Η αντισυστημική τάση είναι παντού παρούσα στην Ευρώπη. Παρά τις διαφοροποιήσεις, ενίοτε και τις αντιφάσεις, ορισμένες συνολικές επισημάνσεις για τον αντισυστημισμό είναι σήμερα αναγκαίες. Πρώτον, η αριστερά δεν είναι σε θέση να αξιοποιήσει στοιχεία της τρέχουσας αντισυστημικής τάσης. Δεύτερον, οι παραλλαγές του ευρωσκεπτικισμού / αντιευρωπαϊσμού συνιστούν βασικά στοιχεία της αντισυστημικής συνιστώσας, αλλά οι διαφορές μεταξύ τους είναι σημαντικές και έχουν επιπτώσεις. Τρίτον, το στοιχείο του οικοσκεπτικισμού (της αντίθεσης στο μοντέλο επιμερισμού του κόστους της ενεργειακής μετάβασης) αποτελεί μια ακόμη κοινή συνιστώσα με συνεχώς αυξανόμενη σημασία. Προφανώς θεματικές όπως αυτή του μεταναστευτικού παραμένουν σημαντικές, όμως οι μεταλλάξεις της ατζέντας του χώρου που περιγράψαμε ως αντισυστημικό είναι σαφώς ταχύτερες από τις κυρίαρχες αναλύσεις.
Κρίσιμες διαφοροποιήσεις αναδεικνύονται και στην εξωτερική πολιτική. Διαφορετικά πολιτικά συστήματα στην ΕΕ εσωτερικοποιούν με διαφορετικούς όρους τις καταιγιστικές εξωτερικές προκλήσεις. Υποστηρίζω ότι, στο σημερινό, εκρηκτικό διεθνές περιβάλλον, οι συνδυασμοί των αντιδράσεων οδηγούν σε τέσσερις διακριτές κατηγοριοποιήσεις των βασικών τάσεων.
Πρόκειται, εν συνόψει, για τις εξής κατηγορίες: (α) ευρωσκεπτικιστική / ευρωατλαντική (ανάσχεση ενοποιητικών πρωτοβουλιών και έμφαση στις ευρωατλαντικές σχέσεις χωρίς ρήξη με ΕΕ), (β) αντιευρωπαϊκή / φιλορωσική (διαφαινόμενη ρήξη με ΕΕ, εντεινόμενη στήριξη ρωσικής εξωτερικής πολιτικής), (γ) ευρωσταθεροποίηση / ειρήνευση (παγίωση ΕΕ χωρίς εμβάθυνση αλλά με διευρύνσεις και συμβολή στην ειρήνευση) και (δ) περαιτέρω ενοποίηση και αναδιάταξη / εξωτερική διακινδύνευση (τα εξωτερικά ερεθίσματα αξιοποιούνται στην κατεύθυνση της προσπάθειας επιτάχυνσης της εμβάθυνσης, διακινδυνεύοντας όμως εξωτερικές αντιπαραθέσεις).
Φαίνεται ότι οι τρεις πολιτικές ομάδες που σχηματίζουν έναν άτυπο συνασπισμό ευρωπαϊκής σταθερότητας στο ΕΚ παραμένουν ισχυρές, παρά τις απώλειες που υπέστησαν η δεύτερη και η τρίτη. Το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα, οι Σοσιαλιστές και Δημοκράτες και η Ομάδα Ανανεώστε την Ευρώπη συγκεντρώσουν συνολικά περισσότερες από 390 από τις 720 έδρες της νέας Ευρωβουλής, δηλαδή μια πλειοψηφία ικανή να εγκρίνει τη νέα ηγεσία της Επιτροπής, παρότι η πειθαρχία στο ΕΚ είναι μια έννοια σχετική.
Το ερώτημα για τη συνεργασία μεταξύ της Ομάδας των Ευρωπαίων Συντηρητικών και Μεταρρυθμιστών και της ακροδεξιάς Ομάδας Ταυτότητας και Δημοκρατίας (στην οποία κυριαρχεί η Λεπέν) είναι πρώϊμο. Αλλά η ακραία Εναλλακτική για τη Γερμανία (που είχε πρόσφατα εκδιωχθεί από την Ταυτότητα και Δημοκρατία ως φιλο-ναζιστική) τα πήγε πολύ καλά στις γερμανικές ευρωεκλογές. Θα υπάρξει εκ νέου συνεργασία; Θα το διαπιστώσουμε το επόμενο διάστημα, όμως η κίνηση του Μακρόν με την άμεση προκήρυξη βουλευτικών εκλογών θα καταστήσει την Λεπέν ιδιαίτερα προσεκτική ως προς το ζήτημα των ευρωπαϊκών συνεργασιών της.
