Μαυροειδή, Φριτζήλα, Μπουκάλας μιλούν για το «Συναξάρι» στο Μουσείο Ακρόπολης

Την Κυριακή των Βαΐων στον προαύλιο χώρο του Μουσείου Ακρόπολης συναντιόμαστε με τον Θεόφιλο Χατζημιχαήλ, τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη και τον Γιαννούλη Χαλεπά. Οι «άγιοι των ελληνικών γραμμάτων» με καταγωγή από τρία διαφορετικά νησιά του Αιγαίου, θα ζωντανέψουν σε μια συναυλία μέσα από τη μουσική σύνθεση αλλά και το τραγούδι της Μάρθας Μαυροειδή, την υπέροχη ερμηνεία της Μάρθας Φριτζήλα, την πένα του Παντελή Μπουκάλα και τα ποιητικά του πορτρέτα, την συγκινητική αφήγηση του Αργύρη Μπακιρτζή. Μαζί τους θα τραγουδούν ο Τάσος Πούλιος, και η χορωδία Ροδιά, παρεμβάλλοντας ανάμεσα στα κείμενα του Παντελή Μπουκάλα στίχους παραδοσιακούς από τους τόπους καταγωγής των καλλιτεχνών.

«Θα ακούσουμε τον Θεόφιλο να αναμετριέται με τους ήρωές του, τον Χαλεπά να βόσκει τα αρνάκια του στην Τήνο, τον Παπαδιαμάντη να αναζητά τον περιπλανώμενο Δερβίση.», περιγράφει στο ΒΗΜΑ η συνθέτρια Μάρθα Μαυροειδή, η οποία είχε και την ιδέα του έργου «Συναξάρι: Θεόφιλος, Χαλεπάς, Παπαδιαμάντης», που παρουσιάζεται στο πλαίσιο του 2^ου Φεστιβάλ Λατρευτικής Μουσικής.

Το περιοδεύον σε εκκλησίες, μουσεία, αρχαιολογικούς και συναυλιακούς χώρους της Αθήνας, Φεστιβάλ, σύμπραξη του Υπουργείου Πολιτισμού, της Εθνικής Λυρικής Σκηνής και της Eurolife FFH, αποτελεί έναν τριήμερο μαραθώνιο – Κυριακή των Βαΐων, Μεγάλη Δευτέρα, Μεγάλη Τρίτη – άνω των 50 συναυλιών και καλλιτεχνικών δράσεων, με στόχο να αναδείξει πτυχές της σχέσης θρησκευτικής λατρείας και μουσικής.

Η ιδέα που είχε ο καλλιτεχνικός διευθυντής της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, Γιώργος Κουμεντάκης, πρωτοπαρουσιάστηκε με επιτυχία, εν μέσω ακόμα της πανδημίας Covid-19 τον Απρίλιο του 2022 και επανέρχεται φέτος χωρίς περιορισμούς. Η Αθήνα θα γεμίσει μελωδίες και τραγούδια από όλο τον κόσμο, από τη λαϊκή παράδοση έως τη σύγχρονη δημιουργία, με κατάνυξη και απώτερο στόχο το κοινό μοίρασμα. Τι πιο πρωτότυπο από το να βιώσει κανείς την πόλη και τις ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδας ως κοινό τόπο που ζεσταίνει την ψυχή και τις αισθήσεις;

Μάρθα Μαυροειδή: Συναξάρι και ρίζες

Τις ρίζες για το «Συναξάρι: Θεόφιλος, Χαλεπάς, Παπαδιαμάντης» τις βρίσκουμε στις αναζητήσεις της συνθέτριας Μάρθας Μαυροειδή που σμίγει την πορεία της στην παραδοσιακή και σύγχρονη μουσική με αυτή της τραγουδίστριας, ηθοποιού και σκηνοθέτη Μάρθας Φριτζήλα στο λαϊκό και έντεχνο τραγούδ καθώς και του συγγραφέα, ποιητή, δημοσιογράφου και μεταφραστή Παντελή Μπουκάλα στην τέχνη του λόγου. Ποια στοιχεία του βίου, του έργου και του τόπου καταγωγής των καλλιτεχνών συνταίριαξε η συνθέτρια και ποιες μελωδίες του παραδοσιακού τραγουδιού χρησιμοποίησε;

