Πόσο επίκαιρο και σημαντικό είναι το ζήτημα των φεμινιστικών πρακτικών στον χώρο της τέχνης σήμερα; Ποιες προκλήσεις αντιμετωπίζει μια γυναίκα δημιουργός στη σύγχρονη τέχνη και με ποιους τρόπους μπορεί να ενισχυθεί η ορατότητα και η ενδυνάμωση των γυναικών καλλιτέχνιδων στην τέχνη; Το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ) υπό τη διεύθυνση της Κατερίνας Γρέγου είναι το πρώτο δημόσιο μουσείο που εκθέτει αποκλειστικά έργα γυναικών δημιουργών σε όλους τους εκθεσιακούς του χώρους από τον Δεκέμβριο του 2023 έως το Νοέμβριο του 2024.
Καθώς ο κύκλος των εκθέσεων του ΕΜΣΤ, οι οποίες είναι αφιερωμένες στο καλλιτεχνικό έργο γυναικών ή καλλιτεχνών που αυτοπροσδιορίζονται ως θηλυκότητες, υπό τον ευρύτερο τίτλο «Κι αν οι γυναίκες κυβερνούσαν τον κόσμο;» (What if Women Ruled the World?), συνεχίζεται και ανανεώνεται, ζητήσαμε από την καλλιτεχνική διευθύντρια του μουσείου κ. Κατερίνα Γρέγου, την Ελληνίδα εικαστικό Μαλβίνα Παναγιωτίδη και τις διεθνείς καλλιτέχνιδες Lola Flash και Hadassah Emmerich που συμμετέχουν στις εκθέσεις του ΕΜΣΤ, να μας δώσουν τη δική τους οπτική πάνω στα ζητήματα συμπερίληψης και ανάδειξης του έργου των γυναικών καλλιτέχνιδων στον χώρο της τέχνης.
Με ποιο τρόπο, αλήθεια, οι γυναίκες των εικαστικών συνομιλούν μεταξύ τους και πώς μια θέση ισχύος βοηθά στην καταπολέμηση των στερεότυπων και των ανισοτήτων;
Θέσεις ευθύνης και στερεότυπα
Ανοίγουμε τη συζήτηση με τα εμπόδια που έχει να υπερβεί μια γυναίκα επικεφαλής ενός πολιτιστικού οργανισμού διεθνούς απήχησης. Αν υπάρχει ένας χώρος όπου διαπιστώνεται μια σχετική υπεροχή των γυναικών σε θέσεις ισχύος έναντι των αντρών τότε αυτός είναι ο Πολιτισμός. Ποιος είναι ο μύθος όμως και ποια η πραγματικότητα; «Στον χώρο του πολιτισμού είναι ευτυχές που υπάρχουν πλέον αρκετές γυναίκες σε διευθυντικές θέσεις και θέσεις ευθύνης, τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς, κάτι που δυστυχώς δεν συμβαίνει στον βαθμό αυτό σε άλλους χώρους. Αυτή βέβαια είναι μια σχετικά πρόσφατη αλλαγή και δεν ακολουθείται πάντα από μια αντίστοιχη μεταβολή στην νοοτροπία και στην αντιμετώπιση γυναικών που βρίσκονται σε θέση ισχύος. Παρόλο που έχει σημειωθεί πρόοδος, δεν υπάρχει ακόμη ισοτιμία και οι φωνές των γυναικών δεν ακούγονται δημοσίως όσο θα έπρεπε.» λέει στο ΒΗΜΑ η καλλιτεχνική διευθύντρια του ΕΜΣΤ, Κατερίνα Γρέγου, κινητήριος δύναμη των φετινών εκθέσεων του Μουσείου.
Κατερίνα Γρέγου
Κατά πως σημειώνει η ίδια, τα εμπόδια που έχει να υπερκεράσει σχετίζονται με το κοινωνικό και οικονομικό περιβάλλον. «Αυτό που με εμπνέει στο να ξεπερνάω τα εμπόδια που βρίσκονται στον δρόμο μου είναι τόσο οι καλλιτέχνες, οι οποίοι αποτελούν συνεχή πηγή έμπνευσης για εμένα αλλά και η τόσο θετική αντίδραση του κοινού το οποίο έχει πλέον αγκαλιάσει το Μουσείο και το πρόγραμμά μας, ειδικά οι τόσοι νέοι που επισκέπτονται το μουσείο. Οι προκλήσεις που αντιμετωπίζω έχουν πάντα σχέση με το κοινωνικό, αλλά και οικονομικό πλαίσιο που υπάρχει. Στον χώρο της τέχνης τα πράγματα είναι πιο ισότιμα από άλλους χώρους που είναι ενδεχομένως πιο ανδροκρατούμενοι και πατριαρχικής αντίληψης».