Πράγματι, στη Γαλλία, ο Μακρόν ανέκτησε την πρωτοβουλία με την προκήρυξη βουλευτικών εκλογών, αλλά αυτό μπορεί να οδηγήσει και σε συγκατοίκηση. Σε κάθε περίπτωση, η Γαλλία και η Γερμανία θα βρεθούν μπροστά στην ανάγκη να αναλογιστούν τις ιστορικές ευθύνες τους απέναντι στο παρελθόν και το μέλλον της ηπείρου.
Ένας δύσκολος αλλά δυνητικά κρίσιμος και πάντως όχι αδύνατος δρόμος συνεργασίας θα μπορούσε να είναι αυτός μεταξύ της Ομάδας του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος, της Ομάδας των Σοσιαλιστών και Δημοκρατών και της Ομάδας Ανανεώστε την Ευρώπη, στην οποία ανήκει και το (φιλελεύθερο) κόμμα του Μακρόν, βάσει εναλλακτικών υποψηφιοτήτων.
Πράγματι, το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα, θα μπορούσε, παρά τις προφανείς δυσκολίες, αντί της κυρίας φον ντερ Λάιεν να συζητήσει και εναλλακτικές υποψηφιότητες. Ο Ντράγκι θα ήταν ένας εξαιρετικός υποψήφιος για την ηγεσία της Επιτροπής. Η ανάδειξη του Ντράγκι θα αποτελούσε μερική, τουλάχιστον, αναπλήρωση της εκκωφαντικής απουσίας ηγεσιών στη σημερινή Ευρώπη.
Και η «άκρα δεξιά»; Το επαναλαμβανόμενο επιχείρημα ότι η «υιοθέτηση» στοιχείων της ατζέντας της ακροδεξιάς αντί να την περιθωριοποιεί την ενδυναμώνει, αποτυγχάνει ως προς το βασικό ερώτημα, ποια από αυτά τα στοιχεία είναι, ενδεχομένως, άξια προσοχής και δεν θα πρέπει να αφεθούν στην εκμετάλλευση από αντισυστημικά μορφώματα. Το ζήτημα δεν εστιάζεται στον πολιτικό λόγο αλλά τα εκάστοτε πολιτικά αντικείμενα, με διάκριση μεταξύ τους, με έμφαση στις αποχρώσεις και, βέβαια, στις προτεινόμενες λύσεις. Η περίοδος της απομόνωσης ολόκληρων θεματικών πεδίων ως μολυσματικών έχει λήξει. Για να αποφύγουμε το πέρασμα από την κρίση νομιμοποίησης στην κρίση εκπροσώπησης, θα είναι απαραίτητος ο συνδυασμός δυο εξελίξεων. Πρώτον, να αναδειχθούν σοβαρές ηγεσίες. Δεύτερον, ο πατριωτισμός, ο οικοσκεπτικισμός, ο εντεινόμενος έλεγχος των εξωτερικών συνόρων και της μετανάστευσης θα πρέπει να αποενοχοποιηθούν και να τοποθετηθούν σε ένα πλαίσιο ορθολογικής συζήτησης και αποτίμησης. Τα υπόλοιπα είναι λόγια, από αυτά που είχαμε και στις ευρωεκλογές του 2019. Μόνο που τώρα το διεθνές περιβάλλον είναι απρόβλεπτο και ο πολιτικός χρόνος έχει συμπιεστεί.
Ο Κώστας Α. Λάβδας είναι Καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Έχει διατελέσει, μεταξύ άλλων, Senior Research Fellow στη London School of Economics και Καθηγητής στην Έδρα Ελληνικών και Ευρωπαϊκών Σπουδών «Κωνσταντίνος Καραμανλής» στη Fletcher School of Law and Diplomacy του Πανεπιστημίου Tufts στις ΗΠΑ.