«Η Εθνική Λυρική Σκηνή μου ανέθεσε να γράψω ένα έργο για το Φεστιβάλ Λατρευτικής Μουσικής.  Η ιδέα που πρότεινα ήταν να φτιάξω μια σειρά από μικρές «αγιογραφίες» καλλιτεχνών. Τα Συναξάρια μαρτυρούν την ανάγκη του ανθρώπου να αντισταθεί στην λήθη, να κρατήσει στην μνήμη του ό,τι αξίζει. Αποτελούνται από βίους αγίων, ανθρώπων που έζησαν σε αυτόν τον κόσμο και που φεύγοντας μας άφησαν παρακαταθήκη το φως της ύπαρξής τους. Διάλεξα αυτούς τους τρεις καλλιτέχνες διαισθητικά, και στην πορεία άρχισα να βλέπω την σύνδεση μεταξύ τους: την βασανισμένη ζωή, την θέση τους στο περιθώριο, την έλλειψη ή την καθυστέρηση αναγνώρισης του έργου τους, τον ανεκπλήρωτο έρωτα, αλλά και την νησιωτική καταγωγή.» μας λέει η συνθέτρια.

«Οι μελωδίες ακολουθούν το τροπικό μουσικό σύστημα της Ανατολικής Μεσογείου, στο οποίο ανήκουν και οι μουσικές παραδόσεις της Λέσβου, της Τήνου και της Σκιάθου, και ανοίγονται σε πιο σύγχρονα ακούσματα»

Η μουσική του έργου είναι πρωτότυπη, αντλεί όμως από την αστείρευτη πηγή της παραδοσιακής μουσικής. Οι μελωδίες ακολουθούν το τροπικό μουσικό σύστημα της Ανατολικής Μεσογείου, στο οποίο ανήκουν και οι μουσικές παραδόσεις της Λέσβου, της Τήνου και της Σκιάθου, και ανοίγονται σε πιο σύγχρονα ακούσματα. «Το μουσικό σύνολο Σμάρι αιωρείται πάνω από αυτό το σύνορο, της μουσικής που έχει τις ρίζες της βαθιά μέσα στον χρόνο και της μουσικής που απλώνει τα φτερά της προς ένα ανεξερεύνητο μέλλον.»

Παντελής Μπουκάλας: «Κανείς τους δεν έζησε βίο ήρεμο, ανεμπόδιστο»

Ο Παντελής Μπουκάλας εξηγεί στο ΒΗΜΑ πώς εργάστηκε για τη σύνθεση των κειμένων, από πού άντλησε έμπνευση και υλικό για να στεριώσει το συναξάρι των καλλιτεχνών. «Τρεις Αιγαιοπελαγίτες ποιητές. Ο Τηνιακός ποιητής της γλυπτικής. Ο Σκιαθίτης ποιητής των λέξεων. Ο Λέσβιος ποιητής των χρωμάτων. Κανείς τους δεν έζησε βίο ήρεμο, ανεμπόδιστο. Τα στοιχεία που τους διαφοροποιούν πάντως, προσδίδοντας ξεχωριστή, απαράμιλλη σφραγίδα στο έργο του καθενός, είναι περισσότερα από τα κοινά.» σημειώνει ο πολύπειρος συγγραφέας.

«Φυσικά και θα προστρέξεις σε βιογραφίες και μελέτες, αν κληθείς να επιχειρήσεις το μάλλον ανέφικτο: να συνοψίσεις έναν άνθρωπο, και  μάλιστα πλούσια δημιουργικό, με τρία ποιήματα, λυρικά ή αφηγηματικά. Η βιβλιογραφία πάντως για τους δύο διακόνους των εικαστικών τεχνών δεν έχει πολλά λήμματα, αντίθετα με την παπαδιαμαντική. Θα ξαναδείς, λοιπόν, τις σελίδες του Οδυσσέα Ελύτη για τον Παπαδιαμάντη και τον Θεόφιλο, του Δούκα και του Μαρίνου Καλλιγά για τον Χαλεπά, του Κίτσου Μακρή για τον Θεόφιλο, του Ζήσιμου Λορεντζάτου, του Γιώργου Θέμελη, του Δημήτρη Τριανταφυλλόπουλου και πολλών άλλων για τον Παπαδιαμάντη.»

«Όσο για την επικαιρότητα του έργου των τριών, το συγχρονικά υψηλό είναι και διαχρονικά άξιο…»

Κανένας διαμεσολαβητής όμως, καθώς σημειώνει ο Παντελής Μπουκάλας, δεν μπορεί να συστήσει τους καλλιτέχνες καλύτερα από το ίδιο τους το έργο. Τις πληροφορίες μπορείς να τις δανειστείς, ακόμα και τις ιδέες. Τα συναισθήματα όμως όχι.

