Μια εορταστική ανάσα λίγο πριν τη Μεγάλη Εβδομάδα των Παθών του Ιησού Χριστού και του πένθους που τη χαρακτηρίζει, είναι το Σάββατο της Ανάστασης του Λαζάρου.
Τόσο το Σάββατο του Λαζάρου όσο και η Κυριακή των Βαΐων είναι δύο σημαντικοί εορταστικοί σταθμοί που σηματοδοτούν την ολοκλήρωση της Σαρακοστής και την τελική ευθεία προς το Εκούσιο Πάθος και την Ανάσταση.
«Ανάστασις και ζωή των ανθρώπων υπάρχων, Χριστέ, εν τω μνήματι Λαζάρου επέστης, πιστούμενος ημίν τας δύο ουσίας σου».
Η Ανάσταση του Λαζάρου είναι το μεγαλύτερο θαύμα του Ιησού Χριστού. Σηματοδοτεί τη νίκη του επί του θανάτου. Με την Ανάσταση του Λαζάρου ο Ιησούς Χριστός προεικονίζει και τη δική του Ανάσταση. Δίνει θάρρος στους μαθητές του και τους προετοιμάζει για το δικό του Πάθος και το Μαρτύριο του στο Σταυρό που ακολουθούν. Τους στέλνει το μήνυμα ότι η νίκη επί του θανάτου θα συμβεί και για εκείνον, όπως και για το Λάζαρο και για όλους τους πιστούς κατά τη Δευτέρα Παρουσία.
Σάββατο του Λαζάρου, το πιο χαρμόσυνο Σάββατο
Η έγερσις του Λαζάρου με το πινέλο του Φώτη Κόντογλου (1895 -1965)
Το Σάββατο που τιμούμε την Ανάσταση του Λαζάρου είναι το πιο χαρμόσυνο Σάββατο του έτους και το μόνο στο οποίο συνυπάρχουν και συμβολίζονται τόσο η ζωή όσο και ο θάνατος.
Όλοι όσοι είναι εξοικειωμένοι με την Ορθόδοξη λατρεία γνωρίζουν τον ιδιότυπο και σχεδόν παράδοξο, χαρακτήρα των ακολουθιών του Σαββάτου του Λαζάρου. Και αυτό διότι ενώ το Σάββατο είναι αφιερωμένο στις ψυχές των πεθαμένων και η λειτουργία του γίνεται στη μνήμη τους με τα σχετικά κείμενα, το Σάββατο του Λαζάρου διαφέρει.
Γιατί το Σάββατο του Λαζάρου μοιάζει με Κυριακή
Στις ακολουθίες του κυριαρχεί ως θέμα η επερχόμενη νίκη του Χριστού επί του Αδη, μετά τη Σταύρωσή του και τη δική του Ανάσταση. Αυτός είναι λόγος που το συγκεκριμένο Σάββατο του χρόνου, θα έλεγε κανείς πως μοιάζει περισσότερο με Κυριακή καθώς η λειτουργία του είναι αναστάσιμη.
Vincent Van Gogh, Η Ανάσταση του Λαζάρου, 1890. Μουσείο Βαν Γκογκ. Άμστερνταμ
Έτσι, το φως και η χαρά κυριαρχούν όχι μόνο στο τέλος της Μεγάλης Εβδομάδας με την Ανάσταση του Ιησού αλλά και στην αρχή της, με την Ανάσταση του Λαζάρου. Το φως και η χαρά πλαισιώνουν τις δύσκολες ημέρες του Εκούσιου Πάθους, φωτίζουν την είσοδο αλλά και την έξοδο από αυτό και το σκοτάδι που το χαρακτηρίζει και με τον τρόπο αυτό αποδίδουν συμβολικά το βαθύ και τελικό νόημα των ημερών αυτών.
