Στις 7 Μαρτίου του 1999, φεύγει από τη ζωή ο σπουδαίος αμερικανός σκηνοθέτης, σεναριογράφος και παραγωγός, Στάνλεϊ Κιούμπρικ.
Πολλές από τις δημιουργίες του μνημονεύονται ως από τις πιο επιδραστικές στην εξέλιξη της 7ης Τέχνης.
2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος- 2001: A Space Odyssey (1968). Κουρδιστό Πορτοκάλι – A Clockwork Orange (1972). Η Λάμψη – Τhe Shining (1980). Μέταλ τζάκετ – Full Metal Jacket, (1987). Μάτια Ερμητικά Κλειστά – Eyes Wide Shut, (1999).
«ΤΑ ΝΕΑ», 8.3.1999, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»
Γράφει ο Δημήτρης Δανίκας στα «ΝΕΑ», την επομένη του θανάτου του Κιούμπρικ.
«Η ανακοίνωση του θανάτου του έγινε χθες το απόγευμα από το στενό οικογενειακό περιβάλλον του, στο σπίτι του Χερντφσάιρ του Λονδίνου, χωρίς “λοιπές” διευκρινίσεις. Η οικογένεια απλώς ανακοίνωσε το γεγονός, συμπληρώνοντας πως δεν θα υπάρξουν διευκρινίσεις και άλλα σχόλια.
»Λιτή και η ανακοίνωση της αστυνομίας, “δεν υπάρχουν ύποπτες συνθήκες”. Τρομερό. Συνεπής ακόμα και με τον θάνατό του. Αθόρυβα “έφυγε”, αθόρυβα γύριζε εδώ και δύο χρόνια την τελευταία, τη 13η, ταινία του “Eyes wide shut”.
(…)
»Ο μύθος του Κιούμπρικ “φτιάχτηκε” από τα έργα του. Κάθε τίτλος και μια σφραγίδα με ανεξίτηλα χρώματα. Με κάθε ταινία του αλλάζει όλα τα δεδομένα και κουρελιάζει τις χολιγουντιανές συνταγές των “ειδών” (πολεμική, θρίλερ, περιπέτεια, εποχής, γκαγκστερική, επιστημονική φαντασία, επαναστατημένα νιάτα κ.λπ.
Όπως γράφει ο Γιάννης Ζουμπουλάκης στο «ΒΗΜΑ» της 5ης Απριλίου 2000 «Ολόκληρη η ζωή του αμερικανού σκηνοθέτη Στάνλεϊ Κιούμπρικ (1926 – 1999) από την εποχή της μετακόμισής του στη Βρεταία, το 1962, υπήρξε μια σειρά αναπάντητων ερωτημάτων.
»Η απομόνωσή του σε έναν πύργο στο Σεντ Ολμπανς έξω από το Λονδίνο, η δημιουργική τελειομανία του, οι παροιμιώδεις ιδιοτροπίες του, ακόμη και η ακριβής αιτία θανάτου του, πέρυσι τον Μάρτιο, έχουν δημιουργήσει ένα μοναδικό κλίμα μυστηρίου γύρω από το όνομά του – το οποίο, όσα βιβλία κι αν γραφούν για τον μεγαλοφυή σκηνοθέτη, δεν πρόκειται ποτέ να ξεκαθαρισθεί».
«Κουρδιστό Πορτοκάλι»
Μία από τις ταινίες του Κιούμπρικ, που έγραψαν ιστορία, προκαλώντας ταυτόχρονα και μεγάλες αντιδράσεις ήταν «Το Κουρδιστό Πορτοκάλι».
Όπως αναφέρει ο Charles Champlin των Los Angeles Times σε άρθρο του που δημοσιεύθηκε στο «ΒΗΜΑ» της 6ης Φεβρουαρίου 1972, «”Το Κουρδιστό Πορτοκάλι”, άλλοι το ύμνησαν απερίφραστα κι άλλοι το αποδοκίμασαν εξ ίσου απερίφραστα.
»Ο σκηνοθέτης του, ο Στάνλεϋ Κιούμπρικ κατηγορήθηκε ότι μας αναγκάζει να γίνουμε θεατές μιας αβάσταχτης φρικαλέας βίας, και κατηγορήθηκε επίσης ότι εκμεταλλεύεται τη βία για να ικανοποιήση ανθρώπους με αρρωστημένα γούστα.
(…)
»Είναι ένα έργο που δεν μπορείς να το αντιμετωπίσης ανέμελα και αβίαστα, ούτε να το αποκρούσης με πεισματική οργή, ούτε να το παινέψης ασυλλόγιστα. Η επιλογή από τον Κιούμπρικ του μυθιστορήματος του Άντονυ Μπερτζες ήταν παρακινδυνευμένη αλλά και χρήσιμη.
