Γιατί τα παιδιά δεν διαβάζουν βιβλία – 4 Έλληνες συγγραφείς μιλούν στο ΒΗΜΑ

«Διασχίστε τις θάλασσες με τα φτερά της φαντασίας!» προτρέπει το μήνυμα της διεθνούς οργάνωσης βιβλίων για τη Νεότητα (IBBY) για την Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου για το 2024, γραμμένο από την συγγραφέα Ίκο Καντόνο σε μετάφραση στα ελληνικά της αναγνωρισμένης Ελληνίδας συγγραφέως Λότης Πέτροβιτς – Ανδρουτσοπούλου. «Οι ιστορίες ταξιδεύουν πάνω στα σύννεφα, λαχταρώντας ν’ ακούσουν το χαρούμενο χτύπημα της καρδιάς σας.» λέει στους μικρούς (και μεγάλους) φίλους του παιδικού βιβλίου η Γιαπωνέζα συγγραφέας, υπογραμμίζοντας τη δύναμη του γραπτού λόγου να ταξιδεύει τους αναγνώστες ελεύθερα διευρύνοντας τους ορίζοντες των παιδιών.

Τεχνολογία εναντίον παιδικού βιβλίου;

Με αφορμή τον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Παιδικού Βιβλίου το ΒΗΜΑ συνομιλεί με τέσσερις Έλληνες λογοτέχνες που ασχολούνται με το παιδί στο έργο τους – την Αγγελική Δαρλάση, τον Βαγγέλη Ηλιόπουλο, τη Μυρτώ Καλοφωλιά και τη Στέργια Κάββαλου. Τους ρωτάμε για την αντοχή των φτερών της παιδικής λογοτεχνίας στην εποχή της τεχνολογικής έκρηξης, της πανταχού παρούσας οθόνης των κινητών, των τάμπλετ και των βίντεογκεϊμς που ‘’κλέβουν’’ τα παιδιά από τα βιβλία.

Από τη μία πλευρά οι οθόνες που πολιορκούν τις ζωές μικρών και μεγάλων και από την άλλη, η πληθώρα των παιδικών βιβλίων στα ράφια των βιβλιοπωλίων. Τι να πρωτοδιαλέξει κανείς και πώς να συμπεριφερθούν οι γονείς όταν τα παιδιά μεγαλώνουν και γυρνούν την πλάτη στο βιβλίο; Πώς αντιμετωπίζεται αυτό το φαινόμενο και παράπονο πολλών γονιών;

«Λύση θα ήταν εμείς οι μεγάλοι να δώσουμε το παράδειγμα και ως γονείς και ως οργανωμένη πολιτεία να ενισχύσουμε την φιλαναγνωσία».

«Θα αντιμετωπιζόταν αν διάβαζαν οι γονείς», μας λέει η Αγγελική Δαρλάση, πολυγραφότατη συγγραφέας, θεατρολόγος και υποψήφια διδάκτορας στο ΕΚΠΑ (βραβευμένη με το Κρατικό Βραβείο Παιδικής-Νεανικής Λογοτεχνίας 2005 για το «Ονειροφύλακες» από τις Εκδόσεις Πατάκη καθώς και με το Κρατικό Βραβείο Παιδικού Θεατρικού Έργου, 2010 και 2018). «Δεν είναι μόνο η τεχνολογική ανάπτυξη που σίγουρα παίζει ρόλο, γιατί μην γελιόμαστε, όλοι ασχολούμαστε με τα κινητά, με τις οθόνες. Όμως δεν υπάρχει και στην κουλτούρα μας ως λαού το να διαβάζουμε. Παραμένει η αναγνωσιμότητα μας σταθερά κάτω από διψήφιο ποσοστό στο σύνολο του πληθυσμού. Ούτε το εκπαιδευτικό μας σύστημα είναι τέτοιο που να αναδεικνύει τα θετικά της ανάγνωσης και της σημασίας ενός βιβλίου ή του τι σημαίνει να ασχολούμαι με τις τέχνες και τη λογοτεχνία. Οπότε λύση θα ήταν εμείς οι μεγάλοι να δώσουμε το παράδειγμα και ως γονείς και ως οργανωμένη πολιτεία να ενισχύσουμε την φιλαναγνωσία. Αλλιώς ναι, τα παιδιά είναι ο καθρέφτης μας. Μιμούνται εμάς», σημειώνει η συγγραφέας.