«Και δίχως συγκίνηση, η ποίηση υποβαθμίζεται σε ρητορική άσκηση. Το ρίγος που θα σου προκαλέσει η τήξη του χρόνου και η συνύπαρξη των σφόδρα αντιθέτων στα γλυπτά του Χαλεπά· η αθώα, αυθόρμητη ομορφιά που θα μεταλάβεις στις εικόνες του Θεόφιλου· η ψυχογραφική τέχνη του Παπαδιαμάντη που ανασταίνει τους αποκαλούμενους «απλούς ανθρώπους» στην τόση πολυπλοκότητά τους· αυτά θα σε έλξουν και θα κινήσουν τη γραφή σου.», τονίζει ο συγγραφέας δηλώνοντας το αυτονόητο περί της διαχρονικότητας του έργου των τριών «αγίων»: «Όσο για την επικαιρότητα του έργου των τριών, το συγχρονικά υψηλό είναι και διαχρονικά άξιο. Δεν θα επιστρέφουμε στον Θεόφιλο και τον Παπαδιαμάντη κάθε φορά που θα διερευνούμε το περιεχόμενο της ελληνικότητας; Δεν θ’ ακουμπάμε στον συνταρακτικό Χαλεπά όποτε μας κλονίζει η σκέψη πως το μεγαλείο της ανθρώπινης ύπαρξης είναι πάντοτε τραγικό;»

Μάρθα Φριτζήλα: «Έχουμε ανάγκη την ποίηση»

Προσκαλούμε τη Μάρθα Φριτζήλα να μας δώσει μια γεύση αυτής της συνεργασίας και το τόνο της ερμηνευτικής προσέγγισης της προς το Συναξάρι, έργο που τιμά στην ουσία του την ελληνική δημιουργία, την ζωγραφική, την συγγραφή, τη γλυπτική.

«Τα κείμενα του Παντελή Μπουκάλα μου έφεραν δάκρυα στα μάτια πριν καν ακούσω την μουσική. Τα μουσικά πορτραίτα που συνέθεσε η Μάρθα με συγκίνησαν βαθιά, όσο με συγκινούν  οι τρεις προσωπικότητες τις οποίες καλούμαστε να υπηρετήσουμε. Ο Θεόφιλος, ο Χαλεπάς κι ο Παπαδιαμάντης νιώθω σαν να είναι συγγενείς μου, είναι σημαντικά κεφάλαια στην ζωή μου κι έχουν σε μεγάλο βαθμό επηρεάσει την καλλιτεχνική μου ταυτότητα, ενώ δε σταματούν να με ταράζουν κάθε φορά που συναντιέμαι μαζί τους.

Στο Συναξάρι, κλείνω τα μάτια και φέρνω στον νου μου τις εικόνες που μας έχουν κληροδοτήσει και θέλω να κλαίω. Προσπαθώ να είμαι όσο πιο παιδί γίνεται, να τραγουδώ σαν να ήμουν αθώα, απλά και με αγάπη για τους ανθρώπους. “Απ’ την αγάπη λέω ποτέ μην ξεσκολίσω” λέει κάποια στιγμή ο Θεόφιλος, “’ο,τι αγαπάτε χριστιανοί, κι ας με πετροβολάτε” λέει ο Παπαδιαμάντης, “αρνάκι του Θεού κι εγώ, πρόβατο αθώο” λέει ο Χαλεπάς. Και είναι για μένα αυτές οι φράσεις οδηγός στην ερμηνεία του Συναξαριού.»

«Το Πάσχα δεν έχει μόνο θεολογικές αναφορές. Η άνοιξη, ο θάνατος και η ανάσταση, η αναγέννηση της φύσης και της ψυχής δεν αφορούν μόνο το Θείο Δράμα.»

Ποια είναι η επιρροή του Αγίου Πάσχα της Ορθοδοξίας στο παραδοσιακό τραγούδι και αντίστοιχα ποια είναι η θέση του σήμερα, στον αιώνα της ψηφιακής τεχνολογίας; Είναι απαραίτητο να πιστεύει κανείς στα θεία για να ερμηνεύσει και να αποδώσει ένα συναξάρι όπως αυτό που παρουσιάζεται την Κυριακή των Βαΐων;

«Είναι μεγάλη η επιρροή του Αγίου Πάσχα της Ορθοδοξίας στο παραδοσιακό τραγούδι και τούμπαλιν. Η λαϊκή τέχνη έχει αφήσει το αποτύπωμά της στις τελετές, στην λατρευτική μουσική και ζωγραφική. Το Πάσχα δεν έχει μόνο θεολογικές αναφορές. Η άνοιξη, ο θάνατος και η ανάσταση, η αναγέννηση της φύσης και της ψυχής δεν αφορούν μόνο το Θείο Δράμα. Και είναι η γιορτή που εδώ στην Ελλάδα τιμούμε όσο καμία άλλη», λέει η Μάρθα Φριτζήλα.