Η διεθνώς αναγνωρισμένη φωτογράφος Lola Flash που δουλεύει στην πρώτη γραμμή της queer αναπαράστασης για περισσότερες από τέσσερις δεκαετίες και παρουσιάζει στο ΕΜΣΤ τη σειρά «Salt» (Αλάτι) με πορτρέτα επιδραστικών ηλικιωμένων γυναικείων προσωπικοτήτων, πιστεύει ότι οι φεμινιστικές πρακτικές είναι απαραίτητες σήμερα όχι μόνο στον τομέα της τέχνης, αλλά σε όλους τους τομείς της κοινωνίας μας. «Ωστόσο, με μια απλή ματιά στον κόσμο της Τέχνης, διαπιστώνουμε ότι πολλά δεν έχουν αλλάξει», σχολιάζει στο ΒΗΜΑ η καλλιτέχνιδα. Συνεχίζοντας η Lola Flash τονίζει: «Εξακολουθούμε να βλέπουμε έναν εκπληκτικά μεγάλο αριθμό ανδρών (τόσο στρέιτ όσο και ομοφυλόφιλων) στους οποίους ανατίθενται ατομικές εκθέσεις από μεγάλα ιδρύματα Τέχνης. Καθώς αυτός είναι ο κανόνας εδώ και καιρό, χρειάζεται τεράστια προσπάθεια για να αντιμετωπιστούν τέτοιες πρακτικές. Λατρεύω τη δουλειά που συνεχίζουν να κάνουν οι Gorilla Girls, γιατί υποστηρίζουν τις τοποθετήσεις τους με αδιάσειστα στοιχεία.
Lola Flash @Eftychia Vlachou
Και όταν εξετάζουμε την πιο σύγχρονη προσέγγιση του φεμινισμού, όπως η παραπάνω δήλωση, διαπιστώνουμε μια πολύ πιο συμπεριληπτική και παγκοσμιοποιημένη ματιά στα «προβλήματα» που μας επηρεάζουν όλους, ακόμα και τους άντρες. Αρχικά, θα έλεγα ότι ήμουν κάπως ανήσυχη για το φεμινιστικό κίνημα στο ξεκίνημά του, καθώς δεν περιλάμβανε γυναίκες σαν εμένα – μαύρες και queer, ωστόσο το κίνημα έχει σίγουρα προχωρήσει πέρα από τις αρχικές του θέσεις και αυτό το κάνει πιο ισχυρό»
«Είναι σημαντικό το βλέμμα μας και η άποψή μας να τιμάται και να γίνεται σεβαστή».
H Lola Flash θεωρεί ότι τα ιδρύματα Τέχνης μπορούν να προχωρήσουν σε ριζικές αλλαγές αν ακολουθήσουν το παράδειγμα μουσείων όπως του ΕΜΣΤ μέσα από την ανάδειξη μόνο της δουλειάς γυναικών και της συλλογής έργων μόνο από γυναίκες καλλιτέχνιδες. «Είναι σημαντικό το βλέμμα μας και η άποψή μας να τιμάται και να γίνεται σεβαστή. Σκέφτομαι τα διαφορετικά και συναρπαστικά υλικά που χρησιμοποιούν οι γυναίκες και πώς αυτές οι διαφορές (απόψεις + υλικά) μπορούν πραγματικά να συνεισφέρουν πολλά στον τομέα της ιστορίας της τέχνης. Ευτυχώς, περισσότερες γυναίκες κατέχουν επιτέλους θέσεις εξουσίας και λήψης αποφάσεων, όπως η αγαπημένη μας Κατερίνα και πιστεύω ότι η κληρονομιά που αφήνω πίσω μου, καθώς και άλλες αγαπημένες καλλιτέχνιδες, όπως η Amy Sherald, θα δείξουν στα νεαρά κορίτσια ότι έχουν μια θέση στον Κόσμο της Τέχνης.» τονίζει χαρακτηριστά η καλλιτέχνιδα.