Με κυρίαρχη την οθόνη στις ζωές των παιδιών σήμερα, το βιβλίο μπορεί να μην φαίνεται αρχικά στα μάτια τους τόσο εντυπωσιακό, αλλά είναι αυτό που καλλιεργεί τη φαντασία, σχολιάζει στο ΒΗΜΑ ο εκπαιδευτικός και συγγραφέας Βαγγέλης Ηλιόπουλος (βραβευμένος για τον «Τριγωνοψαρούλη» του 1997 των εκδόσεων Πατάκη από το Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ – Κύκλος Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, το Κρατικό Βραβείο Εφηβικού Μυθιστορήματος 2019 για το «Θωμάς Qbit Ταξιδιώτης στο κάτοπτρο του χρόνου» από τις Εκδόσεις Πατάκη και με το Κρατικό Βραβείο Εικονογραφημένου Βιβλίου 2019 για τη «Βάρκα που τη λένε μνήμη» από τις Εκδόσεις Παιδική Νομική Βιβλιοθήκη).

«Τι χρειάζεται; Διαμεσολάβηση. Ο γονιός θα είναι εκείνος που θα δείξει πώς με μια ιστορία από ένα βιβλίο που διαβάζουμε, παίζουμε, δημιουργούμε, εκφραζόμαστε, στοχαζόμαστε. Και το κυριότερο, περνάμε δημιουργικό χρόνο μαζί. Αυτό το μαζί θα κάνει τη διαφορά. Μπροστά στην οθόνη, και δίπλα να είμαστε, είναι ο καθένας μόνος του. Τα παιδικά βιβλία τα διαβάζουμε αγκαλιά.», λέει ο κ. Ηλιόπουλος. Ο ίδιος έγραψε το μήνυμα της Παγκόσμιας Ημέρας Παιδικού Βιβλίου το 2023 «Είμαι ένα βιβλίο, διάβασέ με».

Σε όσους παραπονιούνται πως δεν διαβάζουν τα παιδιά, θα συνέστηνα να αρχίσουν να διαβάζουν οι ίδιοι πρώτα, και τα παιδιά που ενεργούν μιμητικά, θα ακολουθήσουν, συμπληρώνει η Μυρτώ Καλοφωλιά, βραβευμένη με το Κρατικό Βραβείο Εικονογραφημένου Παιδικού Βιβλίου 2022 για το «Μοναχική υπόθεση» (Εκδόσεις Καλειδοσκόπιο, 2021), καθώς και με το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης Έργου Ξένης Λογοτεχνίας στην Ελληνική Γλώσσα 2023 για τη «Νεφελοκοκκυγία» του Άντονυ Ντορ (Εκδόσεις Πατάκης, 2022)

«Το βιβλίο οχυρώνει το παιδί – και τους ενήλικες- ενάντια στην επέλαση της οθόνης, την οποία, θέλοντας και μη, δεν μπορούμε να αποφύγουμε και δεν θα έπρεπε άλλωστε -σε αυτή την εποχή ζούμε».

Η συγγραφέας και μεταφράστρια λέει χαρακτηριστικά: «Η αφήγηση είναι συστατικό κομμάτι της ζωής. Το παιδί γεννιέται, μεγαλώνει, ξεπετάγεται, βλέπει τον κόσμο μέσα από αφηγήσεις, μέσα από τα μάτια των γονιών του. Οι ιστορίες το παίρνουν από το χέρι, το συνοδεύουν στα βήματα του. Αναπτύσσουν τα “φτερά της φαντασίας”. Στους γονείς πέφτει η ευθύνη να εισάγουν το βιβλίο στο σύμπαν των παιδιών το συντομότερο δυνατό. Να υπάρχει το βιβλίο σαν αντικείμενο στο παιδικό δωμάτιο, ζωγραφισμένο από παιδικό χέρι, χιλιοτσακισμένο, σημάδι πως το παιδί συνδέθηκε με αυτή την ιστορία. Το βιβλίο οχυρώνει το παιδί – και τους ενήλικες- ενάντια στην επέλαση της οθόνης, την οποία, θέλοντας και μη, δεν μπορούμε να αποφύγουμε και δεν θα έπρεπε άλλωστε -σε αυτή την εποχή ζούμε».

