«Νομίζω ήρθε η ώρα ν’ ακούσουμε…»: Εμπνευσμένη από μια φράση του Μένη Κουμανταρέα που συνδέεται με τον συνθέτη Δημήτρη Μητρόπουλο και τον οικουμενικό μας ποιητή Κωνσταντίνο Καβάφη, η εξαιρετικά διαδραστική, χάρη στη χρήση νέων τεχνολογιών, έκθεση που εγκαινιάζεται από την Υπουργό Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη, στον εμβληματικό χώρο της Πινακοθήκης Γκίκα (Κριεζώτου 3) του Μουσείου Μπενάκη και θα διαρκέσει 3 μήνες, αναδεικνύει μέσα από εκτενή έρευνα, πλούσιο αρχειακό υλικό και οπτικοακουστικές περιηγήσεις 11 μουσικές προσωπικότητες της Πινακοθήκης σε διάλογο με τον εν ζωή σπουδαίο συνθέτη Σταύρο Ξαρχάκο. Οι συνθέτες – ‘’ένοικοι’’ της Πινακοθήκης φωτίζονται και συσχετίζονται πολλαπλά με άξονα την καλλιτεχνική και πνευματική δημιουργία στην Ελλάδα μεταξύ του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και της Δικτατορίας.
Η έκθεση είναι μια συνεργασία του Μουσείου Μπενάκη με το Ινστιτούτο Ελληνικής Μουσικής Κληρονομιάς (ΙΕΜΚ) και υλοποιείται χάρη στην ευγενική χορηγία του Qualco Group και του Qualco Foundation σε επιμέλεια της μουσειολόγου Ερατούς Κουτσουδάκη.
Επιστολή του Δημήτρη Μητρόπουλου στον Αντώνη Μπενάκη, 20/12/1929. Μουσείο Μπενάκη / Πινακοθήκη Γκίκα
Χάρη στη συνδρομή της τεχνολογίας και μιας ειδικής πράσινης σήμανσης, απολαμβάνουμε ως επισκέπτες μια οπτικοαουστική παρέμβαση στη μόνιμη έκθεση της Πινακοθήκης (κάποτε σπίτι του ζωγράφου Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα), η οποία αποτελεί έργο ζωής του ιστορικού διευθυντή του Μουσείου Μπενάκη, Άγγελου Δεληβοριά. Ακούμε τη μουσική και περιηγούμαστε σε έργα και ντοκουμέντα με τη σφραγίδα των Βαμβακάρη, Θεοδωράκη, Κωνσταντινίδη, Μητρόπουλου, Ξενάκη, Ξένου, Γ.Α. Παπαϊωάννου, Σισιλιάνου, Σκαλκώτα, Τσιτσάνη, Χατζιδάκι και Σταύρου Ξαρχάκου. Πρόκειται για ένα ταξίδι (επαν)ανακάλυψης του έργου των εμβληματικών συνθετών, μέσα από τη ματιά του σήμερα και με τη χρήση της τεχνολογίας.
«Ο Σταύρος Ξαρχάκος μας δείχνει πώς μπορεί να συγκροτηθεί ένα ζωντανό μουσικό αρχείο»
Το αρχείο Ξαρχάκου, το οποίο είναι σε εξέλιξη και εμπλουτίζεται, φιλοξενείται σε ειδικά διαμορφωμένη αίθουσα και είναι κάτι παραπάνω από εντυπωσιακό. Ο συνθέτης συνομιλεί με τους υπόλοιπους ομότεχνους του που δεν είναι εν ζωή με το αντιπροσωπευτικό του έργο για το ελληνικό τραγούδι και την ελληνική μουσική. «Ο Σταύρος Ξαρχάκος ουσιαστικά συνιστά ένα ανοιχτό αρχείο, ένα ανοιχτό μουσικό αρχείο που με την αφήγησή του μοιράζεται μαζί μας την πολύτιμη εμπειρία του, τις μνήμες του από τις συνεργασίες του με όλους αυτούς τους ανθρώπους και μας δείχνει πώς μπορεί να συγκροτηθεί ένα ζωντανό μουσικό αρχείο, άυλο και υλικό», σχολίασε η επιστημονική διευθύντρια του ΙΕΜΚ, Ρενάτα Δαλιανούδη, στη σημερινή πρώτη παρουσίαση της έκθεσης.
