Η Αγία η Φιλοθέη, η Αθηναία νεομάρτυρας – τη μνήμη της οποίας γιορτάζουμε σήμερα, 19 Φεβρουαρίου – ήταν μόλις 14 χρονών όταν οι γονείς της την ανάγκασαν σε γάμο.
Και όποιος δε γνωρίζει ίσως βιαστεί να πει ότι εκείνα τα χρόνια οι κοπέλες ήταν βάρος για το σπίτι και οι γονείς συχνά ήθελαν να απαπαλλαγούν από αυτό, να ελαφρυνθούν από την έγνοια τους κι όπως λέει και η λαϊκή ρήση: «η μικρή – μικρή παντρέψου ή μικρή καλογερέψου».
Δεν είναι καθόλου έτσι όμως. Η Αγία Φιλοθέη ήταν κόρη πλούσιας, αθηναϊκής οικογένειας και σε καμία περίπτωση δεν αποτελούσε για τους γονείς της βάρος οικονομικό ή άλλο. Ωστόσο την πάντρεψαν και εκείνη διέψευσε τη λαϊκή ρήση γιατί και μικρή – μικρή παντρεύτηκε και μικρή καλογέρεψε.
Οι κίνδυνοι στην τουρκοκρατούμενη Αθήνα
Στην τουρκοκρατούμενη Αθήνα των Αρχών του 16ου αιώνα οπότε και γεννήθηκε (1522), ο κίνδυνος που διέτρεχαν τα κορίτσια, ακόμη και αυτά των πλουσίων οικογενειών, όπως η οικογένεια της κατά κόσμον Παρασκευής Μπενιζέλου, ήταν να βρεθούν στο χαρέμι κάποιου τούρκου αξιωματούχου.
Η Ρηγούλα ή Ρεβούλα
Ετσι λοιπόν, οι γονείς της κρίνουν ότι ο γάμος της, στα 14 χρόνια της, και παρά τις έντονες αντιρρήσεις της, θα ήταν σωτήρια κίνηση για την μετέπειτα πορεία και ζωή της. Και την παντρεύουν με ένα κατά πολύ μεγαλύτερό της, τον Ανδρέα Χειλά, γόνο αριστοκρατικής αθηναϊκής οικογένειας.
Η Παρασκευή όμως – η Ρηγούλα ή Ρεβούλα όπως την αποκαλούσαν χαϊδευτικά – μόλις τρία χρόνια μετά, στα 17 της χρόνια, μένει χήρα. Ο άντρας της πεθαίνει. Τώρα πια είναι μια από τις πλέον περιζήτητες νύφες των Αθηνών. Είναι νέα, όμορφη, με καλή ανατροφή και μόρφωση και με πολύ μεγάλη περιουσία καθώς σε αυτήν των γονιών της προστίθεται και η περιουσία που έλαβε από τον άντρα της.
Η οσιομάρτυς, Αθηναία, Αγία Φιλοθέη
Όμως εκείνη έχει άλλα σχέδια. Αρνείται πεισματικά οποιαδήποτε γονεϊκή προτροπή σχετικά με γάμο. Απορρίπτει όλες τις σχετικές προτάσεις από μεγάλη μερίδα καλών οικογενειών των Αθηνών και αμέσως μετά το θάνατο των γονιών της γίνεται μοναχή με το όνομα Φιλοθέη.
Το μοναστήρι στην Πλάκα
Το 1571 το μετατρέπει σε μοναστήρι το πατρικό της σπίτι – σώζεται μέχρι σήμερα και είναι αυτό όπου στεγάζονται τα γραφεία της Ιεράς Αρχιεπισκοπής, επί της οδού Ανδριανού 96, στην Πλάκα.
Σε καθολικό ναός της Μονής μετατρέπεται το παρεκκλήσι του Αγίου Ανδρέα που βρισκόταν στο προαύλιο του πατρικού της .
Αφού ολοκλήρωσε την ανέγερση του Μοναστηριού, εκάρη μοναχή. Την μοναχή Φιλοθέη ακολούθησαν στο μοναχισμό πολλές κόρες επιφανών οικογενειών την Αθηνών. Υπολογίζεται ότι ήταν περί της 150 με 200. Ανάμεσα σε αυτές και μερικές εκχριστιανισμένες μουσουλμάνες αλλά και Κύπριοι σκλάβοι μετά την πτώση της Κύπρου στους οθωμανούς την ίδια περίοδο.
Το αρχοντικό των Μπενιζέλων, στην Πλάκα, όπου γεννήθηκε η κατά κόσμον Παρασκευή Μπενιζέλου και το οποίο μετέτρεψε σε Μονή στην οποία εκάρην μοναχή με το όνομα Φιλοθέη. Σήμερα στεγάζει τα γραφεία της Αρχιεπισκοπής Αθηνών.
