Ιούνιος o θεριστής – Οι άλλες ονομασίες του και τα έθιμα

Αρχή καλοκαιριού, αρχής γενομένης από σήμερα, πρώτη ημέρα του Ιουνίου, τουλάχιστον όσον αφορά το ημερολογόγιο: 1η Ιουνίου 2024.

Στην πραγματικότητα όμως το καλοκαίρι μας έχει επισκεφτεί προ πολλού. Τουλάχιστον προ δύο μηνών όταν κάποιες ημέρες του Απριλίου, όχι απλά «μύρισαν» αλλά στην κυριολεξία ήταν καλοκαίρι, με πολύ υψηλές για την εποχή θερμοκρασίες. Τόσο υψηλές ώστε πολλοί από τους κατοίκους της χώρας μας να αδράξουν την ευκαιρία για το πρώτο τους θερινό μπάνιο στη θάλασσα.

Ιούνιος ή θεριστής

Πίνακας του Γιάννη Τσαρούχη για το μήνα Ιούνιο

Ωστόσο το θερινό μπάνιο, όπως και οι θερινές διακοπές δεν αντιστοιχούν στον Απρίλιο αλλά στο θέρος, το καλοκαίρι. Στην εποχή του χρόνου που μας εισάγει η έλευση του Ιουνίου,  του πρώτου από τους τρεις μήνες  του καλοκαιριού, τον αποκαλούμενο και «θεριστή» καθώς στο μήνα αυτό αντιστοιχούσε ο θερισμός ή ο θέρος των σιτηρών.

Θερισμός,θέρος, καλοκαίρι… Και εδώ θα αναρρωτηθεί ευλόγως κανείς από που προέρχεται το όνομα θεριστής και θερισμός; από τη διαδικασία του θερισμού ή από την εποχή του θέρους; του καλοκαιριού.

Το μεσαιωνικό «καλοκαίρι»

Σύμφωνα με τους φιλόλογους, το καλοκαίρι είναι λέξη μεσαιωνική και προέκυψε «εκ συναρπαγής», δηλαδή από συγχώνευση σε μια λέξη της φράσης «καλός καιρός». Ήδη σε κάποιο ελληνολατινικό γλωσσάρι της ύστερης αρχαιότητας παραδίδεται ο τύπος «καλόκαιρος» με την επεξήγηση bonum tempus, ενώ σε κείμενο του 9ου αιώνα απαντά ο τύπος «καλοκαίριον» – από εκεί είναι εύκολο, καλοκαίριν, καλοκαίρι.

Το αρχαίο «θέρος»

V. Van Gogh, Ο θερισμός. 1888. Van Gogh Μουσείο. Άμστερνταμ

Ωστόσο έχει διατηρηθεί και η αρχαία λέξη για την καλοκαιρία που είναι το θέρος. Είναι ήδη ομηρική (ουτ’ εν θέρει, ουδ’ εν οπώρη στην Οδύσσεια, όπου οπώρα το φθινόπωρο) και προέρχεται από ινδοευρωπαϊκή ρίζα που δηλώνει τη ζέστη και τη θερμότητα -από την οποία άλλωστε προέρχεται και η λέξη «θερμός».

Κατά συνέπεια δεν ονομάστηκε το καλοκαίρι «θέρος» από την εποχή του θερισμού. Το αντίστροφο συνέβη μας εξηγεί ο Δημήτηρς Σαραντάκος. Η αρχική σημασία του ρήματος «θερίζω» ήταν «περνώ το καλοκαίρι» – εξ ου και «παρθερίζω», «παραθεριστής» και στη συνέχει πήρε τη σημασία «δρέπω» από όπου προέρχεται και η λέξη «δρεπάνι».

«Αρχές του Θεριστή, του δρεπανιού μας η γιορτή»

Το όνομα όμως «θεριστής» δεν είναι το μόνο όνομα του Ιουνίου. Εχει και πολλά άλλα. Συγκεκριμένα έχει πλήθος άλλων ονομάτων τα οποία σχετίζονται με τη συγκεκριμένη περίοδο του χρόνου και τις συνθήκες που επικρατούν στη φύση και την ύπαιθρο αλλά και τις εργασίες του γεωργοκτηνοτροφικού κύκλου της ζωής  αυτής της εποχής του χρόνου, με τον οποίο τόσο στενά ήταν συνυφασμένοι οι άνθρωποι πολλές δεκαετίες πριν, κοντά αιώνα.

«Αρχές του Θεριστή, του δρεπανιού μας η γιορτή» είναι το δίστιχο που περιγράφει την ωρίμανση των δημητριακών καρπών και τη σημαντική περίοδο του θερισμού  που για την ελληνική ύπαιθρο αποτελούσε μεγάλο γεγονός, κόπο και συνάμα γιορτή.

