Ο Ugo Vallauri, συνιδρυτής του Restart Project, εξηγεί στη Δώρα Κοτσακά, δρ. Πολιτικής Κοινωνιολογίας, ερευνήτρια τι μπορούμε να περιμένουμε το 2024 από την εφαρμογή του «δικαιώματος στην επισκευή» ως ψηφισμένη πλέον οδηγία της ΕΕ και για ποιους λόγους αυτό είναι σημαντικό.
Το Restart Project λειτούργησε ως ραχοκοκαλιά του νομοθετικού κινήματος για το δικαίωμα στην επισκευή.
Δ.Κ.: Πότε και με ποια οργανωτική μορφή ξεκίνησε το Restart Project; Σε ποια ανάγκη θελήσατε να ανταποκριθείτε με αυτή την πρωτοβουλία;
U.V. Ξεκίνησε το 2012 στο Ηνωμένο Βασίλειο ως Μη Κερδοσκοπική Οργάνωση. Το 2019 προχωρήσαμε στην ευρωπαϊκή καμπάνια Right to Repair η οποία λειτούργησε ως κεντρικός βραχίονας προώθησης του συνόλου των δράσεων μας, από τις δραστηριότητες των κοινοτήτων, έως την προσπάθεια επιρροής της νομοθετικής διαδικασίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο.
Μας ενδιέφερε να καταδείξουμε ότι η δυνατότητα επισκευής είναι κάτι που δεν υφίσταται, με αποτέλεσμα τα προϊόντα να καταλήγουν στα απορρίμματα χωρίς αυτό να είναι απαραίτητο. Αυτό συμβαίνει εξαιτίας της απουσίας επιλογών επισκευής, αλλά και της τάσης στον σχεδιασμό των προϊόντων να καθίστανται περισσότερο περίπλοκα και δυσκολότερο να επισκευαστούν. Επιπλέον προκύπτει και ως πολιτισμικό αποτέλεσμα, καθώς οι άνθρωποι χάνουν όλο και περισσότερο την επίγνωση της δυνατότητας επισκευής των προϊόντων. Αντίθετα βομβαρδίζονται από διαφημίσεις και πλατφόρμες που προσπαθούν να τους πουλήσουν όσο μπορούν περισσότερα. Με αυτόν τον τρόπο καταλήγουμε να αντικαθιστούμε προϊόντα τα οποία θα μπορούσαν εύκολα να διορθωθούν. Σε πρόσφατη μελέτη μας καταγράψαμε τα προϊόντα που κατέληξαν σε κέντρα ανακύκλωσης στο δυτικό Λονδίνο. Επρόκειτο για συσκευές που σε ποσοστό 35% ακόμα λειτουργούσαν, ενώ το 10% χρειαζόταν ελάχιστη επιδιόρθωση. Αυτό αποδεικνύει ότι εξαιτίας της αποτυχίας της αγοράς να καλύψει την ανάγκη επισκευής οι άνθρωποι απομένουν χωρίς επιλογές και καταλήγουν να πετάνε τα προϊόντα.