Λάζαρος ο Δίκαιος και ο Τετραήμερος
Η έγερσις του Λαζάρου στην Πρωτοχριστιανική Βασιλική του Αγίου Απολλινάριου του Νέου, στη Ραβέννα της Ιταλίας. Επιτοίχιο ψηφιδωτό φιλοτεχνημένο τον 6ο αιώνα
Ο Λάζαρος, επονομαζόμενος αρχικά ως «δίκαιος», ονομάστηκε στη συνέχεια και «τετραήμερος». Ο χαρακτηρισμός αυτός του αποδόθηκε μετά την Ανάστασή του και εξαιτίας του γεγονότος ότι παρέμεινε στον άλλο κόσμο για τέσσερις ολόκληρες ημέρες.
Λάζαρος ο αγέλαστος
Η «Ανάσταση του Λαζάρου», ένα από τα αριστουργήματα του μεγάλου Ολλανδού ζωγράφου Ρέμπραντ φιλοτεχνήθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1620 ή κατ’ άλλους αρχές της δεκαετίας του 1630.
Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση ο Λάζαρος δεν ξαναγέλασε ποτέ μετά την Ανάστασή του, ήταν πάντα σκυθρωπός, σύμφωνα με τις καταγραφές και αυτό γιατί δεν του ήταν καθόλου ευχάριστη η εμπειρία της τετραήμερης παραμονής του στον Αδη.
Επιπλέον, λέγεται ότι γέλασε μόνο μία φορά και πως αυτό συνέβη όταν είδε κάποιον να κλέβει ένα πήλινο αγγείο. Το σχόλιό του αναφέρθηκε στο φθαρτό της ύπαρξής μας: «το ένα χώμα κλέβει το άλλο», φέρεται να είπε.
Τα έθιμα του Σαββάτου του Λαζάρου
Η έγερση του Λαζάρου. 16ος αι. Ιερός Ναός Ευαγγελισμού, Βερατίου Αλβανίας
Η σημασία της γιορτής της Ανάστασης του Λαζάρου στη λαϊκή συνείδηση και παράδοση είναι ιδιαίτερη, ξεχωριστή, όπως προκύπτει από τα έθιμα της ημέρας που τα παλαιότερα χρόνια επιβίωναν στην ελληνική επαρχία. Τα κυρίαρχα έθιμα της εορταστικής ημέρας ήταν τα κάλαντα του Λαζάρου, οι «Λαζαρίνες», οι «Αγερμοί» και τα «Λαζαράκια».
Τα κάλαντα του Λαζάρου
Φορητή εικόνα με την έγερση του Λαζάρου, στο ναό του Πρωτάτου, στο Αγιον Ορος
«Εβγατε παρακαλούμε,
για να σας διηγηθούμε,
για να μάθετε τι εγίνη,
σήμερα στην Παλαιστίνη».
Τα κάλαντα του Λαζάρου πριν από κάποιες δεκαετίας ηχούσαν απ’ άκρη σ’ άκρη της ελληνικής επικράτειας, την παραμονή ή ανήμερα της γιορτής. Στις περισσότερες περιοχές της χώρας τα έψαλλαν τα μικρά παιδιά. Αυτό που διέκρινε και αυτά τα κάλαντα όπως και των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων ήταν το τρίπτυχο: α) περιγραφή του περιστατικού που γιορτάζεται, β) ευχές για καλοτυχία στο σπίτι και τους νοικοκύρηδες που απευθύνονται τα κάλαντα και γ) το κάλεσμα στο απαραίτητο φίλεμα σε χρήμα ή σε είδος.
«-Πες μας Λάζαρε, πες μας τι είδες,
εις τον Άδη εκεί που πήγες;
-Είδα φόβους, είδα τρόμους,
είδα βάσανα και πόνους».
Οι «Λαζαρίνες»
Η φωτογραφία, είναι απ΄ το βιβλίο «Το Δημοτικό Τραγούδι στη Μαγνησία» του Λαογράφου, Κώστα Λιάπη.
