Ψυχοσάββατο ξημερώνει αύριο, Σάββατο 9 Μαρτίου 2024 και πρόκειται για το πρώτο εξέχων της χρονιάς, με δεύτερο και εξίσου σημαντικό το ονομαζόμενο και «Χρυσά Κουφέτα» που ορίζεται κάθε χρόνο το Σάββατο πριν την Δευτέρα της Πεντηκοστής, πρόκειται δηλαδή για το Σάββατο πριν του Αγίου Πνεύματος.

Τούτο εδώ, το αυριανό Ψυχοσάββατο, το προ της Κυριακής της Αποκριάς, αντιμετωπίζεται από την Εκκλησία και τους πιστούς της ως ιδιαίτερο, ξεχωριστό.

Ωστόσο πέραν του αυριανού Ψυχοσάββατου και αυτού των «Χρυσών Κουφέτων» έχουμε ακόμη δύο Ψυχοσάββατα. Το ένα στενά συνυφασμένο με την Ορθόδοξη Εκκλησία και το γνωστό ως το «θαύμα των κολλύβων» και το άλλο περισσότερο καταγεγραμμένο στη λαϊκή παράδοση και πρακτική, ορισμένο από χριστιανικά αλλά και παγανιστικά στοιχεία.

Πρόκειται για τα δύο Σάββατα που ακολουθουν το αυριανό. Το πρώτο προηγείται της Κυριακής της Τυρινής και το άλλο είναι το πρώτο Σάββατο της Σαρακοστής, ημέρα της γιορτής των Αγίων θεοδώρων. Ορίζονται δηλαδή και τα δύο από την Καθαρά Δευτέρα και την έναρξη της Σαρακοστής. Το ένα είναι το πριν και το άλλο το μετά την Καθαρά Δευτέρα.

Χαρακτηριστικό το λαϊκό δίστιχο από το οποίο προκύπτει η σημασία που έδιναν οι πιστοί στα τρία αυτά διαδοχικά Σάββατα, της Απόκρεω, της Τυρινής και των Αγίων θεοδώρων:

«Ανάθεμα που δούλεψε τα τρία τα Σαββάτα
Της Κρεατινής, της Τυρινής και των Αγιοθοδώρων».

Κάθε Σάββατο είναι των Ψυχών

Βέβαια αξίζει να επισημανθεί ότι κάθε Σάββατο είναι των ψυχών και πως η Θεία Λειτουργία του Σαββάτου, περιλαμβάνει προσευχές και κείμενα που αναφέρονται στις ψυχές και τη ζωή μετά το θάνατο. Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που η Εκκλησία συστήνει τα μνημόσυνα πως είναι αρτιότερο να τελούνται Σάββατο και όχι Κυριακή όπως επί το πλείστον γίνεται για λόγους οικονομικοκοινωνικούς και εργασιακούς.

Το Ψυχοσάββατο πριν την Κυριακή της Τυρινής ή της Συγχωρέσεως

Το Ψυχοσάββατο πριν την Κυριακή της Τυρινής δε συνηθίζεται οι πιστοί να πηγαίνουν κόλλυβα στην Εκκλησία για τους οικείους τους που έχουν πεθάνει.  Ωστόσο η Εκκλησία την ημέρα εκείνη τιμά όλους τους κεκοιμημένους και αναφέρεται στα ονόματα Αξιωματούχων της Εκκλησίας, Εθνικών Ηρώων και ευεργετών και λέγεται πως πρόκειται για ένα Ψυχοσάββατο ιδιαίτερο καθώς αφορά όλους τους πεθαμένους και πολύ περισσότερο εκείνους που δεν είχαν κάποιον να τους μνημονεύσει μετά το θάνατό τους.

Η λαϊκή παράδοση θέλει το βράδυ του Σαββάτου πριν το ξημέρωμα της Κυριακής της Τυρινής να στρώνεται το τραπέζι του δείπνου με μακαρόνια και τυριά και να μην ξεστρώνεται παρά την άλλη ημέρα καθώς, σύμφωνα με τα έθιμα  που συνδέονται με την Αποκριά, οι ψυχές έχουν επιστρέψει σε αυτόν τον κόσμο και με τον τρόπο αυτό έχουν τη δυνατότητα να γευθούν κάτι από τα εγκόσμια εδέσματα λίγο πριν επιστρέψουν και πάλι στον άλλο κόσμο λίγο πριν την έναρξη της Σαρακοστής.

Η Προέλευση των μνημοσύνων χάνεται στο βάθος της Αρχαιότητας

Τα μνημόσυνα είναι πανάρχαιο έθιμο. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν πως με δεήσεις, θυσίες και προσφορές ήταν δυνατόν να πετύχουν τη συγγνώμη των Θεών για τα αμαρτήματα των νεκρών (Ιλιάδα Ι 497).

Υπήρχαν μάλιστα και ιερείς αγύρτες που επισκέπτονταν τις οικίες των πλουσίων, ισχυριζόμενοι πως είχαν από τους θεούς την εξουσία να συγχωρούν τις αμαρτίες «ζώντων και νεκρών» με κατάλληλες γι΄ αυτές ιεροτελεστίες και θυσίες (Πλάτων, Πολιτεία Β’ 364).