Στο πλαίσιο της συνέντευξης τύπου που δόθηκε, παρευρέθηκαν και μίλησαν ο επιστημονικός διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη, Γιώργης Μαγγίνης, ο Πρόεδρος του Qualco Foundation, Ορέστης Τσακαλώτος, ο συνθέτης και αντιπρόεδρος του ΙΕΜΚ, Μάριος Στρόφαλης, η επιστημονική διευθύντρια του ΙΕΜΚ και αναπληρώτρια καθηγήτρια Μουσικής και Οπτικο-ακουστικού Πολιτισμού, στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Ρενάτα Δαλιανούδη, η επιμελήτρια της έκθεσης Ερατώ Κουτσουδάκη.
Στιγμιότυπο από πρωτότυπο βίντεοκλιπ που δημιουργήθηκε για τις ανάγκες της μουσειακής παρέμβασης του ΙΕΜΚ στις μόνιμες συλλογές της Πινακοθήκης Γκίκα, τα οποία οι επισκέπτες θα μπορούν να παρακολουθήσουν πλάι στην προθήκη καθενός από τους 11 συνθέτες. Τα βίντεοκλιπ αυτά μας προσφέρουν τη δυνατότητα να έρθουμε σε επαφή με μουσικά δείγματα του έργου των 11, να τους παρακολουθήσουμε σε θραύσματα συνεντεύξεων, να ανακαλύψουμε τις μεταξύ τους δημιουργικές σχέσεις και τον τρόπο με τον οποίο νεότεροι καλλιτέχνες έχουν εμπνευστεί από το έργο τους.
Η επιμελητική εργασία στηρίχθηκε πάνω στους άξονες «Χοροί», «Αραπιά» (Σκαλκώτας) και «Όρνιθες» (Αριστοφάνης) από το θρυλικό ανέβασμα του Καρόλου Κουν τη δεκαετία του ’50, οι οποίοι αντιπροσωπεύουν το έντεχνο λαϊκό τραγούδι. Η πρωτοτυπία της έκθεσης είναι ότι τα επιλεγμένα αρχεία της συλλογής του Μουσείου Μπενάκη που σχετίζονται με τους 11 συνθέτες συν το αρχείο Σταύρου Ξαρχάκου, βιώνονται εμπειρικά με τη βοήθεια των νέων τεχνολογιών, τη διαδραστική και την επαυξημένη πραγματικότητα.
Η έκθεση σε αριθμούς
Σύμφωνα με τους αριθμούς και κατά την επιμελήτρια της έκθεσης Ερατώ Κουτσουδάκη, σε τέσσερις ορόφους εκθεσιακού χώρου, περίπου δηλαδή 850 τετραγωνικά που καλείται κανείς να διασχίσει, κατοικούν 195 προσωπικότητες των γραμμάτων και των τεχνών (σε επιμέλεια του Άγγελου Δεληβοριά). Στην παρέμβαση της δράσης «Νομίζω ήρθε η ώρα ν’ ακούσουμε…» παρουσιάζονται 11 πρωτότυπα βιντεοκλίπ που πρώτη φορά δίνονται στο κοινό, τα οποία χρησιμοποιούν αρχειακό υλικό με νέο τρόπο μέσα από την ψηφιακή εφαρμογή που έχει σχεδιαστεί. Έτσι, μπορεί κανείς να ακούσει αποσπάσματα από τουλάχιστον 43 μουσικά έργα. Παρέχονται, επίσης, 60 λεπτά συνεντεύξεων, αρχειακών κυρίως από τους 11 συνθέτες και άλλα 50 λεπτά πρωτότυπου, αδημοσίευτου υλικού του Σταύρου Ξαρχάκου, το οποίο έγινε για τους σκοπούς της έκθεσης.
