράς ήταν πρωτοπορία στην εποχή του».

INFO Εκθεση «Βρυσάκι: Η Αναβίωση μιας Γειτονιάς μέσα από τα Αρχεία της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα», Πτέρυγα Ιωάννη Μακρυγιάννη – ΑΣΚΣΑ, 18 Ιουνίου–3 Αυγούστου και 4 Σεπτεμβρίου– 17 Νοεμβρίου 2024, Είσοδος ελεύθερη