Οι «Λαζαρίνες» είναι ένα έθιμο απολύτως συνυφασμένο με τα κάλαντα του Λαζάρου αλλά αφορά αποκλειστικά κορίτσια και ανύπαντρες κοπέλες. Οι κοπέλες λοιπόν, φορούν τα καλά τους ρούχα και περνούν από σπίτι σε σπίτι, ψάλλοντας τα παραδοσιακά κάλαντα του Λαζάρου. Στα χέρια τους κρατούν μικρά καλάθια στολισμένα με λουλούδια από τους κήπους και τους αγρούς. Τα έχουν μαζέψει οι ίδιες ανήμερα της γιορτής ή την προηγούμενη. Στα καλάθια αυτά, οι νοικοκυρές των σπιτιών που θα επισκεφτούν για να ψάλλουν τα κάλαντα, θα τους βάλουν τα φιλέματα: χειροποίητα γλυκίσματα, κάποιες φορές χρήματα αλλά σχεδόν πάντα αυγά για να έχουν αρκετά να βάψουν κόκκινα τη Μεγάλη Πέμπτη.
Οι «Λαζαρίνες» της Κοζάνης
«Λαζαρίνες» χορεύουν και τραγουδούν στην Αιανή Κοζάνης
Το Σάββατο του Λαζάρου στην περιοχή της Κοζάνης οι «Λαζαρίνες» ντύνονται τις παραδοσιακές τους χρωματιστές φορεσιές. Ξεκινούν από τις γειτονιές των χωριών όπως η Αιανή, ο Κρόκος, η Λευκοπηγή, η Καισαριά, η Ροδιανή, η Αγ. Παρασκευή και τραγουδούν τα τραγούδια του Λαζάρου για να καταλήξουν στις πλατείες και να χορέψουν τον «Τσιντσιρό».
Οι Λαζαρίνες ανήκουν σε συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα που περιλαμβάνει από κορίτσια της παιδικής ηλικίας έως και τα νέα, ενήλικα κορίτσια που βρίσκονται σε ώρα γάμου αλλά ακόμη δεν έχουν παντρευτεί. Το έθιμο είναι πολύ σημαντικό για την περιοχή και ως εκ τούτου δεν υπάρχει περίπτωση κορίτσι της περιοχής να μην υποδυθεί, έστω για μια φορά στην περίοδο της νιότης του, τον ρόλο της Λαζαρίνας. και να μη φορέσει τη χρωματιστή παραδοσιακή φορεσιά που τα υφάσματά της έχουν υφανθεί στους τοπικούς αργαλειούς της περιοχής.
Σύμφωνα με τη λαογραφία οι «Λαζαρίνες» έλκουν την καταγωγή τους από τα «Παρθένεια», τους χαρακτηριστικούς χορούς από ομάδες κοριτσιών των δωρικών πόλεων του βορρά. Στα βυζαντινά χρόνια συνδέθηκαν με την Ανάσταση του Λαζάρου, την αναγέννηση της φύσης και την ανανέωση της ζωής.
«Λαζαρίνες» όλων των ηλικιών στην Αγία Παρασκευή Κοζάνης αναβιώνουν το παλιό έθιμο του Σαββάτου του Λαζάρου
Στο έθιμο τα παλιά χρόνια, αυστηρά, έπαιρναν μέρος μόνο τα κορίτσια. Σήμερα πια και δεδομένου του περιορισμένου πληθυσμού των τοπικών κοινωνιών και των νέων μελών σε αυτές, στο έθιμο συμμετέχουν γυναίκες όλων των ηλικιών. Πρόκειται για έναν ακόμη τελετουργικό δρώμενο της ελληνικής επαρχίας και της λαϊκής παράδοσης με κύρια χαρακτηριστικά το δημοτικό τραγούδι και χορό, χωρίς τη συνοδεία μουσικών οργάνων.
Τα «Λαζαράκια» ή «Λαζόνια»
Ένα ακόμη χαρακτηριστικό έθιμο της ημέρας είναι τα «Λαζαράκια». Σε κάποιες περιοχές της Ελλάδας τα λένε και «Λαζόνια». Πρόκειται για μικρά ψωμάκια πλασμένα σε σχήμα ανθρώπου. Παραδοσιακά μέσα στη ζύμη έβαζαν μέλι, καρύδια, σταφίδες ή ό,τι άλλο παρήγαγε ο κάθε τόπος. Το έθιμο λέει ότι «όποιος δεν πλάσει Λαζαράκια, δε θα χορτάσει ψωμί».