Συγκροτήσαμε ένα δίκτυο αυτοοργανωμένων ομάδων που επιλέγουν οι ίδιες τις δράσεις τους, δεν εξαρτώνται από το Right to Repair και δεν αποτελούν κάποιου είδους franchise. Το κοινό τους σημείο είναι η διοργάνωση τακτικών συναντήσεων, όπου οι άνθρωποι επισκευάζουν συσκευές συνεργατικά, από κοινού και δωρεάν. Διοργανώσαμε δραστηριότητες συλλογικής επισκευής για μεγάλα χρονικά διαστήματα των οποίων τα αποτελέσματα καταγράφαμε στοχεύοντας στην ανάδειξη του ζητήματος στην ατζέντα. Σύντομα δημιουργήθηκε πλήθος ομάδων στις οποίες παρείχαμε μία ψηφιακή πλατφόρμα που μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν προκειμένου να εισάγουν δεδομένα και να λάβουν άμεσα εκτίμηση σχετικά με την περιβαλλοντική αποτίμηση της δουλειάς τους. Όπως για παράδειγμα ‘Αν επιδιορθώσεις είκοσι προϊόντα ένα απόγευμα σε μία διοργάνωση, πόσα κιλά απορριμμάτων και εκπομπής άνθρακα καταφέρνεις να περιορίσεις;’ Από την πλευρά μας, συλλέγαμε αυτά τα δεδομένα για όλα τα είδη συσκευών και σταδιακά οργανώσαμε ένα μεθοδολογικό πρότυπο το οποίο χρησιμοποιήθηκε και από άλλες πλατφόρμες. Κάθε έξι μήνες δημοσιεύουμε τα ευρήματα, ανοικτά υπό άδειες creative commons και χρησιμοποιούμε την παραγόμενη γνώση προκειμένου να συμβάλλουμε στη διαδικασία διαμόρφωσης σχετικών πολιτικών.
Δ.Κ.: Τι σημαίνει στην πράξη ότι το «δικαίωμα στην επισκευή» έγινε ευρωπαϊκή νομοθεσία; Ποιες αλλαγές θα δουν οι καταναλωτές σε hardware & software;
U.V.: Η νομοθεσία είναι τελική και δημοσιευμένη και είναι σημαντικό ότι περιλαμβάνει smartphones και tablets, με συγκεκριμένη αναφορά στον οικοσχεδιασμό αυτών των προϊόντων. Από τον Ιούνιο του 2025 όλα τα νέα μοντέλα που βγαίνουν στην αγορά θα πρέπει να υποστηρίζονται από προσβάσιμα ανταλλακτικά με διαθέσιμες τις απαραίτητες πληροφορίες επισκευής από τον κατασκευαστή. Ως προς το hardware η οδηγία θα έχει εφαρμογή όσο το προϊόν κυκλοφορεί και για 7 χρόνια από την απόσυρσή του από την αγορά, ενώ ως προς το software θα πρέπει να υπάρχουν διαθέσιμα updates τουλάχιστον για 5 χρόνια.
Ιδιαίτερα σημαντικό είναι το θέμα των μπαταριών. Είναι θέμα ρύθμισης η αντικατάσταση τους να είναι προσβάσιμη από τους καταναλωτές, κάτι που προβλέπεται σε ένα νέο κανονισμό της Ε.Ε. που είναι αξιοπρόσεκτος. Όπως και η δυνατότητα διατήρησης της αρχικής τους φόρτισης για πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Από το 2027 σε όλα τα προϊόντα που χρησιμοποιούνται από τους καταναλωτές και χρειάζονται κάποια στιγμή αντικατάσταση μπαταρίας, αυτή θα πρέπει να μπορεί να γίνει απευθείας από τους χρήστες και θα είναι νόμιμο οι μπαταρίες να πωλούνται χωριστά. Είναι πιθανό να υπάρξουν κάποιες εξαιρέσεις, αλλά όπως και να έχει πρόκειται για μία μεγάλη αλλαγή. Η αντικατάσταση θα γίνεται χωρίς εμπλοκή του κατασκευαστή και επίσης οι τιμές θα πρέπει να είναι σχεδιασμένες έτσι που να μην αποθαρρύνουν τους καταναλωτές.