Lola Flash «Αλάτι» Ruth
Σημαντικό και επείγον να αναδείξουμε και να προωθήσουμε τις φεμινιστικές πρακτικές και την τέχνη από γυναίκες καλλιτέχνιδες γενικά – ακόμα και αν οι πρακτικές τους δεν ασχολούνται αποκλειστικά με «φεμινιστικά» θέματα – θεωρεί το ζήτημα η Hadassah Emmerich. Η εικαστικός είναι γνωστή για τις πολύχρωμες, τολμηρές, πληθωρικές τοιχογραφίες της και τα ζωγραφικά της έργα στα οποία πλέκονται περίτεχνα στυλιζαρισμένες απεικονίσεις εξωτικών φρούτων, μελών του ανθρώπινου σώματος και φυσικών στοιχείων. Για την πρώτη παρουσίαση της στην Ελλάδα, η Emmerich έχει δημιουργήσει μια νέα μεγάλης κλίμακας τοιχογραφία με τίτλος «Επικούρειος Εδέμ» σχεδιασμένη ειδικά για το ΕΜΣΤ, που καλύπτει ένα μέρος του ισογείου και του ημιώροφου του Μουσείου και καταλαμβάνει τον εκπαιδευτικό του χώρο.
Hadassah Emmerich Επικούρειος Εδέμ @Paris Tavitian
Σύμφωνα με την δημιουργό μια πρόσφατη έρευνα (2024) από το ολλανδικό Ίδρυμα Niemeijer αποκάλυψε ότι οι γυναίκες καλλιτέχνιδες εξακολουθούν να αμείβονται με λιγότερα χρήματα από τους άνδρες συναδέλφους τους και ότι η δουλειά τους δεν αποκτάται σε ισότιμη βάση από τα μουσεία, παρόλο που η πλειονότητα των αποφοίτων από τις σχολές Καλών τεχνών είναι γυναίκες.
«Το σημερινό πολιτικό κλίμα δεν είναι πολύ ελπιδοφόρο, καθώς απειλεί απόψεις χειραφέτησης και δίνει δύναμη σε άτομα με συντηρητικές ιδέες».
«Εξακολουθεί να υφίσταται μια κατάσταση ανισότητας η οποία είναι επιζήμια για τις γυναίκες καλλιτέχνιδες, που -όπως και η παρούσα πολιτική κατάσταση- φαίνεται να επιδεινώνεται. Παραμένει μια πρόκληση να αντιμετωπίζεις τις οικογενειακές ευθύνες, να κερδίζεις τα προς το ζην και να κατοχυρώνεις ένα φιλόδοξο πρόγραμμα εκθέσεων. Επίσης, το σημερινό πολιτικό κλίμα δεν είναι πολύ ελπιδοφόρο, καθώς απειλεί απόψεις χειραφέτησης και δίνει δύναμη σε άτομα με συντηρητικές ιδέες. Προειμένου να ενισχυθεί η προβολή και η ενδυνάμωση των γυναικών καλλιτέχνιδων στη σύγχρονη τέχνη: δρομολογείστε ειδικά κονδύλια και βραβεία τέχνης για γυναίκες καλλιτέχνιδες, οι γυναίκες καλλιτέχνιδες μπορούν να βοηθήσουν η μία την άλλη περισσότερο στον χώρο προτείνοντας και προωθώντας η μία τη δουλειά της άλλης στο δίκτυο συλλεκτών, επιμελητών και γκαλεριστών τους», σημειώνει η Emmerich.
Ηadassa Ηemmerich @Τeri Romkey
Ως προς τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες δημιουργοί και τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να ενισχυθεί η ορατότητα και συμπερίληψη τους στη σύγχρονη τέχνη, η Lola Flash ξεκαθαρίζει: «Ως ακτιβίστρια, αισθάνομαι το δίχως άλλο ότι η εξέταση των κοινωνικών ζητημάτων στη δουλειά μου είναι σαν σανίδα σωτηρίας, δεν θα μπορούσα να φανταστώ κάτι άλλο. Έτσι, όταν οι καλλιτέχνες αποφασίζουν να κάνουν έργα που ασχολούνται με ιδέες, όπως τα στερεότυπα, δεν είναι τόσο εύκολο αυτά να προωθηθούν και να πουληθούν στην αγορά, όπως η όμορφη φωτογραφία μιας μαργαρίτας, για παράδειγμα. Δεν κρίνω εδώ, αλλά είναι γεγονός, ειδικά αν το έργο είναι φτιαγμένο από γυναίκα και απειλεί τους κοινωνικούς κανόνες. Βλέπω πολλούς από τους ομοφυλόφιλους αδερφούς μου (μαύροι και λευκοί) να έχουν κάνει μακρά καριέρα και να συνεχίζουν να περιλαμβάνονται σε πολλές συλλογές μουσείων. Και πάλι, η πατριαρχία είναι πραγματική! Ωστόσο, από τότε που δολοφονήθηκε ο κ. Φλόιντ, ο θάνατός του έκανε πολλά ιδρύματα να έχουν κενά στις συλλογές και το προσωπικό τους, και αυτό συνέβη σίγουρα σε παγκόσμια κλίμακα».