Το έργο της στη συνέχεια επεκτάθηκε και στα προάστια της Αθήνας. Σε αυτήν την κατεύθυνση η Φιλοθέη έφτιαξε μετόχια και υποστατικά της κεντρικής Μονής σε διάφορες περιοχές εντός και εκτός Αττικής.
Πολύ αργότερα η Αρχική Μονή καταστράφηκε.
Το θεολογικό, φιλανθρωπικό και εκπαιδευτικό έργο
Το θεολογικό και κοινωνικό έργο της μοναχής Φιλοθέης ήταν μεγάλο και ξεκίνησε πολύ πριν γίνει Μοναχή. Κατά τη διάρκεια του σύντομου γάμου της με τον Χειλά αναζητούσε ευκαιρία προκειμένου να μοιράσει με ασφάλεια για την ίδια αλλά και για τους ανθρώπους που ευεργετούσε τα όσα άφθονα είχαν στο κελάρι τους.
Η μοναχή Φιλοθέη η Αθηναία επί το φιλανθρωπικό έργο (Δια χειρός Αγγελου Λαδά)
Αργότερα, αξιοποιώντας τη μεγάλη της περιουσία και παρά τις αντιδράσεις των Τούρκων, η μοναχή Φιλοθέη ιδρύει σχολεία, βιοτεχνικά και χειροτεχνικά εργαστήρια, νοσοκομεία, νοσηλευτήρια, ορφανοτροφεία. Διδάσκει οικοκυρική και ονομάζει το εκπαιδευτικό της οικοδόμημα «Παρθενώνας». Σε αυτό καταφεύγουν άνθρωποι ανεξαρτήτως θρησκεύματος, Έλληνες ή Τούρκοι αναζητώντας περίθαλψη. Διδάσκει με λόγο και έργο. Το όνομά της, συνδεδεμένο με την προσφορά, ξεπερνά τα όρια της Αθήνας και γίνεται γνωστό σε όλη την Ελλάδα.
Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Καθολικού Επισκόπου Ζακύνθου προς τις αρχές της Βενετίας, η Φιλοθέη «εδέχθη εις το μοναστήρι πολλάς γυναίκας αμαρτωλάς που ήσαν έγκυοι και τας έκρυψεν εις το μοναστήρι ίνα μη τιμωρηθούν από τους Τούρκους».
Τα παραρτήματα της Μονής που ιδρύει η Αγία Φιλοθέη φτιάχνονται σε Χαλάνδρι, Πατήσια, Ψυχικό, Καλογρέζα αλλά και Τζιά και Αίγινα.
Το Ψυχικό και το πηγάδι της μοναχής Φιλοθέης
Απεικόνιση του «ψυχικού» με το πηγάδι που μετέπειτα ονοματοδότησε την περιοχή
Σύμφωνα με τις καταγραφές στην περιοχή του Ψυχικού ανοίγει πηγάδι για να ξεδιψούν οι αγρότες και οι περαστικοί. Λέγεται ότι από το πηγάδι αυτό – ψυχικό της μοναχής Φιλοθέης πήρε το όνομά της περιοχή. Υπάρχει επίσης η εκδοχή ότι πάνω στο μαρμάρινο χείλος του πηγαδιού αναγράφονταν η λέξη «ψυχικό» που ήταν και ο σκοπός της δημιουργίας του.
Η Καλογρέζα και πώς πήρε το όνομά της
Και η Καλογρέζα οφείλει το όνομά της στην Μοναχή Φιλοθέη. Και αυτό διότι στην περιοχή ιδρύθηκε Μετόχι του μοναστηριού της Μοναχής ή της Καλογραί(ζ)ας, όπως την αποκαλούσαν οι Αθηναίοι.
Το μετὀχιο της Καλογρέζας, ονομαζόταν και «μετόχι του Περσού» από το νερό του ποταμού που περίσσευε. Εξ αυτού και το όνομα του συνοικισμού Περισσού της Ν. Ιωνίας.
Σύμφωνα με τον ακαδημαϊκό Δημήτριο Καμπούρογλου το μετόχι της Καλογρέζας οικοδομήθηκε σε έκταση η οποία αποτελούσε πατρική ιδιοκτησία της μοναχής και όπου πριν τον 16ο αιώνα υπήρχε Μονή με ναό αφιερωμένο στα Εισόδια της Θεοτόκου.
Στον χώρο αυτό η Αγία Φιλοθέη ίδρυσε σχολείο θηλέων, το οποίο αποτέλεσε ένα από τα πρώτα σχολεία θηλέων όχι μόνο του Γένους, αλλά και της Ευρώπης, ενώ το μετόχι της Μονής λειτούργησε μέχρι και το 1821.