Δ.Κ.: Προκειμένου να έχει εφαρμογή το δικαίωμα στην επισκευή χρειαζόμαστε ειδικές συμφωνίες μεταξύ Ε.Ε. και βιομηχανίας για κάθε μεμονωμένο προϊόν;
U.V.: Υπάρχουν δύο πλευρές στο δικαίωμα στην επισκευή. Η μία έχει να κάνει με τον σχεδιασμό των προϊόντων και υπάγεται στην οδηγία σχετικά με τον οικοσχεδιασμό. Εδώ εντάσσεται και η νομοθεσία για τα smartphones, η οποία συνιστά τομή. Στη βάση του σχεδιασμού είναι απαραίτητο να προκύψει νομοθεσία για κάθε προϊόν χωριστά. Πρόκειται για μία πολύ χρονοβόρα διαδικασία. Για αυτό σήμερα η Ε.Ε. επεξεργάζεται ένα πλαίσιο πολιτικών για τον μελλοντικό οικοσχεδιασμό των προϊόντων το οποίο θα λειτουργήσει ως νομοθεσία αναφοράς. Για παράδειγμα, περιλαμβάνει απαγόρευση της καταστροφής απούλητων προϊόντων. Βρίσκεται στο στάδιο των τελικών διαπραγματεύσεων μεταξύ των ευρωπαϊκών θεσμών και εργαζόμαστε προκειμένου να το καταστήσουμε όσο πιο φιλόδοξο γίνεται. Απαιτήσαμε η μελλοντική νομοθεσία σχετικά με τον οικοσχεδιασμό των προϊόντων να αποκτήσει μία οριζόντια προσέγγιση. Η εφαρμογή κάποιων αρχών, όπως η διαθεσιμότητα ανταλλακτικών και ο σχεδιασμός προϊόντων που διευκολύνει την επισκευή αντί για την ανακύκλωση να είναι αυτόματη σε μία μεγάλη γκάμα προϊόντων, πχ σε όλα τα ICT (Information and Communication Technology) προϊόντα, από τα laptops έως τα ακουστικά. Πρόκειται για ένα από τα πάγια και κύρια αιτήματά μας.
Η δεύτερη πλευρά του δικαιώματος στην επισκευή στην οποία εστιάζουμε στην καμπάνια μας έχει να κάνει με τα δικαιώματα των καταναλωτών. Η υπό νομοθετική επεξεργασία συμπληρωματική διάσταση θα αναπτυχθεί μέσα στους επόμενους 3 με 6 μήνες και έχει να κάνει με το ποιες πρέπει να είναι οι υποχρεώσεις των κατασκευαστών στην περίπτωση που ένα προϊόν χαλάσει εντός της περιόδου που καλύπτει η εγγύηση ή πέρα από αυτή. Σήμερα αν ένας κατασκευαστής σου πουλήσει προϊόν το οποίο χαλάσει μέσα στα δύο πρώτα χρόνια μπορεί να σου στείλει ένα νέο προς αντικατάσταση. Από περιβαλλοντική σκοπιά αυτό είναι προβληματικό. Πιέζουμε προκειμένου να εξασφαλίσουμε ότι οι κατασκευαστές θα αναλάβουν την ευθύνη για τα προϊόντα τους και θα πρέπει να τα επισκευάζουν ανεξάρτητα από το πόσο αυτό θα τους κοστίσει. Αν κοστίζει περισσότερο η επισκευή από την αντικατάσταση, είναι δικό τους πρόβλημα. Θα πρέπει να τα φτιάχνουν έτσι που να είναι ευκολότερο να επισκευαστούν και όχι το αντίστροφο.
Μία άλλη παράμετρος έχει να κάνει με το τί θα μπορούσαν να περιμένουν οι καταναλωτές αν ένα προϊόν χαλάσει μετά τη λήξη της εγγύησης. Εμείς πιστεύουμε ότι η αύξηση του εύρους των ανταλλακτικών και της πληροφορίας που θα έπρεπε να είναι διαθέσιμη σε όλους, συνεπάγεται και την ανάδυση ανεξάρτητων υπηρεσιών επισκευής. Στην μελλοντική νομοθεσία περιλαμβάνεται το αίτημα σχετικά με την υποχρέωση των κατασκευαστών συγκεκριμένων κατηγοριών προϊόντων, να συνεχίζουν να παρέχουν υπηρεσίες επισκευής ακόμα και μετά τη λήξη της εγγύησης. Δεν υποστηρίζουμε ότι αυτό θα πρέπει να το κάνουν δωρεάν, αλλά δεν μπορούν απλά να ξεχνάνε την ύπαρξη του προϊόντος που έβγαλαν στην αγορά.