Για τη Lola Flash, το ΕΜΣΤ δημιούργησε ένα «καταπληκτικό μήνυμα τολμηρό, έξυπνο και πραγματικά ιδιοφυές το οποίο θα μπορούσε να εξελιχθεί ως τάση παγκοσμίως». Ενθουσιασμένη και περήφανη που μοιράζεται τα όμορφα πορτρέτα της με το κοινό στην Αθήνα τονίζει: «Είναι σίγουρα ένα highlight της καριέρας μου και είμαι τόσο ευγνώμων στην Ιόλη που με «βρήκε» και στην Κατερίνα που πίστεψε σε μένα! Το μόνο που μπορώ να σκεφτώ είναι ‘’Και αν οι γυναίκες κυβερνούσαν τον κόσμο;’’».
«Τι θα έλεγε σήμερα η Ελένη Αλταμούρα ως η πρώτη Ελληνίδα ζωγράφος η οποία μεταμφιέστηκε σε άνδρα για να σπουδάσει ζωγραφική στην Ιταλία..;»
Η Ελληνίδα εικαστικός Μαλβίνα Παναγιωτίδη παρουσιάζει στο ΕΜΣΤ την έκθεση Όλα τα Όνειρα είναι Ενοχλητικά αποτέλεσμα της ενδελεχούς έρευνας που έκανε στις Σπέτσες, στο σπίτι όπου απομονώθηκε μετά τον πρόωρο θάνατο των δύο παιδιών της-από φυματίωση-η πρώτη Ελληνίδα ζωγράφος, Ελένη Μπούκουρα-Αλταμούρα (1821-1900). Το Project Room 2του ΕΜΣΤ είναι ένας «μαγικός» χώρος όπου γλυπτά από γυαλί, κερί και χαλκό συνδιαλέγονται με ένα βίντεο και ένα ηχητικό έργο.
Μαλβίνα Παναγιωτίδη «Όλα τα Όνειρα είναι Αληθινά» @Paris Tavitian
Όπως διαπιστώνει η καλλιτέχνιδα: «Η Leonora Carrington είχε πει “δεν είχα το χρόνο για να γίνω η μούσα κανενός. Ήμουν υπερβολικά απασχολημένη κάνοντας επανάσταση ενάντια στην οικογένειά μου και μαθαίνοντας πώς να είμαι καλλιτέχνης”. Πώς θα ήταν άραγε ο κόσμος αν δεν μιλούσαμε για τα αυτονόητα δικαιώματα περί γυναικείας ταυτότητας και φεμινιστικών πρακτικών; Συμβολές σε αυτή τη συζήτηση όπως το αφιέρωμα που κάνει το ΕΜΣΤ σε γυναίκες καλλιτέχνιδες είναι πολύ σημαντικές. Τι θα έλεγε σήμερα η Ελένη Αλταμούρα ως η πρώτη Ελληνίδα ζωγράφος η οποία μεταμφιέστηκε σε άνδρα για να σπουδάσει ζωγραφική στην Ιταλία και έμεινε στην ιστορία ως ο θρύλος μιας ‘μάγισσας’; Εξάλλου το μαγικό είχε πάντα κοινωνικοπολιτικές και φεμινιστικές πεποιθήσεις και οι μάγισσες ήταν κυρίως επαναστάτριες».
Μαλβίνα Παναγιωτίδη
Υπογραμμίζει, επίσης, η Μαλβίνα Παναγιωτίδη: «Κατά κάποιο τρόπο ανυπομονώ για τη στιγμή που δε θα χρειάζεται να κάνουμε έργα για τα όνειρά μας αλλά για την εποχή που τα έργα μας θα αντανακλούν την πραγματικότητα που μας αντιπροσωπεύει. Ίσως και να μην είναι τυχαίο το γεγονός ότι “ Όλα τα όνειρα είναι ενοχλητικά”».
