Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης στις 29 Μαΐου 1453 από τους Οθωμανούς έφερε φυσικά το οριστικό τέλος της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, του Βυζαντίου όπως ονομάστηκε αργότερα, δεν ήταν όμως και η μοναδική φορά που η «Βασιλεύουσα» κυριευόταν από κάποιον κατακτητή.
Δυόμισι αιώνες νωρίτερα, στις 12 Απριλίου του 1204, η Κωνσταντινούπολη βίωνε την πρώτη της Άλωση. Κατακτητές της ήταν οι Λατίνοι της Δ’ Σταυροφορίας.
Ποιες όμως ήταν οι μέχρι τότε σχέσεις μεταξύ Βυζαντινών και Δυτικών και πώς εξελίχθηκαν κατόπιν αυτής;
«ΤΟ ΒΗΜΑ» της 24ης Οκτωβρίου 2004, με αφορμή την συμπλήρωση, τότε, 800 χρόνων από εκείνη την πρώτη άλωση της Κωνσταντινούπολης σημείωνει στο ειδικό αφιέρωμα των Νέων Εποχών: «το γεγονός αυτό, πέρα από το ότι βάθυνε αντιδυτικά συναισθήματα τα οποία ήδη υπήρχαν στους Βυζαντινούς, απετέλεσε ορόσημο για τις σχέσεις Ανατολής και Δύσης, σε πολιτικό, ιδεολογικό, και πολιτισμικό επίπεδο».
Σταυροφόροι και Βυζαντινοί
Σύμφωνα με τον καθηγητή Βυζαντινής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Πάρι Γουναρίδη:
«Η έκπληξη που προκάλεσε στη βυζαντινή κοινωνία η Α’ Σταυροφορία (1096-1099) σύντομα μετατράπηκε σε εχθρότητα.
»Η φραγγική διάβασις εκλήφθηκε ως επιθετική ενέργεια και κάποιοι Βυζαντινοί πίστευαν πως οι Σταυροφόροι είχαν ενδομυχούντα λογισμόν…και αυτήν την Βασιλεύουσαν [Κωνσταντινούπολη] κατασχείν.
»Η δυσπιστία που αναπτύχθηκε με τις επόμενες Σταυροφορίες (1147-1149, 1189-1192) εμπέδωσε την ιδέα πως χάσμα διαφοράς εστήρικται μέγιστον και πως Βυζαντινοί και Δυτικοί ήταν ταις γνώμαις ασυναφείς»
Eugene Delacroix, «Η είσοδος των Σταυροφόρων στην Κωνσταντινούπολη στις 12 Απριλίου 1204»
«ΤΟ ΒΗΜΑ», 24.10.2004, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»
Αντικρουόμενα αισθήματα
Σύμφωνα με τον Πάρι Γουναρίδη δεν υπάρχει αμφιβολία πως η Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους «προσκυνητές» της Δ’ Σταυροφορίας ήταν το καταλυτικό γεγονός για τη διαμόρφωση της αρνητικής εικόνας των Δυτικών.
«Τα “αντιλατινικά” ωστόσο αισθήματα των λαϊκών τάξεων δεν ήταν σταθερά.
»Ο Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει πως οι αγροίκοι, οι κάτοικοι των περιχώρων της Κωνσταντινούπολης, μετά την είσοδο των Σταυροφόρων ευχαριστούσαν τον Θεό για το κατάντημα των μελών της γραφειοκρατικής πολιτικο-εκκλησιαστικής ιεραρχίας, που με επικεφαλής τον πατριάρχη πήραν τον δρόμο για την εξορία. Οι άνθρωποι αυτοί ήταν έτοιμοι να δεχθούν τη λατινική κυριαρχία και σε πολλές περιοχές το έκαναν.
»Η εικόνα των Δυτικών, όπως εμφανίζεται στις πηγές, διαμορφώθηκε από αυτούς που συνοπτικά αποτελούσαν τη γραφειοκρατική πολιτικο-εκκλησιαστική ιεραρχία, αυτούς που ο ανώτατος διοικητικός υπάλληλος και ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης, λέει ότι συνενκοινώνουν ημίν σχήματος και λογικών εν μεθέξει παιδεύσεων. Γι’ αυτούς η ανωτερότητα του βυζαντινού πολιτισμού ήταν αυτονόητη.
(…)
»Η υπεροχή όμως αναφερόταν και στον υλικό πολιτισμό. Ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Ευστάθιος αναφέρει πως, όταν οι Νορμανδοί κατέλαβαν την πόλη του (1185), έχυσαν και το παλιό, καλό κρασί.
»Οι Δυτικοί, κατά τον Ευστάθιο, δεν ήταν σε θέση να εκτιμήσουν τα αγαθά του πολιτισμού που κάνουν ευχάριστη τη ζωή. Περιφρονούσαν τα έργα τέχνης που έβγαιναν από τα βυζαντινά εργαστήρια, ενώ θεωρούσαν ευτελή αντικείμενα, καρφιά και μαχαιρίδια, ως πολύτιμα.