Οι άλλες ονομασίες Ιουνίου

Το «προσωνύμιο» του Ιουνίου, διαφέρει από περιοχή σε περιοχή της Ελλάδας και του ελληνισμού. Σε διαφορετικές περιοχές της Ελλάδος ο Ιούνιος έχει τη δική του ξεχωριστή ονομασία.

Κερασάρης ή Κερασινός

– «Κερασάρης» είναι το όνομα με το οποίο τον αποκαλούν στα Γρεβενά

– «Κερασινός» είναι το όνομά του στον Πόντο.

Τόσο στη μία περιοχή όσο και στην άλλη τα ονόματα αυτά συνδέονται με την περίοδο της ωρίμανσης των κερασιών και εξ αυτών προκύπτει και το όνομα του μήνα.

Ορνιαστής, ρινιστής ή Απαρνιστής

– «Ορνιαστής» λέγεται ο μήνας Ιούνιος στην Άνδρο,

– «Αλυθτσατσής» αποκαλείται ο μήνας Ιούνιος στην Κάλυμνο

– «Ρινιστής» είναι το αντίστοιχο όνομά του στην Πάρο και

– «Απαρνιαστής» σε διάφορα άλλα μέρη της χώρας

Και τα τέσσερα αυτά ονόματα του Ιουνίου σχετίζονται με τον «ερινασμό» ή «ορνιασμό» – τη γονιμοποίηση με ορνούς, τους καρπούς της άγριας, αρσενικής συκιάς για την παραγωγή των ήμερων σύκων.

– «Τζιτζικάρης» είναι ακόμη ένα όνομα του Ιουνίου που προέρχεται από τη δυναμική παρουσία των τζιτικιών αυτήν την περίοδο, δεδομένης της έντονης ηλιοφάνειας και της μεγάλης διάρκειας της ημέρας.

– «Λιοτρόπης» τέλος είναι το όνομά του που σχετίζεται με το τρίτο δεκαήμερο του μήνα και συγκεκριμένα την 21η Ιουνίου, όπου έχουμε το θερινό ηλιοστάσιο, τη θερινή τροπή του ήλιου, γνωστό και ως «λιοτρόπι».

– «Πρωτόλιος» ή «πρωτόλης» επειδή είναι ο πρώτος μήνας του καλοκαιριού

– «Αϊ-γιαννίτης» ή «Αγιογιαννίτης» λέγεται επίσης ο Ιούνιος καθώς την 24η ημέρα του γιορτάζεται το γενέθλιο Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου του  Κλήδονα.

Το όνομα Ιούνιος

Κατά μία εκδοχή ο Ιούνιος πήρε το όνομά του από τη ρωμαϊκή θεά Γιούνο στην οποία και ήταν αφιερωμένος, η οποία αντιστοιχεί στην αρχαιοελληνική θεά Ηρα και αντιστοιχούσε στον τέταρτο μήνα του αρχαίου ρωμαϊκού ημερολόγιου με 29 ημέρες.

Κατά μία δεύτερη εκδοχή πήρε το όνομα του από τον πρώτο ύπατο της Ρώμης Λεύκιο Ιούνιο Βρούτο.

Τα κατά τόπους έθιμα του Ιουνίου

Μεταξύ των εθίμων του Ιουνίου είναι αυτά που σχετίζονται με την κυρίαρχη ασχολία του θερισμού αλλά και το γενέθλιο του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου του Κλήδονα.

«Και του χρόνου, καλαλωνεμένα, καλοφαωμένα, καλοπρουκισμένα!»

Αναφορικά με το θερισμό, σε μερικά μέρη της ελληνικής υπαίθρου άφηναν αθέριστα τα τελευταία στάχυα. Το αθέριστο κομμάτι ήταν τα γένια του νοικοκύρη, «αφήνω του ζευγολάτη τα γένια» έλεγαν, ενώ σε άλλες περιοχές ονομάζονταν «τα γένια του Θεού».

Στο Μανιάκι Πυλίας

Συγκεκριμένα, στο Μανιάκι Πυλίας άφηαν ένα κομμάτι αθέριστο και έλεγαν ότι είναι τα γένια του νοικοκύρη, τον οποίο σήκωναν ψηλά, στα χέρια και τον αφήναν να πατήσει στη γη, μόνο αν έταζε στους εργάτες – θεριστές κρασί και κότα.

Επίσης,  έπλεκαν μια δέσμη, συνήθως σε σχήμα σταυρού, που την έλεγαν χτένι, ψαθί ή σταυρό, και την τοποθετούσαν στο εικονοστάσι του σπιτιού. Την εποχή της σποράς τα έτριβαν κι ανακάτευαν τους κόκκους τους με το καινούργια σπόρο για να «μπολιάσουν» τη νέα σοδειά με την παλιά.