Η παραλλαγή της Κω
«Λαζαράκι», όπως φτιάχνεται στην Κω, σε μέγεθος μωρού. Οι αρραβωνιασμένες το γέμισαν ξηρούς καρπούς και φρούτα και το έστελναν στους αρραβωνιαστικούς τους
Μία παραλλαγή του εθίμου με τα μικρά ψωμάκια του Λαζάρου καταγράφεται στο νησί της Κω. Εκεί οι αρραβωνιασμένες κοπέλες, φτιάχνουν «Λαζαράκια» σε αρκετά μεγαλύτερο μέγεθος. Το μεγάλο μέγεθός τους εξυπηρετεί στο να γίνουν γεμιστά. Ετσι, όχι στο μείγμα της ζύμης τους αλλά στο εσωτερικό του οι νέες της Κω τοποθετούν φρούτα και άλλους ξηροὺς καρπούς. Οταν είναι έτοιμα τα στέλνουν στο σπίτι του αρραβωνιαστικού τους.
Οι «Αγερμοί»
Η έγερση του Λαζάρου – 1546 – Μονή Σταυρονικήτα, Αγιον Ορος – Κρητική Σχολή, Θεοφάνης Μπαθάς ο Κρητικός (Θεοφάνης ο Κρης)
Ενα τρίτο έθιμο της ημέρας που συνδέει τα δύο προηγούμενα, δηλαδή τα κάλαντα και την κατασκευή των μικρών αρτοσκευασμάτων, είναι οι «Αγερμοί». Το έθιμο αφορά κυρίως παιδιά που περνούν από σπίτι σε σπίτι και τραγουδούν τους «Αγερμούς» δηλαδή τα κάλαντα στον Λάζαρο, ενώ κρατούν στα χέρια τους ένα ομοίωμα του Λαζάρου, σχεδόν σε μέγεθος μωρού. Αυτό άλλοτε είναι φτιαγμένο από ζυμάρι – στη λογική των «λαζονιών», άλλοτε είναι σαν πάνινη κούκλα.
Ομοίωμα του Λαζάρου φτιαγμένο από παιδιά που τραγουδούν τους «Αγερμούς»
Λάζαρε, πες μας τι είδες,
εις τον Αδη που επήγες;
Είδα φόβους, είδα τρόμους,
είδα βάσανα και πόνους.
Δώστε μου λίγο νεράκι,
να ξεπλύνω το φαρμάκι.
Της καρδούλας μου το λέω,
και μοιρολογώ και κλαίω.
Του χρόνου πάλι να ‘ρθουμε,
με υγεία να σας βρούμε.
Στον οίκο σας χαρούμενοι,
τον Λάζαρο να πούμε.
Σε τούτο τ᾿ αρχοντόσπιτο
πέτρα να μη ραΐσει.
Και ο νοικοκύρης του σπιτιού,
χρόνια πολλά να ζήσει.
Να ζήσει χρόνια εκατό,
Και να τα ξεπεράσει.
«Ηρθε ο Λάζαρος, ήρθαν τα Βάγια, ήρθε η Κυριακή που τρων΄ τα ψάρια»
Η Κυριακή των Βαΐων
Η Κυριακή των Βαΐων Μονή Σταυρονικήτα, Αγιον Ορος – Κρητική Σχολή, Θεοφάνης Μπαθάς ο Κρητικός (Θεοφάνης ο Κρης)
Στα κάλαντα του Λαζάρου – τα λένε και κάλαντα του Πάσχα – δε θα μπορούσε να μην υπάρχει αναφορά και στην επομένη ημέρα και γιορτή, την Κυριακή των Βαΐων. Μεταξύ άλλων στίχων κυρίαρχος είναι και ο «Ηρθε ο Λάζαρος, ήρθαν τα Βάγια ήρθε η Κυριακή που τρων΄ τα ψάρια».
Στους στίχους αυτούς βλέπει κανείς την προσμονή για την Κυριακή των Βαΐων με την ψαροφαγία ή τον τηγανητό μπακαλιάρο, σπουδαία διατροφική ανάπαυλα μετά από 40 ημέρες νηστείας και μία εβδομάδα πριν την κατάλυσή της και την Ανάσταση.