Να ανοίξουμε τα βιβλία και να διαβάσουμε, να χρωματίσουμε τις λευκές κόλλες, να φτιάξουμε  εικόνες και να δώσουμε ως γονείς το παράδειγμα, τονίζει ότι χρειάζεται και η συγγραφέας και μεταφράστρια Στέργια Κάββαλου («Πάει ο παλιός ο χρόνος;» από τις Εκδόσεις Υδροπλάνο, «Αυτό δεν είναι ένα κουτάλι» από τις εκδόσεις Ποταμός, «Ο Κωστής και οι χαμένες λέξεις» από τις εκδόσεις Μεταίχμιο). «Οι γονείς παραπονιόμαστε περισσότερο από τα παιδιά για πράγματα τα οποία εμείς έχουμε διαμορφώσει έτσι», διαπιστώνει η συγγραφέας και περιγράφει: «Πηγαίνει μια οικογένεια να φάει έξω, για να μην κυνηγάει το μικρό, για να καθίσει ήσυχο, του δίνει τάμπλετ ή κινητό. Εκεί μπορείς να δώσεις ένα μικρό βιβλιαράκι, μερικά χρώματα ή απλώς να αφήσεις το παιδί να ανακαλύψει τον περιβάλλοντα χώρο. Ξανά κινητό για να φάει αυτή τη φορά, κινητό μέσα στο αμάξι για να μην βαριέται. Κινητό για να μην μας «ενοχλεί». Μετά πας στη δασκάλα και λες δεν μπορώ να το ξεκολλήσω από την οθόνη. Δώστε βιβλία, λευκές κόλλες, μολύβια και χρώματα και διαβάστε εσείς οι ίδιοι, το παιδί στις μικρές ηλικίες, εσάς θα μιμηθεί».

Έμπνευση και Χανς Κρίστιαν Άντερσεν

Εφόδια των δημιουργών στη μάχη της ανάγνωσης του παιδικού βιβλίου και στην προσέλκυση των μικρών αναγνωστών, οι δικές τους αναζητήσεις, αξίες και προσλαμβάνουσες από τα παιδικά τους αναγνώσματα. Ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν θα είναι πάντοτε μπροστάρης στη μάχη για να κερδίσει το βιβλίο τα παιδιά. Η Άλκη Ζέη και η Ζωρζ Σαρή, αλλά και η Πηνελόπη Δέλτα που επηρέασαν τη γενιά των συγγραφέων που διαβάζουμε στα παιδιά μας αλλά κι εμάς τους ίδιους και τις γενιές πριν από εμάς, ο Ναστραδίν Χότζα και τα λαϊκά παραμύθια, ο Έρικ Καρλ με την αχόρταγη κάμπια του, ο Ρόαλντ Νταλ και η Τζ. Κ. Ρόουλινγκ με τον Χάρι Πότερ, ο Ντιμίτερ Ινκιόφ, o Ιούλιος Βερν και ο Μενέλαος Λουντέμης, ο Μάνος Κοντολέων και ο Ευγένιος Τριβιζάς, η Αγγελική Βαρελλά και η Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη, λίγα μόνο αλλά τόσο σπουδαία ονόματα στη λίστα των συγγραφέων που επηρέασαν τους δημιουργούς που μοιράζονται σε αυτό εδώ το κείμενο την αγάπη τους για το παιδικό βιβλίο.