Δ.Κ.: Έχει ενδιαφέρον να δούμε όλα τα παραπάνω από γεωπολιτική σκοπιά. Γνωρίζουμε ότι η ΕΕ αξιολογεί το θέμα της αυτονομίας της σε κρίσιμες πρώτες ύλες πολύ υψηλά στην ατζέντα. Σε ποιο βαθμό συνδέεται αυτή η συζήτηση με το δικαίωμα στην επισκευή;
U.V.: Αυτό το διάστημα βρίσκεται υπό επεξεργασία η Critical Raw Materials Act στις εργασίες για την οποία συμμετέχουμε. Η προσπάθειά μας είναι να καταστήσουμε σημείο κλειδί αυτής της ευρωπαϊκής πράξης τη μέριμνα για μεγαλύτερη επισκευασιμότητα και επαναχρησιμοποίηση των προϊόντων και των μερών τους. Το να μειώσεις το ποσοστό των κρίσιμων πρώτων υλών (CRM) που απαιτούνται είναι βασικό. Το ποσοστό της ανακύκλωσης είναι πολύ μικρό και επιπλέον πολλά από αυτά τα υλικά δεν μπορούν να ανακυκλωθούν αποτελεσματικά.
Πραγματικά υπάρχει μία πλευρά που αποκαλύπτεται όταν συνειδητοποιήσεις την αξία των εξαρτημάτων και του να τα κρατήσεις σε χρήση για μεγαλύτερο διάστημα. Για παράδειγμα, αντί να στέλνεις κινητά τηλέφωνα με μόνο πρόβλημα τις σπασμένες οθόνες στην Κίνα προκειμένου να ‘ανακαινιστούν’ (refurbished electronics), μπορείς να επενδύσεις στην επισκευή σε αυτόν τον τομέα και να εξαρτάσαι λιγότερο από την εισαγωγή πρώτων υλών. Για τα περισσότερα από τα CRMs που χρησιμοποιούνται, π.χ. για βασικά μέρη των smartphones, τα ποσοστά που ελέγχει η Κίνα είναι πραγματικά τεράστια.
Δ.Κ.: Οι Ηνωμένες Πολιτείες πώς αντιμετωπίζουν το θέμα; Υπάρχει αντίστοιχο κίνημα για το δικαίωμα στην επισκευή;
U.V.: Στις ΗΠΑ η προσέγγιση διαφέρει ανάλογα με την πολιτεία. Σε κάποιες, όπως στη Νέα Υόρκη και τη Μινεσότα έχουν σημειωθεί αρκετές επιτυχίες και υπάρχει σημαντική υποστήριξη. Στην Καλιφόρνια έχει ξεκινήσει για πρώτη φορά μία σχετική διαδικασία με ανοιχτή υποστήριξη από την Αpple, κάτι το οποίο είναι πολύ ενδιαφέρον. Κατά την άποψή μου σημαίνει ότι η Apple ενδιαφέρεται να επηρεάσει την προτεινόμενη νομοθεσία καθώς βλέπει ότι κάποιες παραλλαγές της θα μπορούσαν να είναι ζημιογόνες για τα συμφέροντά της. Επιπλέον η εταιρεία αναγνωρίζει ότι σε κάθε περίπτωση στην Ευρώπη οι αντίστοιχες πρωτοβουλίες προχωράνε όπως και να έχει, οπότε προσαρμόζει τη θέση της σε περισσότερο επιτεύξιμους στόχους. Αλλαγές έχουμε δει και από άλλες εταιρείες όπως η Microsoft, η οποία σταδιακά κάνει προόδους στην επισκευασιμότητα των προϊόντων της.
