Η απαρχή της ενωμένης Ευρώπης

Η 9η Μαΐου είναι η Ημέρα της Ευρώπης.

Είναι η ημέρα που γιορτάζεται η ειρήνη και η ενότητα στην Ευρώπη και ως αφορμή έχει τη διακήρυξη του Ρομπέρ Σουμάν (Διακήρυξη Σουμάν) που έγινε στις 9 Μαΐου 1950, πράξη που θεωρείται η απαρχή της ενωμένης Ευρώπης.

Ο Ρομπέρ Σουμάν, τότε υπουργός Εξωτερικών της Γαλλίας, με τη διακήρυξή του, πρότεινε τη δημιουργία μιας Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα, με σκοπό τη συνεργασία και την από κοινού διαχείριση της παραγωγής άνθρακα και χάλυβα.

Βρισκόμαστε μόλις πέντε χρόνια μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και ήδη από τις πρώτες γραμμές της Διακήρυξης Σουμάν γίνεται ξεκάθαρο το πνεύμα όσων οραματίζονται τη δημιουργία μιας ενωμένης Ευρώπης.

«Η παγκόσμια ειρήνη δεν μπορεί να διαφυλαχθεί αν δεν αναληφθούν δημιουργικές προσπάθειες ανάλογες των κινδύνων που την απειλούν.

»Η συμβολή που μπορεί να έχει μια οργανωμένη και ζωντανή Ευρώπη στον πολιτισμό είναι απαραίτητη για τη διατήρηση ειρηνικών σχέσεων. Διαδραματίζοντας  για περισσότερα από είκοσι χρόνια το ρόλο πρωτεργάτη για μια ενωμένη Ευρώπη, η Γαλλία είχε πάντα ως ουσιαστικό στόχο να υπηρετεί την ειρήνη. Επειδή δεν επιτεύχθηκε η Ευρώπη, είχαμε πόλεμο.

»Η Ευρώπη δεν θα δημιουργηθεί δια μιας, ούτε σε ένα συνολικό σχέδιο: θα οικοδομηθεί μέσα από συγκεκριμένα επιτεύγματα που κατ΄αρχάς θα δημιουργήσουν μια πραγματική αλληλεγγύη. Η συνένωση των ευρωπαϊκών εθνών απαιτεί να εξαλειφθεί η μακραίωνη διαμάχη μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας. Η δράση που θα αναλάβουμε πρέπει να αφορά κατά πρώτο λόγο τη Γαλλία και τη Γερμανία».

Πενήντα χρόνια αργότερα, η γαλλική εφημερίδα Le Monde και «ΤΟ ΒΗΜΑ» της 14ης Μαΐου 2000 μάς αφηγούνται τα γεγονότα που οδήγησαν στη «Διακήρυξη Σουμάν» και τη γέννηση της ενωμένης Ευρώπης.

«Από τα υψώματα του Σι-Σαζέλ, του χωριού με τις 450 ψυχές, που είναι κρεμασμένο στις πλαγιές του όρους Σεν – Κεντέν (σ.σ. βόρεια Γαλλία) (…) εκεί, σε αυτό το τοπίο με τις πολλές σημασίες, ο Ρομπέρ Σουμάν αισθάνθηκε την ανάγκη να ανανεώσει τη σκέψη του εκείνη την Κυριακή 30 Απριλίου του 1950.

»Στο παλιό σπίτι του στη Λωρραίνη βρισκόταν κοντά στις ρίζες του και στη διπλή κουλτούρα του (γεννήθηκε Γερμανός). Πιστός χριστιανός, υπήρξε ένα φωτεινό πνεύμα και από καιρό ονειρευόταν τη γαλλογερμανική συμφιλίωση. Πίστευε μάλιστα ότι θα μπορούσε να γίνει ο αρχιτέκτονας αυτού του επιτεύγματος.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 14.5.2000, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»

Το έγγραφο του Ζαν Μονέ

»Την προηγουμένη της αναχώρησής του από το Παρίσι ο διευθυντής του γραφείου του, Μπερνάρ Κλαπιέ τού είχε δώσει ένα έγγραφο με την παρατήρηση: “Διαβάστε το, είναι καταπληκτικό!”

»Επρόκειτο για το πρώτο σκαρίφημα ενός επαναστατικού σχεδίου με στόχο τον επαναπροσδιορισμό του πολιτικού τοπίου της Ευρώπης μέσω της ανάπτυξης φιλικών σχέσεων με τη Γερμανία. Ο τότε υπουργός Εξωτερικών της Γαλλίας κατάλαβε ότι εκεί βρισκόταν ο τρόπος για να μεταμορφώσει το όραμά του σε πολιτική πραγματικότητα.