Και όπως ήταν αναμενόμενο να συμβεί εν μέσω Τουρκοκρατίας, η δράση της προκάλεσε αντιδράσεις από τους κατακτητές και το κατεστημένο. Η Φιλοθέη φυλακίστηκε, βασανίστηκε και βρήκε μαρτυρικό θάνατο το 1589.
Η Φιλοθέη των βορείων προαστίων
Το προάστιο των βορείων προαστίων που σήμερα ονομάζεται Φιλοθέη στο παρελθόν ονομαζόταν Νέα Αλεξάνδρεια. Μετονομάστηκε όταν στην περιοχή, το 1934, εντελώς τυχαία, κατά τη διάρκεια χωματουργιών εργασιών, εντοπίστηκε η μυστική κρύπτη που διαμέσου ενός υπόγειου, μυστικού τούνελ οδηγούσε στο Μετόχι της Καλογρέζας.
Το μαρτύριο της Αγίας Φιλοθέης
Η Αγία Φιλοθέη η Αθηναία, δια χειρός Φωτίου Κόντογλου, τοιχογραφία από το παρεκκλήσιο της Αγίας Ειρήνης Κηφισιάς Αττικής, ιδιοκτησίας Oικογ. Πεσμαζόγλου
Ο ζωγράφος, αγιογράφος και συγγραφέας Φώτης Κόντογλου με το δικό του μοναδικό τρόπο, εξιστορεί τη φιλανθρωπία και το μαρτύριο της Αγίας Φιλοθέης:
«Εξόν από τα ντόπια κορίτσια που συμμάζευε στο μοναστήρι της, έδινε προστασία και σε ξένες γυναίκες που ερχόντανε στην Αθήνα από διάφορα μέρη σκλαβωμένες από τους Τούρκους. Με τι κινδύνους και με τι βάσανα τις προστάτευε δεν είναι μπορετό να γράψουμε καταλεπτώς σε τούτο το σύντομο σημείωμα.
Τέσσερες απ’ αυτές τις σκλάβες είχανε ακουστά την αγία Φιλοθέη κι επειδή τις βασανίζανε οι αφεντάδες τους να αρνηθούν την πίστη τους, φύγανε κρυφά και καταφύγανε στο μοναστήρι. Η αγία τις πήρε μέσα και τις στερέωσε στην πίστη τους και περίμενε εύκαιρη περίσταση για να μπορέσει να τις στείλει στον τόπο τους.
Μα οι Τούρκοι, που είχανε τις σκλάβες, μάθανε πως τις είχε περιμαζέψει η Φιλοθέη και μπήκανε σαν θηρία στο κελί της που κειτότανε άρρωστη και την τραβήξανε και την πήγανε στον πασά. Και κείνος πρόσταξε να τη ρίξουνε στη φυλακή. Η αγία δεν φοβήθηκε, αλλά ετοιμάσθηκε να χύσει το αίμα της για την πίστη του Χριστού. Την άλλη μέρα μαζευθήκανε πολλοί Τούρκοι και φωνάζανε να σκοτώσουνε την αγία.
Ο Ιερός Ναός της Αγίας Φιλοθέης στην ομώνυμη περιοχή της Αττικής με τη σημερινή του μορφή
Κι ο πασάς πρόσταξε να τη βγάλουνε από τη φυλακή και να την παρουσιάσουνε μπροστά του, και της είπε να διαλέξει ανάμεσα στα δυο, ή ν’ αρνηθεί την πίστη της ή να κοπεί το κεφάλι της. Μα η αγία απάντησε με αφοβία πως είναι έτοιμη να μαρτυρήσει για τον Χριστό.
Η φυλάκιση
Ο πασάς θα ’βγαζε την απόφαση να κόψουνε το κεφάλι της, αλλά προφθάσανε κάποιοι επίσημοι χριστιανοί και με τα παρακάλια τους αλλάξανε τη γνώμη του πασά και πρόσταξε να τη βγάλουνε από τη φυλακή.
Γυρίζοντας στο μοναστήρι της η οσία, δεν έπαψε να πορεύεται όπως και πριν στο δρόμο του Χριστού. K’ επειδή πληθαίνανε ολοένα οι μαθήτριές της, έχτισε κι άλλο μοναστήρι στην τοποθεσία Πατήσια, κι αυτό στ’ όνομα του αγίου Ανδρέα. Αλλά έχτισε μετόχια και στην Τζια και στην Αίγινα, κι εκεί έστελνε τις αδελφές που έπρεπε να μακρύνουνε από την Αθήνα για κάποια αιτία.