«ΤΟ ΒΗΜΑ», 1.1.1972, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»
»Το όραμα του Κιούμπρικ για τον αυριανό κόσμο, ως προβολή της σημερινής καταστάσεως, είναι τόσο απαισιόδοξο και τόσο απειλητικό, που στην αρχή μας αφίνει άναυδους κι ύστερα μάς κάνει σαφώς να δυσπιστήσουμε».
Δυστυχέστατα η εξέλιξη των πραγμάτων από τη δεκαετία του ’70 ως σήμερα, απέδειξε ότι Κούμπρικ είχε πέσει ανατριχιαστικά μέσα στο πως η βία θα έφτανε να αποτελεί ένα από τα βασικά στοιχεία έκφρασης της κοινωνίας μας.
Βία
«Ήδη στον κόσμο μας η βία περισσεύει. Τι θα γίνει λοιπόν στο εγγύς μέλλον;» γράφει «ΤΟ ΒΗΜΑ» στις 28 Μαΐου 1972 «Σ’ αυτό το ερώτημα απαντά η ταινία του Κιούμπρικ, καθώς και το μυθιστόρημα στο οποίο στηρίζεται.
«ΤΟ ΒΗΜΑ», 1.1.1972, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»
»Η υπόθεση εκτυλίσσεται στην Αγγλία του 1983 και εξιστορεί τις περιπέτειες ενός νέου, ο οποίος την ημέρα ακούει Μπετόβεν κλεισμένος στην καμαρούλα του και τις νύχτες, μαζί με την συμμορία της οποίας ηγείται, προβαίνει σε μερικές από τις ειδεχθέστερες πράξεις βίας.
»Εκθέτει όμως ακόμη η ταινία του Κιούμπρικ τις συνέπειες της “αγωγής” που εφαρμόζει η πολιτεία σ’ αυτόν τον εγκληματία, για να τον συνετίσει, και που καταλήγει να τον κάνει ακόμη επιθετικότερον από πριν.
»Πρόκειται για μια ταινία πικρή, σκληρή, για μια μαχητική ταινία που δεν φείδεται ουδενός. Ξεσκεπάζει και στηλιτεύει τόσο εκείνους που ασκούν την βία όσο και εκείνους που την εκμεταλλεύονται.
Σκηνή από την ταινία «Το Κουρδιστό Πορτοκάλι».
Στο φύλλο της 3 Μαρτίου 1972, το «Κουρδιστό Πορτοκάλι» αναφέρεται ως «μια μακάβρια φουτουριστική ταινία γύρω από τις περιπέτειες μιας σπείρας νεαρών κακοποιών» αλλά και ως «προκλητική πρωτοβουλία, που κέρδισε ήδη το βραβείο των Κριτικών της Νέας Υόρκης, και που είναι ένας άξιος και χαρακτηριστικός εκπρόσωπος του πολυσυζητημένου είδους της “πορνοβίας”».
Ο τρόπος πάντως που μίλησε η ηθοποιός Σίρλει Μακ Λέην για το «Κουρδιστό Πορτοκάλι» δείχνει τη δυναμική και την επιδραστικότητα της συγκεκριμένης ταινίας, αλλά και την αίσθηση που είχε προκαλέσει από τις πρώτες ημέρες προβολής της.
«ΤΟ ΒΗΜΑ» της 5ης Μαρτίου 1972 δημοσίευσε τη δήλωσή της:
“Ό,τι κάνουμε από δω και εμπρός θα πρέπει να το σκεφτόμαστε και να το εκτιμούμε με το κριτήριο: ‘πριν από το Κουρδιστό Πορτοκάλι και μετά το Κουρδιστό Πορτοκάλι. Εσάρωσε κυριολεκτικά τα πάντα. Περίμενα έξη μέρες στην ουρά στη Νέα Υόρκη, για να το δω. Τελικώς εζήτησα να δω τον ιδιοκτήτη του κινηματογράφου και του είπα ότι είμαι η Βασίλισσα της Αγγλία κι ότι έπρεπε να μου βρη μία θέση».
Το «Κουρδιστό Πορτοκάλι» στην Ελλάδα
Τον Οκτώβριο του 1972, τα νέα είχαν φτάσει πια και στην Ελλάδα και «Το Κουρδιστό Πορτοκάλι» έκανε ιδιαίτερα αισθητή την παρουσία του με προβολή του στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, εν μέσω Χούντας.
«Το ενδιαφέρον για το Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου τονώθηκε ξαφνικά σήμερα το βράδυ με την προβολή της ταινίας του Στάνλεϋ Κιούμπρικ “Το κουρδιστό πορτοκάλι”.
«ΤΟ ΒΗΜΑ», 7.10.1972, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»
»Ασφυκτική κατάσταση δημιουργήθηκε και στην γραμματεία του Φεστιβάλ από ανθρώπους ως επί το πλείστον νέους, που αναζητούσαν ένα εισιτήριο ή μία πρόσκληση, καθώς ήταν βέβαιοι ότι η ταινία θα συναντήση δυσχέρειες στην προβολή της στις εμπορικές αίθουσες.