»Το έγγραφο ήταν αποτέλεσμα σκέψης του Ζαν Μονέ και της μικρής ομάδας των λαμπρών δημοσίων υπαλλήλων που τον περιστοίχιζε. Πρώην πρόεδρος της γαλλοβρετανικής επιτροπής συντονισμού για τη διάθεση της συμμαχικής βοήθειας, μέλος της πρώτης κυβέρνησης της ελεύθερης Γαλλίας στο Αλγέρι, ο Μονέ είχε προτείνει στον στρατηγό Ντε Γκωλ, αμέσως μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ένα σχέδιο αναδιάρθρωσης και εκσυγχρονισμού της Γαλλίας που έφερε το όνομά του.

»Μαζί με τον Ρομπέρ Σουμάν είχε την πεποίθηση ότι η Ευρώπη δεν θα γνωρίσει ποτέ την ειρήνη αν η Γαλλία και η Γερμανία δεν ενωθούν με έναν θεσμικό μηχανισμό που θα ευνοεί την αλληλεξάρτησή τους και την οικονομική ενοποίησή τους.  (…)

Ηνωμένες Πολιτείες Ευρώπης

»Κάθε χώρα, πίστευε ο Σουμάν, πρέπει να είναι σε θέση να αποδεχθεί την αφαίρεση ενός τμήματος της κυριαρχίας της, υπό τον όρο ότι μια τέτοια διαδικασία θα πραγματοποιηθεί με τη σταδιακή μεταφορά αρμοδιοτήτων, με τελικό στόχο τη δημιουργία των “Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης”.

»Ήταν ένα μακρινό όνειρο, παρ’ όλο που η ίδια η λέξη και η έννοια είχαν διατυπωθεί για πρώτη φορά τον Σεπτέμβριο του 1946 από τον Γουίνστον Τσόρτσιλ.

Η νόμιμη συνωμοσία

»Ξεκίνησε μια απίστευτη εβδομάδα, την οποία ορισμένοι ιστορικοί θα χαρακτηρίσουν αργότερα “νόμιμη συνωμοσία”.

»Υπό συνθήκες απόλυτης μυστικότητας ο Ρομπέρ Σουμάν και ο Ζαν Μονέ ετοίμασαν τις προτάσεις τους και το υπουργικό συμβούλιο της 9ης Μαΐου βρέθηκε προ τετελεσμένου γεγονότος, αφού δεν ήταν δυνατόν να μη συναινέσει στα όσα υποστήριξε ο υπουργός Εξωτερικών.

»Τους δύο άνδρες πίεζε εξαιρετικά ο χρόνος: την επομένη, 10 Μαΐου, επρόκειτο να πραγματοποιηθεί στο Λονδίνο μια σύνοδος με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Η Ουάσιγκτον πίεζε εδώ και έναν χρόνο τους ευρωπαίους συμμάχους της να σχηματίσουν μία ή περισσότερες οικονομικές οντότητες και να συμπεριλάβουν σε αυτές τη Γερμανία.

Οι εξελίξεις σε Γερμανία και Δύση

»Στις 8 Απριλίου του 1949 η Γερμανία είχε γίνει ομοσπονδιακή δημοκρατία και είχε νέο καγκελάριο, έναν άνθρωπο που επίσης ήθελε να κάνει κάτι για αποκτήσει η Ευρώπη διαρκή ειρήνη: τον Κόνραντ Αντενάουερ. Τέσσερις ημέρες νωρίτερα είχε υπογραφεί η Συνθήκη του Βορειοατλαντικού Συμφώνου, με την οποία δημιουργήθηκε το ΝΑΤΟ.

»Η Αμερική γνώριζε ότι μπροστά στην επιδείνωση του ψυχροπολεμικού κλίματος με τη Σοβιετική Ένωση θα έπρεπε να αναθεωρήσει τις απόψεις της για την πολιτικοστρατιωτική οργάνωση της Ευρώπης.

»Αυτή θα έπρεπε να γίνει μέσω της βιομηχανικής ανοικοδόμησης της Γερμανίας, η οποία για γεωγραφικούς λόγους ήταν απαραίτητο πιόνι στο παιχνίδι για την απομόνωση της ΕΣΣΔ. Η Γαλλία, που από καιρό διεκδικούσε τον έλεγχο της ζώνης του Ρήνου, ήταν εχθρική προς αυτόν τον πραγματισμό των Ηνωμένων Πολιτειών.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 14.5.2000, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»

Διαφορετικά κίνητρα, κοινός στόχος

»Ο Ζαν Μονέ είχε άλλη γνώμη: χάρη στον Ρούζβελτ είχε αποκτήσει επαφή με τον τρόπο σκέψης της αμερικανικής κυβέρνησης στο θέμα του απομονωτισμού και της ανάπτυξης των ελεύθερων συναλλαγών, το οποίο εμπεριέχεται στη λογική του Σχεδίου Μάρσαλ.