Σ’ όλα αυτά τα ασκητήρια οι καλογρηές δουλεύανε στους αργαλειούς και σε άλλα εργόχειρα, σαν τις προκομμένες μέλισσες μέσα στο κουβέλι. Φτωχά κι ορφανά κορίτσια βρήκανε προστασία κι εργασία μέσα σ’ εκείνα τα καταφύγια. Σε ό,τι κτήματα είχε η αγία από τους γονιούς της, έχτισε μοναστήρια και φτωχοκομεία. Kι είχε πολλή περιουσία.
Πονετικιά μάνα και «κυρά δασκάλα»
Ένας προπάππος της είχε πάρει τη «δεχατέρα του αφέντη της Αθήνας και πήρε προίκα όλη την Κηβισιά και τον Αχλαδόκαμπο που είναι πριν από το Χαλιάντρι». Στο κτήμα που είχε στον Περισό έχτισε άλλο μοναστήρι στο μέρος που το λένε τώρα Καλογρέζα. Όλη η φτωχολογιά την είχε σαν πονετικιά μάνα. Με κάθε τρόπο πάσχιζε να ανακουφίσει τους δυστυχισμένους, τους τάιζε, τους άνοιγε πηγάδια για να ’χουνε νερό, τους γιάτρευε, τους έβρισκε δουλειά. Ο κόσμος την έλεγε «κυρά δασκάλα».
Την παραμονή του αγίου Διονυσίου στα 1589 η αγία Φιλοθέη βρισκότανε στο μοναστηράκι που ’χε χτισμένο στα Πατήσια. Το βράδυ συναχθήκανε οι αδελφές για να κάνουνε αγρυπνία. Κάποιοι Αγαρηνοί, που την εχθρευόντανε από καιρό, πηδήσανε από τη μάντρα και πιάνοντας την αγία αρχίσανε να τη χτυπάνε ως που την αφήσανε μισοπεθαμένη.
Ο ιστορικός Ιερός Ναός Αγίου Ανδρέου, επί της οδού Λευκωσίας, στα Πατήσια από όπου οι τούρκοι επιτέθηκαν στην μοναχή Φιλοθέη για την πίστης της και τις αγαθοεργίες της.
Την άλλη μέρα τη σηκώσανε οι αδελφές και την πήγανε στο μετόχι που ’χε στον Περισό. Σαν συνέφερε λίγο, έπιασε την προσευχή, ευχαριστώντας το Θεό γιατί αξιώθηκε να πληρωθεί με κακία για τα καλά που έκανε στους ανθρώπους και να μοιάσει σ’ αυτό με τον Χριστό, κατά τα λόγια του αποστόλου Πέτρου που λέγει: «καθό κοινωνείτε τοις του Χριστού παθήμασι, χαίρετε» (Α´ Πετρ. δ´ 13).
Στις 19 Φεβρουαρίου του 1589 παρέδωσε την καθαρή ψυχή της στον Κύριο, που υπόμεινε τόσα βάσανα για την αγάπη του.
Το άγιο σκήνωμά της θάφτηκε στο μοναστηράκι της Καλογρέζας κι από κει έγινε η ανακομιδή των λειψάνων στην εκκλησιά του αγίου Ανδρέα που βρίσκεται στη σημερινή Αρχιεπισκοπή. Μετά πολλά χρόνια, επειδή αυτή η εκκλησιά κόντευε να γκρεμνισθεί, το πήγανε στον άγιο Ελευθέριο κι από κει στη σημερινή μητρόπολη, μέσα στ’ άγιο βήμα. Στο μνήμα της απάνω βρεθήκανε γραμμένα τούτα τα λόγια:
Φιλοθέης υπό σήμα τόδ’ αγνής κεύθει σώμα,
ψυχήν δ’ εν μακάρων θήκετο Υψιμέδων.
Τοιχογραφία της Κοιμήσεως της Αγίας Φιλοθέης διά χειρός Δημητρίου Τζοβάρα σε ξυλόγλυπτο προσκυνητάριο στον ομώνυμο Ιερό Ναό της Φιλοθέης Αττικής.
Η Φιλοθέη ανακηρύχθηκε αγία επί Οικουμενικού Πατριάρχου Ματθαίου B´ (1595-1600)».
Απόσπασμα από το βιβλίο του Φώτη Κόντογλου, «Η Πολιούχος των Αθηνών Αγία Φιλοθέη» (Ασάλευτο Θεμέλιο, Ακρίτας 1996).
Το εορτολόγιο
Σήμερα, 19 Φεβρουαρίου, ημέρα μνήνης της Αγίας Φιλοθέης, στο εορτολόγιο περιλαμβάνονται και γιορτάζουν τα εξής ονόματα: Φιλόθεος, Φιλοθέη, Φιλοθέα, Φιλοθεούλα.