Τα τελευταία χρόνια η πληθώρα βιβλίων στον χώρο της παιδικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα δημιουργεί την αίσθηση μιας ακμάζουσας βιβλιοφαγικής αγοράς. Η πληθώρα των βιβλίων όμως σημαίνει και ανάλογη ποιότητα; «Μια μερίδα συγγραφέων μάλλον το κάνει γιατί το θεωρεί πιο εύκολο σε σχέση με τη λογοτεχνία για ενήλικες. Πιστέψτε με ότι δεν είναι. Όσοι υπηρετούμε χρόνια το παιδικό βιβλίο, πεισματικά και με όραμα και είμαστε αρκετοί αυτοί ευτυχώς, ξέρουμε ότι το να γράφεις για παιδιά είναι πάρα πολύ δύσκολο», υπογραμμίζει η Αγγελική Δαρλάση. Η ίδια επανέρχεται στο κομμάτι της εκπαίδευσης: «Για μένα πρωτίστως χρειάζεται να εισαχθεί η μελέτη του βιβλίου στο σχολείο. Αυτό μπορεί να συνεπικουρήσει το μάθημα της ιστορίας, για παράδειγμα και μέσω των λογοτεχνικών βιβλίων να αποκτήσει η ιστορία άλλη χάρη για τα παιδιά»

Εν αναμονή του νέου φορέα για το βιβλίο που συμπεριλαμβάνεται στο νομοσχέδιο του Υπουργείου Πολιτισμού «Δημιουργική Ελλάδα: ενίσχυση του κινηματογραφικού, οπτικοακουστικού και δημιουργικού τομέα, ίδρυση φορέα για το βιβλίο και λοιπές διατάξεις σύγχρονου πολιτισμού» ο Βαγγέλης Ηλιόπουλος αναφέρεται στη βούληση της πολιτείας για να δημιουργήσει ένα «έθνος αναγνωστών». «Κυκλοφορούν πολλά παιδικά βιβλία, ίσως γιατί εμπορικά αντέχουν σε κάθε κρίση, ο χρόνος όμως θα δείξει ποια από αυτά αξίζουν. Κάποια θα ξεχαστούν. Κάποια θα μείνουν και θα περνούν από γενιά σε γενιά. Γιατί το είδος, μπορεί να μοιάζει εύκολο, αλλά είναι πολύ απαιτητικό και δύσκολο. Η στήριξη της πολιτείας είναι εξαιρετικά περιορισμένη, αφού δεν υπάρχει ακόμη ο φορέας ο οποίος να εκφράζει την εθνική πολιτική βιβλίου, η οποία φυσικά θα έπρεπε να ξεκινάει από τα παιδιά. Αλήθεια όμως, υπάρχει η πολιτική βούληση αύριο να είμαστε ένα έθνος αναγνωστών;», αναρωτιέται ο συγγραφέας.

Η Μυρτώ Καλοφωλιά εστιάζει στη θετική πτυχή των πραγμάτων και την ανάπτυξη της παιδικής λογοτεχνίας. «Τα πράγματα έχουν αλλάξει -ευτυχώς. Το παιδικό βιβλίο πλέον αγγίζει και ζητήματα που ξεφεύγουν από τα στεγανά του “ζήσαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα”. Έτσι, ενδεχομένως, περισσότεροι δημιουργοί βρίσκουν φωνή μέσα από αυτό το κανάλι. Το κρατικό βραβείο στην “Μοναχική υπόθεση” είναι μια στήριξη κυρίως ηθική. Η αναγνώριση ενός τέτοιου βιβλίου χαμηλόφωνου που δεν κουνάει το δάχτυλο στα παιδιά, αν μη τι άλλο, είναι ενθαρρυντική και ευοίωνη.», λέει στο ΒΗΜΑ.