»Μπορεί τα κίνητρά τους να μην ήταν τα ίδια αλλά ανάμεσα στον Ρομπέρ Σουμάν και στον Ζαν Μονέ από τη μία μεριά και στην αμερικανική κυβέρνηση από την άλλη υπήρχε ένα είδος αντικειμενικής συνενοχής, έτσι ώστε η Γαλλία να αναλάβει την πρωτοβουλία για την επανένταξη της Γερμανίας στην κοινωνία των κρατών της Δυτικής Ευρώπης. Έπρεπε όμως όλα να γίνουν με προσοχή.

Στην τελική ευθεία

»Στις 3 Μαΐου του 1950, ο Ρμπέρ Σουμάν ανακοίνωσε κάπως αόριστα ότι θα ήθελε να εγγράψει ένα σχέδιο στην ημερήσια διάταξη του υπουργικού συμβουλίου της επόμενης εβδομάδας. (…)

»Την παραμονή του υπουργικού συμβουλίου ο Ρομπέρ Σουμάν έστειλε κρυφά έναν άνθρωπό του στη Βόννη για να αναγγείλει τη γαλλική πρωτοβουλία στον φίλο του Κόνραντ Αντενάουερ.

»Από την αρχή της χρονιάς ο γερμανός καγκελάριος, ο οποίος ανησυχούσε για την τύχη των βιομηχανικών συγκροτημάτων στο Ρουρ και στο Σάαρ, δεν είχε σταματήσει να κάνει διπλωματικά ανοίγματα προς τη Γαλλία, χωρίς όμως αποτέλεσμα. (…)

»Στο Παρίσι ο πρωθυπουργός διαμαρτυρήθηκε επειδή τον άφησαν έξω από μια τόσο σημαντική πρωτοβουλία και εξέφρασε επιφυλάξεις αλλά, όπως ήταν αναμενόμενο, ο Ρενέ Πλεβέν και ο Ρενέ Μάγερ συντάχθηκαν στο πλευρό του Ρουμπέρ Σουμάν (σ.σ. υπουργοί Εθνικής Άμυνας και Δικαιοσύνης αντίστοιχα, που ο Σουμάν τους είχε ήδη εκμυστηρευθεί το σχέδιό του).

»Το υπουργικό συμβούλιο ενημερώθηκε για τη χωρίς επιφυλάξεις σύμφωνη γνώμη του Κόνραντ Αντενάουερ, η απάντηση του οποίου μόλις είχε έρθει. Έτσι λοιπόν κερδήθηκε το παιχνίδι.

Η στιγμή της δημοσίευσης

»Το απόγευμα της 9ης Μαΐου οργανώθηκε βιαστικά μια συνέντευξη Τύπου στην Αίθουσα του Ωρολογίου στο κτίριο του γαλλικού υπουργείου Εξωτερικών στο Παρίσι. Ο Ρομπέρ Σουμάν διάβασε με τη δέουσα σοβαρότητα τη διακήρυξη που φέρει το όνομά του και αποτελεί την ένατη εκδοχή του αρχικού σχεδίου του Ζαν Μονέ.

»Στην έκδοσή της με ημερομηνία Πέμπτη 11 Μαΐου 1950 η εφημερίδα “Le Monde” κάνει αναφορά σε “μια επαναστατική πρόταση” και σε μια “ενέργεια κεφαλαιώδους σημασίας”.

(…)

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 67.1952, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»

Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα

»Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα (ΕΚΑΧ) δημιουργήθηκε επισήμως με τη Συνθήκη του Παρισιού της 8ης Απριλίου 1951, η οποία τέθηκε σε ισχύ στις 25 Ιουλίου 1952. Η ιστορία της ευρωπαϊκής οικοδόμησης είχε ξεκινήσει».

«ΤΟ ΒΗΜΑ» της 6ης Ιουλίου 1952, αναδημοσιεύοντας άρθρο του Observer, σημειώνει:

«Ύστερα από διαπραγματεύσεις δύο και ημίσεος περίπου ετών, το Σχέδιον Σουμάν διά την ίδρυσιν της Ευρωπαϊκής Κοινοπραξίας άνθρακος – χάλυβος εισέρχεται εις την οριστικήν του πραγματοποίησιν.

(…)

»Το μέλλον της Κοινοπραξίας είναι ακόμη αβέβαιον. Θα υποκύψη άραγε υπό τα πλήγματα ενός ενδοευρωπαϊκού εθνικιστικού ανταγωνισμού;

»Αν όμως ικανοποιούσα τας ελπίδας των εμπνευστών της, κατορθώση να διέλθη το παρόν δυσχερές στάδιον, υπάρχει βάσιμη ελπίς να επεκταθή, μεταβαλλομένη εις πανευρωπαϊκόν πολιτικόν οργανισμόν με επηυξημένας αρμοδιότητας».