Επιστολή του Γιάννη Ρίτσου προς τον Μίκη Θεοδωράκη, 23 Ιουνίου 1957. Αρχείο Μίκη Θεοδωράκη, Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη».
Η ψηφιακή εφαρμογή ενεργοποιεί 14 σημεία, τα οποία απευθύνονται σε μη μουσικούς ενοίκους που σχετίζονται με τους μουσικούς. Υπάρχουν φυσικά και 3 «πυκνωτές» ως παραδείγματα που συμπυκνώνουν στοιχεία του πολιτισμού που διαμορφώθηκε στον ελληνικό μοντερνισμό με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Στο πλαίσιο αυτό, οι «πυκνωτές» «Χοροί», «Αραπιά» και «Όρνιθες» του Καρόλου Κουν παρουσιάζονται ως αντιπροσωπευτικά δείγματα μιας γενιάς καλλιτεχνών καθώς και για την ιδιαιτερότητα των περιπτώσεών τους.
«Γένεσις», η παρτιτούρα του Μίκη Θεοδωράκη από την μελοποίηση του Άξιον Εστί του Οδυσσέα Ελύτη. Δωρεά Μίκη Θεοδωράκη, Μουσείο Μπενάκη / Πινακοθήκη Γκίκα
Πρώτη φορά τεκμήρια από τη ζωή και το έργο του Σταύρου Ξαρχάκου
Η έκθεση ολοκληρώνεται με την εκθεσιακή ενότητα, που είναι αφιερωμένη στον Σταύρο Ξαρχάκο, μια εν ζωή εμβληματική προσωπικότητα του σύγχρονου μουσικού μας πολιτισμού. Φιλοξενείται στο χώρο περιοδικών εκθέσεων, στο ισόγειο του Μουσείου Μπενάκη / Πινακοθήκης Γκίκα, με την πρωτοβουλία του ΙΕΜΚ και μας προσφέρει τη δυνατότητα να παρακολουθήσουμε, μέσα σε ένα υποβλητικό και σύγχρονο τεχνολογικά περιβάλλον, τον Σταύρο Ξαρχάκο να αφηγείται τις μνήμες του από τη δημιουργική του συμπόρευση με τη γενιά που κατοικεί στους ορόφους της Πινακοθήκης ενώ για πρώτη φορά παρουσιάζονται τεκμήρια από τη ζωή και το έργο του, πριν αυτά πάρουν το δρόμο προς τη δημιουργία ενός αρχείου.
Συνομιλητής και συνοδοιπόρος κάποιων από τους σημαντικότερους της λεγόμενης «γενιάς του ‘30», ο Ξαρχάκος διατρέχει δημιουργικά τις δεκαετίες, με το έργο του να εμπεριέχει σχεδόν όλα τα μουσικά είδη στην ιστορία της ελληνικής μουσικής: λαϊκό, ρεμπέτικο, «έντεχνο λαϊκό» τραγούδι, λόγια μουσική, θεατρική και κινηματογραφική μουσική. Η μουσειακή εγκατάσταση του ισογείου, μας δίνει τη δυνατότητα να γνωρίσουμε καλύτερα και έναν άλλο Ξαρχάκο, τον συνθέτη κλασικής μουσικής, τον μαθητή της θρυλικής Σχολής Tζούλιαρντ της Νέας Υόρκης, τον συνομιλητή του Λέοναρντ Μπερνστάιν και του Ντέιβιντ Ντάιαμοντ, υπό τους ήχους σημαντικών έργων του συνθέτη.