Ένα ενδιαφέρον σημείο είναι ότι στις ΗΠΑ το δικαίωμα στην επισκευή γίνεται περισσότερο αντιληπτό ως δικαίωμα των ανεξάρτητων επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στον τομέα της επισκευής να έχουν την ίδια προσβασιμότητα σε ανταλλακτικά και πληροφορία με τους επίσημα εξουσιοδοτημένους από τους κατασκευαστές επισκευαστές. Κάτι που διευρύνει και το εύρος επιλογών των καταναλωτών.
Οι ΗΠΑ δεν νομοθετούν σχετικά με τον σχεδιασμό των προϊόντων με τρόπο που να είναι ανταγωνιστικός σε αυτό που κάνει η Ε.Ε. Η ΕΕ πρωτοπορεί ως προς την πίεση που ασκεί στη βιομηχανία για προϊόντα περισσότερο επισκευάσιμα και με μεγαλύτερη διάρκεια λειτουργίας, επικεντρώνοντας στον σχεδιασμό. Οι ΗΠΑ πιέζουν ως προς την ανταγωνιστικότητα της ανεξάρτητης επισκευαστικής βιομηχανίας και την κατοχύρωση των δικαιωμάτων της σε σχέση με τους επίσημους επισκευαστές των κατασκευαστών. Επικεντρώνουν στο επιχείρημα ότι αν κάποιος ανοίξει το δικό του κατάστημα επισκευών θα πρέπει να έχει τα ίδια δικαιώματα και τα ίδια κόστη – ως προς την πρόσβαση σε ανταλλακτικά και πληροφορίες επισκευής – σε σύγκριση πχ με την Apple που έχει τους δικούς της τεχνικούς. Η οπτική τους για το θέμα εστιάζει στην ανταγωνιστικότητα.
Δ.Κ.: Η δυνατότητα επισκευής συνδέεται και με μία γνώση που χάνουμε ως κοινωνίες, ιδιαίτερα στον δυτικό κόσμο. Με ποιον τρόπο συνεισφέρουν τα repair cafes στην εκπαίδευση αυτού του τύπου;
U.V.: Είναι αλήθεια ότι στον παγκόσμιο νότο ένα διαφορετικό σετ προκλήσεων οδήγησε στο να αξιοποιούν στο μέγιστο τα πράγματα που ήδη διαθέτουν. Η αυξανόμενη πίεση προς ένα μοντέλο «through away economy» στον παγκόσμιο βορρά έφερε σαν αποτέλεσμα οι άνθρωποι να χάνουν το ενδιαφέρον τους για την επισκευασιμότητα των προϊόντων και να μειώνεται το εύρος των σχετικών ικανοτήτων που είναι διαθέσιμο στις κοινότητές μας.
Ωστόσο, δεν είναι πολύ αργά για να αναστρέψουμε την κατάσταση. Η υπέροχη ανακάλυψη στην οποία οδηγηθήκαμε μέσα από την οργάνωση ανθρώπων γύρω από τις επισκευαστικές δραστηριότητες στα repair cafe’s, είναι ότι σε κάθε κοινότητα υπάρχουν άνθρωποι που ακόμα διαθέτουν αυτή τη γνώση. Είναι σημαντικό να καλλιεργηθεί μία νέα κουλτούρα που θα καθιστά τα επισκευασμένα προϊόντα κάτι για το οποίο μπορούμε να είμαστε υπερήφανοι, να δοθεί ορατότητα και αίσθηση υπερηφάνειας με όρους επιτεύγματος στους ανθρώπους που προχωράνε σε επισκευαστικές δραστηριότητες, κάτι σαν ήρωες της εποχής μας. Δεν αρκεί να πιέζουμε μόνο στο πεδίο της νομοθεσίας που υποστηρίζει την επισκευή, πρέπει να έχουμε εμπλοκή και σε δημόσιες δράσεις που δίνουν ορατότητα στο θέμα. Να δημιουργήσουμε μία κουλτούρα που να εμπνέει την οικονομία της επισκευής.