Στο Δρυμό Θεσσαλονίκης

Κυρίαρχα στο Δρυμό θεσσαλονίκης αλλά και σε άλλες περιοχές το πρώτο δεμάτι σταχυών που έδεναν, το έστηναν όρθιο και το προσκυνούσαν, ενώ ο νοικοκύρης έριχνε νομίσματα για το καλό της σοδειάς.

V. Van Gogh, Θερισμός στην Προβηγκία. 1888. Εθνικό Μουσείο του Ισραήλ. Ιερουσαλήμ.

Στη Σκύρο

Στη Σκύρο σαν αποθέριζαν, αφήναν δύο λημάρια αποθέρι στο χωράφι άθερα, για χαρά του χωραφιού και για να φάνε τα πουλιά και τα αγρίμια.

Στην Κάρπαθο

Στην Κάρπαθο χαράσσουν με το δρεπάνι ένα κύκλο, που περιλαμβάνει τα τελευταία στάχυα. Στον κύκλο μπαίνει η νεαρότερη θερίστρια, σταυροκοπιέται και πετάει επάνω το δρεπάνι της φωνάζοντας: «Και του χρόνου, καλαλωνεμένα, καλοφαωμένα, καλοπρουκισμένα!»

Οι φωτιές του Κλήδονα

Η γιορτή του Αγίου Ιωάννη του Κλήδονα είναι ταυτισμένη με τις μεγάλες φωτιές που ανάβονται την παραμονή της γιορτής του όπου τα νέα παιδιά της κάθε τοπικής κοινωνίας πηδούν πάνω από τη φωτιά στην οποία μάλιστα καίνε το στεφάνι της Πρωτομαγιάς.

Οι εργασίες του Ιουνίου

Οι εργασίες που είναι στενά συνυφασμένες με τον Ιούνιο και τον γεωκτηνοτροφικό κύκλο ζωής της υπαίθρου είναι:

– Ο θερισμός των δημητριακών: σιτηρών, κριθαριών αλλά και οσπρίων.

– Το σκάλισμα και το πότισμα των χωραφιών

– Το φύτεμα των κήπων και των μποστανιών με σπανάκι και φασόλια

– Το «χαράκωμα» των αμπελιών προκειμένου να προστατευθούν από τις ασθένειες.

– Η συγκομιδή της ντομάτας, της μελιτζάντας, της πιπεριάς και της κολοκυθιάς.

– Η μεταφορά των κυψελών στις περιοχές όπου ανθίζει το θυμάρι.

– Ο απογαλακτισμός των ζώων που έκλεισαν τον τρίτο μήνα της ζωής τους.

– Το πρώιμο ζευγάρωμα των προβάτων

Οι παροιμίες του Ιουνίου

-«Αρχές του θεριστή, του δρεπανιού μας η γιορτή».

-«Ο Μάης θέλει το νερό κι ο θεριστής (=Ιούνιος) το ξύδι».

-«Όποιος έχει την κατάρα του παππού, πάει τον Μάη εργάτης κι όποιος έχει του πρωτόπαππου πάει τον Ιούνιο».

-«Από το θέρος ως τις ελιές δεν απολείπουν οι δουλειές».

-«Γενάρη πίνουν το κρασί, το Θεριστή το ξίδι» (δηλ. Το κρασί που μπαίνει στα βαρέλια τον Οκτώβρη, ωριμάζει το Γενάρη αλλά τον Ιούνιο έχει γίνει πια ξίδι)

-«Θέρος, τρύγος, πόλεμος, στασιό δεν έχουν»

-«Θέρος, τρύγος, πόλεμος …και στο αλώνισμα χαρές!»

-«Θέρος, τρύγος, πόλεμος, αποσταμό δεν έχουν».

(Το τρίπτυχο «θέρος – τρύγος – πόλεμος» αναφέρεται για περιστάσεις στις οποίες απαιτείται έντονη προσπάθεια και αυξημένη δραστηριότητα)

-«Μάρτης έβρεχε, θεριστής εχαίρονταν».

-«Μάρτης έβρεχε, Θεριστής τραγούδαγε».

-«Μη σε γελάσει ο βάτραχος και το χελιδονάκι, αν δε λαλήσει ο τζίτζικας, δεν είν’ καλοκαιράκι».

-«Πρωτόλη (Ιούνιε), Δευτερόλη (Ιούλιε) μου, φτωχολογιάς ελπίδα».

-«Το τραγούδι του Θεριστή, η χαρά του Αλωνιστή».

-«Τον Ιούνιο αφήνουν το δρεπάνι και σπέρνουν το ρεπάνι».