»Η προσπάθεια που έγινε από την Γραμματεία του Φεστιβάλ για να πραγματοποιήση αύριο (σήμερα) δύο προβολές της ταινίας, για να ικανοποιήση την ζήτηση, δεν τελεσφόρησε, προφανώς λόγω αντιρρήσεων του εισαγωγέως.
Απαγόρευση
Λίγους μήνες αργότερα, αρχές του 1973, «ΤΟ ΒΗΜΑ» της 23ης Μαρτίου αναφέρεται στα εμπόδια που θέτει στη διανομή ταινιών στην Ελλάδα η χουντική λογοκρισία.
«Οι κινηματογραφικοί αντιτάσσουν με αγανάκτηση τον παράγοντα και τον ρόλο της Επιτροπής Ελέγχου, η δραστηριότητα και οι αποφάσεις της οποίας, φαίνεται, ότι βρίσκεται σε κάποια αντίθεση με την – παγκόσμια – τάση που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια στην 7η Τέχνη: Την τάση των πολιτικών και των ερωτικών ταινιών.
“Πώς θα ήταν δυνατόν να φέρουμε τις αξιόλογες ταινίες που φέτος και πέρυσι έκαναν θόρυβο όπου προβλήθηκαν, όταν ξέρουμε, ότι τα δύο τρίτα του θα αφαιρεθούν από την Επιτροπή Ελέγχου. (…) Το “Koυρδιστό Πορτοκάλι” του Στάνλεϋ Κιούμπρικ κόπηκε επίσης τόσο πολύ, ώστε ο σκηνοθέτης του να απαγορεύση την προβολή του.
Τελικά, η ταινία θα βρει και πάλι τον δρόμο της για τις ελληνικές κινηματογραφικές αίθουσες τον Ιανουάριο του 1974.
«ΤΟ ΒΗΜΑ», 23.1.1974, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»
Γράφει ο Κωστής Σκαλιόρας: «Καμιά ταινία δεν πρόκειται να συζητηθεί αυτή την εβδομάδα, όσο το “Kουρδιστό Πορτοκάλι”. To έργο του Στάνλεϋ Κιούμπρικ, με την ψυχρή του λάμψη, είναι ένα στιλπνό κινηματογραφικό αρχιτεκτόνημα που φανερώνει την ασυνήθιστη μαστοριά του σχεδιαστή του.
»Μπορεί όμως να γεννήσει αντιρρήσεις τόσο για τον τόνο, όσο και για το πνεύμα του. Εκείνο που αποκλείεται είναι να αφίσει αδιάφορο τον θεατή».
«ΤΟ ΒΗΜΑ», 2.4.1974, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»
To «Kουρδιστό Πορτοκάλι» στη Βρετανία
Για λόγους που δεν διευκρινίστηκαν ποτέ επακριβώς, ο Κιούμπρικ, σίγουρα και λόγω της δυσαρέσκειάς του για τις αλλαγές που επιβλήθηκαν στην ταινία του από τις βρετανικές αρχές, απαγόρευσε την προβολή της ταινίας του στην Βρετανία, δηλώνοντας ότι το Κουρδιστό Πορτοκάλι θα μπορούσε να ξαναπροβληθεί εκεί μόνο έναν χρόνο μετά τον θάνατό του.
«ΤΟ ΒΗΜΑ», 5.4.2000, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»
Υπήρξαν διάφορες θεωρίες για τους λόγους που ώθησαν τον Κιούμπρικ σε αυτήν την απόφαση. Κάποιοι υποστήριξαν ότι το αποφάσισε λόγω της επιρροής που φάνηκε να έχει η ταινία σε επίδοξους εγκληματίες που έσπευσαν να μιμηθούν τις πρακτικές των πρωταγωνιστών της ταινίας. Άλλοι συνέδεσαν το γεγονός της απαγόρευσης με απειλές που δέχθηκε ο Κιούμπρικ για τον ίδιο και την οικογένειά του.
Όπως και να ‘χει, στις 7 Μαρτίου 1999, ο σπουδαίος σκηνοθέτης πέθανε, κι έτσι έναν χρόνο μετά, το «Κουρδιστό Πορτοκάλι» προβλήθηκε και στη Βρετανία.
Από τα σχόλια πάντως που ειπώθηκαν για τη θρυλική αυτή ταινία του Κιούμπρικ, ξεχωρίζει αυτό του σπουδαίου υπερρεαλιστή σκηνοθέτη Λουίς Μπουνιουέλ, ο οποίος τη χαρακτήρισε ως «το μοναδικό φιλμ γύρω από το τι πραγματικά σημαίνει μοντέρνα κοινωνία».