«Το ερώτημα αυτό τίθεται όχι επειδή υποστηρίζουμε την εγκαθίδρυση της μητριαρχίας, αλλά έχει ως στόχο να μας ωθήσει να σκεφτούμε για το αν υπάρχει εναλλακτική λύση».
Η ορατότητα και η ενδυνάμωση της θέσης των γυναικών καλλιτεχνίδων είναι κάτι με το οποίο η καλλιτεχνική διευθύντρια του ΕΜΣΤ Κατερίνα Γρέγου έχει ασχοληθεί από νωρίς. «Το 2012 επιμελήθηκα την έκθεση Fusion Cuisine στο ίδρυμα ΔΕΣΤΕ, η οποία περιλάμβανε έργα ανερχόμενων αλλά και καθιερωμένων σύγχρονων γυναικών καλλιτεχνών, αποσκοπούσε στην επανενεργοποίηση της συζήτησης γύρω από τις φεμινιστικές πρακτικές σε μια εποχή που είχε θεωρηθεί λανθασμένα ως ένα κεφάλαιο που είχε κλείσει. Παρόλο που ο χώρος της τέχνης έχει αλλάξει σημαντικά από τότε, το θέμα αυτό συνεχίζει να είναι ιδιαίτερα επίκαιρο και σημαντικό.» σημειώνει η κ. Γρέγου. Στο ρόλο της ως καλλιτεχνική διευθύντρια του ΕΜΣΤ και σε «μια προσπάθεια επανεξέτασης της κυρίαρχης αφήγησης» πήρε την πρωτοβουλία του νέου κύκλου εκθέσεων «Κι αν οι γυναίκες κυβερνούσαν τον κόσμο». Μέσα από αυτό το πρόγραμμα ο στόχος ήταν να ανοίξει η συζήτηση γύρω από το πλαίσιο μιας διακυβέρνησης που φέρει γυναικεία χαρακτηριστικά.
«Το ερώτημα αυτό τίθεται όχι επειδή υποστηρίζουμε την εγκαθίδρυση της μητριαρχίας, αλλά έχει ως στόχο να μας ωθήσει να σκεφτούμε για το αν υπάρχει εναλλακτική λύση στο κυρίαρχο πατριαρχικό παράδειγμα που φαίνεται να οδηγεί τον κόσμο στην καταστροφή. Και τι μορφή θα είχαν τα μουσεία και οι συλλογές τους αν οι γυναίκες είχαν καταλάβει τη θέση που τους αναλογούσε στην ιστορία της σύγχρονης τέχνης;» λέει στο ΒΗΜΑ η Κατερίνα Γρέγου.
Στην διάρκεια 11 μηνών το ΕΜΣΤ «σταδιακά καταλαμβάνεται αποκλειστικά από το έργο γυναικών δημιουργών και ατόμων διαφορετικών γενεών που αυτοπροσδιορίζονται ως θηλυκότητες». Οι καλλιτέχνιδες καταπιάνονται κυρίως με θέματα ταυτότητας αλλά και κοινωνικά ζητήματα και όπως μας υπενθυμίζει η κ. Γρέγου «Το τελευταίο αποτελεί κομβικό σημείο των αναζητήσεών μας».
Το πρόγραμμα του Μουσείου για το 2024 περιλαμβάνει την νέα έκθεση της συλλογής με τίτλο ΓΥΝΑΙΚΕΣ, Μαζί αλλά και ατομικές εκθέσεις των: Λήδα Παπακωνσταντίνου, Χρύσα Ρωμανού, Penny Siopis, Δανάη Ανεσιάδου, Tala Madani, Μαλβίνα Παναγιωτίδη, Claudia Comte, Lola Flash, Hadassah Emmerich, Εύα Στεφανή μεταξύ άλλων.
Σημειώνουμε ότι το ΕΜΣΤ φιλοξενεί το Σάββατο 13 Απριλίου την ημερίδα με τίτλο Λήδα Παπακωνσταντίνου: Co-op, στο πλαίσιο της αναδρομικής έκθεσής της, Χρόνος στα Χέρια Μου. Καθώς το γυναικείο ζήτημα απασχολεί το ΕΜΣΤ καθόλη τη διάρκεια αυτών των μηνών και χιλιάδες επισκέπτες ανακαλύπτουν άγνωστες πτυχές γυναικών καλλιτέχνιδων περνώντας τις πόρτες του η συζήτηση για θέματα φεμινισμού και συμπερίληψης στην τέχνη παραμένει στην πρώτη γραμμή της δημοσιότητας.