«Όταν στην Ελλάδα οι συγγραφείς αντιμετωπίζονται ως χομπίστες, το έργο που παράγουν, όσο αξιόλογο κι αν είναι, δύσκολα θα απογειωθεί»

Αντίθετα η Στέργια Κάββαλου στέκεται επικριτική απέναντι στην αδύναμη κρατική υποστήριξη του παιδικού βιβλίου στην Ελλάδα. Όπως παρατηρεί η συγγραφέας: «Η οργανωμένη πολιτεία είναι πασιφανές ότι δεν έχει αντιληφθεί τη σπουδαιότητά του. Οι σχολικές διευθύνσεις πάντα ζητάνε στήριξη από τους Συλλόγους Γονέων για να εξοπλίσουν τις βιβλιοθήκες τους, τα κείμενα που υπάρχουν στα βιβλία της γλώσσας είναι αναχρονιστικά, οι επισκέψεις των συγγραφέων στα σχολεία δεν επιδοτούνται, υποτροφίες για συγγραφείς δεν υπάρχουν, οι όποιες δράσεις φιλαναγνωσίας στηρίζονται σε άλλους φορείς και φυσικά δεν υπάρχει καμία προβολή της ελληνικής παραγωγής στο εξωτερικό. Μια έκθεση βιβλίου τι να σου κάνει…Όταν στην Ελλάδα οι συγγραφείς αντιμετωπίζονται ως χομπίστες, το έργο που παράγουν, όσο αξιόλογο κι αν είναι, δύσκολα θα απογειωθεί».

Η Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου είναι μια καλή αφορμή να γιορτάσουμε το βιβλίο και τα φτερά της λογοτεχνικής φαντασίας. Ο κόσμος των ενηλίκων, βέβαια, δείχνει πάντοτε το δρόμο. «Η έμπνευση μπορεί να έρθει από μια τυχαία εικόνα, μια λέξη, μια μουσική, μια σκέψη. Και μετά έρχεται η απόφαση. Η απόφαση ότι θα μιλήσω για ένα συγκεκριμένο θέμα όπως είναι τα στερεότυπα αναφορικά με το φύλο, ο σχολικός εκφοβισμός, τα αδέσποτα, η σχέση μαμάς και κόρης, ο θυμός και άλλα». προσθέτει η Στέργια Κάββαλου.

«Όταν βλέπω δικαιώματα να καταπατώνται δεν μπορώ να μην μιλήσω, να μην εκφράσω αυτό που βράζει μέσα μου, να μην γράψω».

Και ο Βαγγέλης Ηλιόπουλος συμβαδίζει: «Το δίκαιο, ο σεβασμός, η αποδοχή, η κατανόηση κυριαρχούν στο έργο μου, γιατί πιστεύω ότι είναι αυτά που δίνουν αξία στη ζωή. Όταν βλέπω δικαιώματα να καταπατώνται δεν μπορώ να μην μιλήσω, να μην εκφράσω αυτό που βράζει μέσα μου, να μην γράψω».

«Τα δικά μου τα θέματα τα αντλώ από την ζωή, είναι τα ίδια που με απασχολούν και στη σφαίρα των ενηλίκων: ένα υλικό που προσπαθώ να διασκεδάσω και να ξορκίσω μέσα από τη λιτότητα και την οικονομία του παιδικού βιβλίου. Αυτό που με έλκει περισσότερο είναι η αποτύπωση εσωτερικών τοπίων. Τόσο η “Μοναχική υπόθεση” όσο και η “Κοτσίδα ανανάς” είναι βιβλία που, ευελπιστώ, δίνουν ευκαιρία στα παιδιά να συνδεθούν με τα συναισθήματά τους δίχως να περιορίζονται σε μια ερμηνεία ή να γίνονται διδακτικά», προσθέτει η Μυρτώ Καλοφωλιά.

Οι ιστορίες μέσα από τα μάτια των παιδιών είναι και η μαγιά του παιδικού βιβλίου. «Με ενδιαφέρει να δω κάθε ιστορία μέσα από την οπτική του παιδιού. Αυτό για μένα είναι που κάνει τη διαφορά. Γι’ αυτό θέλω να γράφω για παιδιά, γιατί με γοητεύει η ματιά τους κι αυτή προσπαθώ να ανιχνεύσω κάθε φορά». Σήμερα, Παγκόσμια Ημέρα Βιβλίου παίρνουμε τα φτερά της φαντασίας και διασχίζουμε τις θάλασσες, για χάρη των παιδιών.