Τα «Νεκύσια» των Αρχαίων Ελλήνων και πότε τελούνταν

Λεπτομέρεια από Αττική λήκυθο (420-410 π.Χ.). Η λήκυθος είναι ένα αγγείο για την αποθήκευση ελαιολάδου που τοποθετούταν στους τάφους. Η λήκυθος της νεαρής Μυρρίνης, την οποία ο Ερμής ψυχοπομπός οδηγεί στον Άδη εκτίθεται στην 10η Αίθουσα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.

Οι αρχαίοι Έλληνες τελούσαν μνημόσυνο την 3η, την 9η και την 30ή ημέρα από την  ημέρα του θανάτου. Το τελευταίο ονομαζόταν  «τριακάς» και συνοδεύταν από νεκρόδειπνο. Επίσης μνημόσυνο καλούσαν και στον έναν χρόνο από το θάνατο.

Στο Άργος το πρώτο μνημόσυνο γινόταν υπέρ του νεκρού προς τιμή όμως του Απόλλωνα, και αυτό  της 30ης προς τιμή του Ερμή.

Σε όλο τον αρχαίο ελληνικό κόσμο τελούνταν μνημόσυνα καλούμενα «Νεκύσια» με προσφορές οίνου, ελαίου, αρωμάτων και με θυσία κόκορα ή κότας, χρώματος όμως κατά κανόνα μαύρου.

Κατά συνέπεια τα μνημόσυνα των Χριστιανών φαίνεται ότι αποτελούν ιστορική συνέχεια του αρχαίου ελληνικού εθίμου, τόσο στην ουσία τους και στη σχέση τους με το θάνατο, όσο και κατά τις περιόδους τέλεσής τους.

Τα Ανθεστήρια και οι Χύτροι

Ταφικές τιμές στον νεκρό κατά την Αρχαιότητα

Τα «Ανθεστήρια» τελούνταν στην αρχαία Αθήνα την ίδια περίπου εποχή που σήμερα γιορτάζουμε τις Αποκριές, η τρίτη ημέρα των Ανθεστηρίων, οι Χύτροι, ήταν ημέρα των ψυχών, με προσφορές ένα μίγμα διαφόρων καρπών που ονόμαζαν «πανσπερμία ή πανκαρπία» και σπονδές από νερό πάνω στους τάφους».

Πολλοί σχετίζουν τα Ψυχοσάββατα με τα Ελευσίνια. Μπορεί να μη συνέπιπταν χρονικά όμως η μύηση στις τελετουργίες αποσκοπούσε στη συμφιλίωση με το θάνατο και την προσδοκία της μεταθανάτιας ζωής και γι’ αυτό το λόγο είχαν μεγάλη απήχηση την εποχή εκείνη.

Τα κόλλυβα, ένα πολύ παλιό έθιμο με ρίζες στην προ Χριστού εποχή.

Η λέξη κόλλυβα έχει αρχαία ελληνική προέλευση. Με τις λέξεις κόλλυβο και κόλλυβα στην αρχή εννοούσαν κάθε είδος μικρού γλυκού από σιτάρι σε σχήμα πίτας ή τα «τρωγάλιζα» και τα «τραγήματα», δηλαδή ξηρούς καρπούς (καρύδια, αμύγδαλα, σταφίδες, φουντούκια, σύκα κ.α.) καθώς και τον «εψητόν σίτον» κατά τον Βυζαντινό λεξικογράφο Σουίδα…

Σημαίνει επίσης κάθε νόμισμα μικρής αξίας, δηλαδή το πολύ λεπτό σε πάχος και αξία νόμισμα.
Ο Αριστοφάνης (424 π.Χ) τα νομίσματα τα ονομάζει «Κόλλυβους».

Αναφέρεται ότι στα πρώτα χριστιανικά χρόνια υπήρχε το έθιμο να μοιράζουν στα μνημόσυνα, κολλύβους, μικρά δηλαδή νομίσματα, σαν ελεημοσύνη: «ελεημοσύνες υπέρ αυτών που έφυγαν προς τον Κύριο στα μνημόσυνα αυτών». Έτσι κατέληξε να ονομάζουμε και το «σιτάρι», κόλλυβα.

Το έθιμο των κολλύβων είναι πάρα πολύ παλαιό. Οι ρίζες του βρίσκονται στα προ Χριστού ακόμη χρόνια.
Το σιτάρι, η κύρια τροφή του ανθρώπινου γένους, ήταν καρπός ιερός για τους αρχαίους προγόνους μας.

Στα πολύ γνωστά μας Ελευσίνια Μυστήρια γινόταν σιωπηρή επίδειξη ενός σταχυού. Σε πολλούς ακόμη τάφους οι αρχαίοι προγονοί μας έθαβαν μέσα σε μεγάλα πιθάρια σιτάρι, διότι πίστευαν ακράδαντα στη μεταθανάτια ζωή.