Από το χθες στο σήμερα με τη συνδρομή της τεχνολογίας
Σε αυτή την έκθεση-παρέμβαση στην Πινακοθήκη Γκίκα, μπορούμε να ακούσουμε μουσικά δείγματα των συνθετών, να τους παρακολουθήσουμε να μας μιλούν, να θυμηθούμε στενές δημιουργικές και φιλικές σχέσεις που τους ένωναν. Μας επιτρέπεται ακόμα να παρατηρήσουμε πώς και πόσο διαφορετικά, οι προσωπικότητες αυτές συνεχίζουν να αποτελούν σήμερα, πηγή έμπνευσης νέων δημιουργών. Μαζί, με τη χρήση της δωρεάν ψηφιακής εφαρμογής που σχεδιάστηκε για τις ανάγκες της παρέμβασης αυτής, οι επισκέπτες έχουν τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν το κινητό τους τηλέφωνο και τα ακουστικά τους (αν δεν υπάρχουν το μουσείο παρέχει ακουστικά και τάμπλετ στους επισκέπτες) για να ανακαλύψουν πώς άλλοι «ένοικοι» της Πινακοθήκης, ποιητές, λογοτέχνες, σκηνοθέτες, ζωγράφοι, χορογράφοι συνεργάζονταν με τους συνθέτες αυτούς, δημιουργώντας ένα πολυεπίπεδο πλέγμα δημιουργικών σχέσεων.
Επιστολή του Νίκου Σκαλκώτα στον Γιάννη Κωνσταντινίδη, 17/8/1929. Δωρεά Λάμπρου Λιάβα, Μουσείο Μπενάκη / Πινακοθήκη Γκίκα
Συντελεστές της έκθεσης
Η ιδέα και επιμέλεια της έκθεσης ανήκει στη μουσειολόγο Ερατώ Κουτσουδάκη. Επιστημονική υπεύθυνη του συνόλου της δράσης ως επιστημονική διευθύντρια του ΙΕΜΚ, η αναπληρώτρια καθηγήτρια Μουσικής και Οπτικο-ακουστικού Πολιτισμού, στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Ρενάτα Δαλιανούδη. Επιστημονικοί συνεργάτες της επιμελήτριας ανέλαβαν οι μουσικολόγοι Αλέξανδρος Χαρκιολάκης, Δ/ντης του Συλλόγου «Οι Φίλοι της Μουσικής», Στεφανία Μεράκου, Δ/ντρια της Μουσικής Βιβλιοθήκης «Λίλιαν Βουδούρη» και Βάλια Βράκα, υπεύθυνη του Αρχείου Ελληνικής Μουσικής του ίδιου φορέα. Για την έρευνα και τεκμηρίωση του αρχειακού υλικού και στο σχεδιασμό της δράσης, συνεργάστηκε η μουσειολόγος Ευγενία Ευθυμιάδου.
Η δημιουργία των μικρών ταινιών ανήκει στo Abnormal Studio, η οπτική ταυτότητα της έκθεσης στο δημιουργικό γραφείο Schema, ενώ η σκηνοθετική επιμέλεια της προβολής Ξαρχάκου ανήκει στον Κωνσταντίνο Αρβανιτάκη. Η ψηφιακή εφαρμογή «Νομίζω ήρθε η ώρα ν’ ακούσουμε» αναπτύχθηκε από την Ιnteractive Light Designs. Ιδιαίτερες ευχαριστίες για τη συμβολή του ανήκουν στον επιστημονικό επιμελητή της Πινακοθήκης Γκίκα, Κωνσταντίνο Παπαχρίστου. Την παραγωγή της δράσης ανέλαβε για λογαριασμό του ΙΕΜΚ η Delta-Pi Productions.
INFO Η έκθεση ανοίγει για το κοινό την Πέμπτη 25 Απριλίου και θα διαρκέσει έως την Κυριακή 21 Ιουλίου 2024. Με αφορμή την έκθεση αυτή το ωράριο λειτουργίας της Πινακοθήκης Γκίκα αλλάζει και διαμορφώνεται ως εξής: Πέμπτη 10:00 – 22:00, Παρασκευή, Σάββατο και Κυριακή 10:00-18:00.