»Εξάλλου, τα καρυκεύματα και τα καλλυντικά τούς ήταν άγνωστα, θεωρούσαν την κανέλα ως ροκανίδι, τη σταφίδα ως κάρβουνο και το ροδόνερο ως ύδωρ αχρείον.
«ΤΟ ΒΗΜΑ», 24.10.2004, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»
Εγκλήματα και σκάνδαλα
«Εξίσου με τους Λατίνους, τα μέλη της γραφειοκρατικής ιεραρχίας περιφρονούσαν και τα λαϊκά στρώματα της βυζαντινής κοινωνίας. Η διασφάλιση ωστόσο της “ιδεολογικής αυθεντίας” οδηγούσε τα μέλη της γραφειοκρατικής ιεραρχίας να αποζητήσουν, ως τάξη, ιδιαίτερα μετά το 1204, τη διαμόρφωση μιας πολιτιστικής κοινότητας, σε αντίθεση με τους Λατίνους.
»Ο αντιλατινισμός βασιζόταν στην αρνητική εικόνα της λατινικής εκκλησίας και των ανθρώπων της, που είχε διαμορφωθεί ήδη στην εποχή του πατριάρχη Φωτίου (867-877, 886-893) και είχε εμπεδωθεί στην εποχή του σχίσματος (1054)».
David Aube
Η επαφή όμως με τους Σταυροφόρους έφερε νέες κατηγορίες εναντίον των Λατίνων.
«Οι αντιπαπικές κατηγορίες πήραν συγκεκριμένη μορφή. Η βίαιη συμπεριφορά των Σταυροφόρων κατά την είσοδό τους στην Πόλη δεν εξηγείται μόνον από τον βάρβαρο χαρακτήρα τους, αλλά από τη φήμη ότι ο Πάπας και τα μέλη της λατινικής ιεραρχίας είχαν ήδη συγχωρέσει φόνους και άλλες αμαρτίες Σταυροφόρων.
»Κατηγορίες για την ιερουργία αιμομικτικών γάμων, για ιεροσυλία στα έθιμα της βάπτισης και της θείας κοινωνίας τόνιζαν τη διαφορά ανάμεσα σε Βυζαντινούς και Δυτικούς.
»Το ξύρισμα, ιδιαιτέρως των κληρικών, γίνεται, στις αρχές του 13ου αιώνα, πραγματική και ικανή αιτία για να κατηγορηθούν οι Λατίνοι ως αιρετικοί, αλλά κυρίως εμφανίζεται και ως απόδειξη θηληπρέπειας (το γένειον ξηρώνται και γυναικίζονται)
»Η αγαμία των κληρικών της δυτικής εκκλησίας μετατρέπεται σε σκαμπρόζικο θέμα. Οι κληρικοί δέχονται τη νύχτα τις ερωμένες τους αφώνως και αθεάτως και θεωρούν τη συνεύρεση ως όνειρο.
»Εξάλλου, με την κατηγορία της δημόσιας παιδεραστίας τίθεται σε αμφισβήτηση η ηθική υπόσταση των δυτικών αρχιερέων. Αυτή η κατηγορία γίνεται συγκεκριμένη. Ο Στιλβής αναφέρει πως μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης, κάποιος καρδινάλιος πήγε στον ναό του Αρχαγγέλου, στον Ανάπλου.
»Εκεί, αφού επέχρισε τις εικόνες με ασβέστη και πέταξε στη θάλασσα τα λείψανα των αγίων, ο δυτικός ιεράρχης ιερούργησε με συνοδεία γυμνών παιδιών. Η κατηγορία της παιδεραστίας συνδυάζεται με αυτήν της εικονομαχίας και της ιεροσυλίας».
Νεότερος ελληνισμός
Σε κάθε περίπτωση, όπως αναφέρει στο «ΒΗΜΑ», ο Αυγουστίνος Ζενάκος, με την Άλωση του 1204 από τους Σταυροφόρους «Εκπληρώθηκε το προαιώνιο όνειρο της Δύσης να κατακτήσει την Κωνσταντινούπολη και να υποτάξει τους χριστιανούς της Ανατολής στην Εκκλησία της Ρώμης.
»«Μπορεί να κατέστρεψαν το ελληνικό κράτος, όχι όμως και το ελληνικό έθνος. Ο μεσαιωνικός ελληνισμός κατέρρευσε στην αρχή του 13ου αιώνα, αλλά συγχρόνως ανέτειλε ο νεότερος ελληνισμός», σύμφωνα με τον ιστορικό Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο.
»Η συνείδηση του ελληνισμού ενισχύθηκε τόσο ώστε όλοι οι κατοπινοί ιστορικοί και λόγιοι – ο Χαλκοκονδύλης, ο Γεμιστός, ο Φραντζής – ονομάζουν τους κατοίκους Ελληνες και όχι Ρωμαίους.
»Ο μεσαιωνικός ελληνισμός έδυσε με την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους. Γιατί, αν και εξακολουθεί να υπάρχει για ένα διάστημα, πρωταγωνιστής στην ιστορία μας μετά την άλωση του 1204 είναι όχι ο μεσαιωνικός αλλά ο νεότερος ελληνισμός».