Οι Αθηναίοι, κατά τους χρόνους του Ισοκράτη τοποθετούσαν σιτάρι, στους τάφους των νεκρών τους. Τους δε νεκρούς τους ονόμαζαν «Δημήτριους», προς τιμήν της θεάς Δήμητρας που τους έμαθε να καλλιεργούν το σιτάρι…

Σήμερα τα κόλυβα συνδέονται με τη χριστιανική ταφή. Ωστόσο η προσφορά καρπών στους νεκρούς και μετέπειτα στους οικείους, ως κέρασμα στη μνήμη του νεκρού είναι πολύ παλιά.

Πρόκειται για μια ενέργεια συνυφασμένη με τον πόνο της απώλειας, ανεξαρτήτως εποχής, πολιτισμού, φυλής, ιστορίας και θρησκεύματος.

Γίνεται, λοιπόν, εύκολα αντιληπτό ότι όταν μοιράζουμε και όταν τρώμε τα κόλλυβα δεν κάνουμε κάτι τυχαίο, υπάρχει σε αυτήν την κίνηση ένας συμβολισμός.

«Το σπυρί του σιταριού εάν πέφτοντας στη γη δεν πεθάνει, μένει μοναχό του (και δεν πολλαπλασιάζεται) εάν όμως πεθάνει, πολύ καρπό φέρνει».

Ο Απόστολος Παύλος στην προς Κορινθίους Α’ επιστολή, κεφάλαιο 16 γράφει: «Εκείνο πού εσύ σπέρνεις δεν ζωογονείται, εάν πρώτα δεν πεθάνει» και τούτο, γιατί θάβεται στη γη το νεκρό σώμα και σαπίζει, όπως ακριβώς συμβαίνει και με το σπυρί του σιταριού.

Παρομοιάζει δηλαδή το σώμα του Ανθρώπου με το σπόρο του σιταριού. Όπως ο σπόρος αυτός, αφού θαφτεί στη γη, πεθαίνει (αποσυντίθεται), για να φυτρώσει στη συνέχεια και να αποκτήσει κορμό, φύλλα και καρπό, γενόμενος πιο όμορφος απ’ ό,τι ήταν πριν, έτσι και ο άνθρωπος αφού πεθάνει, θάβεται και όταν έλθει η ώρα, θα αναστηθεί έχοντας νέο σώμα και πιο όμορφο (γιατί θα είναι άφθαρτο και απαλλαγμένο από τις γήινες ανάγκες της τροφής, της πόσης, των σαρκικών επιθυμιών κλπ).

Το σιτάρι, σύμφωνα με τους πατέρες, συμβολίζει το θάνατο, την ταφή και την ανάσταση των σωμάτων. Μόνο όμως το σιτάρι και όχι οι άλλοι καρποί (κριθάρι, βρώμη κλπ).

Ο νεκρός σαν το σιτάρι, θα διαλυθεί «εις τα εξ ων συνετέθη» και θα αναστηθεί πάλι με τη δύναμη του Θεού, κατά την κοινή Ανάσταση, με άφθαρτο πλέον σώμα…

Ποια υλικά περιέχουν τα κόλλυβα και τι συμβολίζουν ;

Το σιτάρι είναι το βασικό στοιχείο για να φτιάξει κανείς κόλλυβα όμως τα υπόλοιπα υλικά ποικίλουν από τόπο σε τόπο.
Λένε πως τα υλικά πρέπει να είναι 9 όσες και οι τάξεις των Αγγέλων και το καθένα έχει ξεχωριστό συμβολισμό.

• Το στάρι: Είναι το σύμβολο της γης και συμβολίζει και την ψυχή του νεκρού.

• Το ρόδι: Με αυτό ο Άδης κράτησε την Περσεφόνη στον κάτω κόσμο, βέβαια οι χριστιανοί με το ρόδι συμβολίζουν την λαμπρότητα του παραδείσου.

• Τα ασπρισμένα αμύγδαλα ή τα καρύδια: συμβολίζουν τα γυμνά οστά για να μας θυμίζουν την μοίρα που θα έχουμε όλοι.

• Τα μπαχαρικά: Είναι τα αρώματα αυτού του κόσμου.

• Ο μαϊντανός (σε κάποιες παραλλαγές ο δυόσμος): Είναι η ευχή για ανάπαυση «εν τόπω χλοερώ».

• Οι ξηροί καρποί: Είναι η ζωή που αναπαράγεται.

• Το τρίμμα από τα στραγάλια ή η φρυγανιά ή το αλεύρι: Συμβολίζει το ελαφρύ χώμα.

• Η σταφίδα: Από τα αρχαία χρόνια συμβολίζει τον Διόνυσο και τη γλύκα της ζωής έως τον Χριστό που είναι η άμπελος.

Και τέλος…

• Η ζάχαρη που συμβολίζει τον γλυκό παράδεισο ενώ η λευκότητά της, συμβολίζει το χρώμα του θριάμβου και το «άληκτο φώς».