Το πιο ελπιδοφόρο μήνυμα, ωστόσο, έρχεται από τη νέα γενιά. «Αν δείτε τι γίνεται στα πανηγύρια κάθε καλοκαίρι, αν παρατηρήσετε πόσοι νέοι μουσικοί ασχολούνται με το παραδοσιακό τραγούδι, πόσες χορωδίες, πόσες ομάδες παραδοσιακών χορών ξεφυτρώνουν στις μέρες μας, θα πείτε πως φυσικά και έχει θέση η παράδοση στον αιώνα της ψηφιακής τεχνολογίας.» παρατηρεί η πολύπειρη ερμηνεύτρια. «Είναι η σύνδεσή μας με την φύση, με την φύση μας. Έχουμε ανάγκη την κοινότητα, το μοίρασμα. Δεν είμαστε ή δεν θέλουμε να είμαστε γρανάζια μιας μηχανής, αναλώσιμοι και παραγωγικοί. Οι νέοι αντιστέκονται και θα αντιστέκονται, δεν το τρώνε το παραμύθι. Τις προάλλες μια μαθήτριά μου μού έφερε δώρο ένα μαντήλι που έφτιαξε στον αργαλειό. Στον αργαλειό!»

Επενδύοντας στην ομορφιά

Σε εποχές διαδοχικών κρίσεων σαν την σημερινή, το Φεστιβάλ Λατρευτικής Μουσικής προσθέτει ένα λιθαράκι στη βιωματική γνώση της ελληνικής παράδοσης, χαρτογραφεί την Αθήνα και τα τοπόσημά της με τρόπο ασυνήθιστο, σκορπά μελωδίες, χρώμα, γνώση, μέθεξη.

Όπως παρατηρεί η Μάρθα Φριτζήλα: «Σε εποχές κρίσης και ασχήμιας σαν αυτές που ζούμε έχει μεγάλο νόημα να αντιστεκόμαστε επενδύοντας στην ομορφιά. Έχουμε ανάγκη την κατάνυξη και την πίστη στην ελπίδα, έχουμε ανάγκη την ποίηση, την συνάντηση με τους μεγάλους ποιητές. Αυτός είναι ο ρόλος των καλλιτεχνών: Να αντιστεκόμαστε στην ασχήμια προτείνοντας την ποίηση, δημιουργώντας και ερμηνεύοντας την ομορφιά ως αντίδοτο στην απελπισία και το μούδιασμα που κατακλύζει τις ζωές μας.  Το Φεστιβάλ Λατρευτικής Μουσικής είναι μια ευκαιρία να ενωθούμε και να συγκινηθούμε σαν αδέρφια που τα χώρισε η ζωή και ξαναβρεθήκαν μετά από καιρό. Είναι μια ευκαιρία να θυμηθούμε πως είμαστε όλοι αδέρφια, και μοιραζόμαστε την ίδια μοίρα.»

Τελικά, πρέπει να πιστεύει κανείς στα θεία προκειμένου να βρεθεί σε μία από τις συναυλίες του Φεστιβάλ; «Δεν χρειάζεται να  πιστεύεις στον Θεό για να αναγνωρίσεις την ομορφιά στην πίστη και τις εκδηλώσεις της. H Nina Simone λέει σε μια συνέντευξή της: “Ξέρω τι είναι ο Θεός, αλλά δεν πιστεύω σε κανένα δόγμα. Νομίζω ότι είναι απαραίτητος, και ξέρω ότι η τελετουργία είναι απαραίτητη. Και ότι την χρειάζεται ο κόσμος, αλλά δεν πιστεύω σε κανένα δόγμα, όποιο κι αν είναι αυτό. Αν έχω ανάγκη την απομόνωση και τον διαλογισμό, την ηρεμία και την επικοινωνία με τον Θεό, πηγαίνω σε κάποια εκκλησία, αν εκεί μπορώ να βρω αυτήν την ατμόσφαιρα. Αλλά δεν θα κολλήσω, ούτε θα εμπλακώ σε σημείο που να κυριαρχεί στη σκέψη μου. Όχι, δεν θα το κάνω αυτό. Η μουσική είναι ο Θεός μου.”»

INFO «Συναξάρι: Θεόφιλος, Χαλεπάς, Παπαδιαμάντης», Κυριακή των Βαΐων, 28 Απριλίου 2024, Μουσείο Ακρόπολης (είσοδος, εξωτερικός χώρος) στις 17.00 & 20.00 Πρώτη παρουσίαση • Ανάθεση της ΕΛΣ