Τελλόγλειο: Η τέχνη της πλαστογραφίας σε δύο μεγάλες εκθέσεις

«Ένα συναρπαστικό και καυτά επίκαιρο θέμα», όπως ακριβώς το περιγράφει η κ. Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά, γενική διευθύντρια του Τελλογλείου Ιδρύματος Τεχνών Α.Π.Θ., που φιλοδοξεί να βάλει τον θεατή βαθιά στον δαιδαλώδη κόσμο της πλαστογραφίας, παρουσιάζουν οι δύο πρωτότυπες εκθέσεις του Τελλογλείου Ιδρύματος  «Fake (f)or Real (Ψεύτικο για αληθινό;)» και «Η κρυφή γοητεία της πλαστογραφίας», που ανοίγουν τις πόρτες τους για το κοινό από τις 2 Φεβρουαρίου 2024.

Fake (f)or Real (Ψεύτικο για αληθινό;)

Η πρώτη έκθεση «Fake (f)or Real (Ψεύτικο για αληθινό;)» μας έρχεται στη Θεσσαλονίκη από το Σπίτι της Ευρωπαϊκής Ιστορίας που εδρεύει στις Βρυξέλλες και παρουσιάζει ιστορίες παραποιήσεων και πλαστογραφήσεων από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας. Περιγράφει τις ιστορικές συνθήκες που ευνόησαν την εμφάνισή τους, τα ενδιαφέροντα και τα κίνητρα πίσω από αυτά και τον αντίκτυπο που είχαν. Δείχνει, επίσης, πώς αποκαλύφθηκαν. Η έκθεση χωρίζεται χρονολογικά σε έξι μεγάλες θεματικές ενότητες: Εξουσία και Προσευχή, Η κατανόηση του κόσμου, Ένωση και Διαίρεση, Στον πόλεμο, Παραχάραξη και Πλούτος, Η εποχή της μετά-αλήθειας, με περισσότερα από 100 εκθέματα της Συλλογής του Σπιτιού της Ευρωπαϊκής Ιστορίας. Περιλαμβάνει επίσης ταινίες και διαδραστικά παιχνίδια.

«Συνειδητοποιούμε σήμερα με τα fake news, τις ψεύτικες ειδήσεις και την εικόνα που μπορεί κανείς εύκολα να την αλλάξει και να την πλαστογραφήσει, ότι ζούμε σε μια εποχή που μας μπερδεύει το πραγματικό και το ψεύτικο», λέει στο ΒΗΜΑ η κ. Γουλάκη-Βουτυρά. Η έκθεση αποσκοπεί στο να βοηθήσει τον επισκέπτη της να συνειδητοποιήσει τι είναι ψεύτικο και πλαστό σε τομείς όπως η πολιτική, η οικονομία,  η ιστορία, η επιστήμη, καθώς και τις σκοπιμότητες των πλαστογράφων. «Μερικές φορές συμβαίνει το αντίστροφο, όπως στον πόλεμο, όπου τα πλαστά διαβατήρια στην κατοχή έσωσαν ζωές», επισημαίνει η διευθύντρια του Τελλογλείου στη Θεσσαλονίκη, και μας υπενθυμίζει ότι η πλαστογραφία απλώνεται σε ένα πολύ μεγάλο φάσμα που συμπεριλαμβάνει και τη θρησκεία, με φαινόμενα απροσδόκητα όπως είναι τα πλαστά λείψανα αγίων. «Δείτε την περίπτωση της Αγίας Μαγδαληνής που έχει έξι κεφαλές – είναι αδύνατον να συμβαίνει κάτι τέτοιο -, αλλά σε κάθε ιερό θεωρούν ότι έχουν το γνήσιο λείψανο!», τονίζει η κυρία Γουλάκη- Βουτυρά.

Όπως σημειώνει η ίδια: «Στη σύγχρονη εποχή συναντάμε πλαστά προϊόντα όπως συμβαίνει με τα μεγάλα brands, για παράδειγμα τα προϊόντα του οίκου Luis Vuitton. Είναι σημαντικό να αναλογιστούμε ότι πρέπει να το αντιμετωπίζουμε αυτό κάθε μέρα και να μην δεχόμαστε ό,τι βλέπουμε γύρω μας ως πραγματικό. Νομίζω ότι αυτό είναι ένα θέμα που ενέχει και εσωτερικό προβληματισμό για τον καθένα. Μετά από πολλές διαδρομές στην έκθεση, ο επισκέπτης θα βγει πιο συνειδητοποιημένος ως προς την στάση του απέναντι στο ψεύτικο, στο fake.»

«Η κρυφή γοητεία της πλαστογραφίας»

Η δεύτερη παράλληλη έκθεση στο Τελλόγλειο «Η κρυφή γοητεία της πλαστογραφίας» αφορά κυρίως την πλαστογραφία στην τέχνη, στη ζωγραφική, στη γλυπτική. Στην έκθεση αυτή δίνεται έμφαση στην κατανόηση, την αναγνώριση και, τον ορισμό των πλαστών έργων, ιδίως στη διάκριση μεταξύ των εννοιών της πλαστογραφίας και του αντιγράφου, καθώς και στις λεπτές διαφορές ανάμεσα στις δύο αυτές κατηγορίες. Για την πραγματοποίηση τη αναζητήθηκαν και μελετήθηκαν έργα που να ανταποκρίνονται στο θέμα καταρχάς από τις Συλλογές του Τελλογλείου Ιδρύματος, αλλά και δάνεια από το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, από το Μουσείο Εκμαγείων του ΑΠΘ, από το Πολεμικό Μουσείο και από συλλέκτες και ιδιωτικές συλλογές.

«Δεν πάμε να δικαιολογήσουμε το πλαστό, αλλά να το εξηγήσουμε»

«Δεν πάμε να δικαιολογήσουμε το πλαστό, αλλά να το εξηγήσουμε. Όπως και αυτή τη γκρίζα ζώνη που είναι ανάμεσα στα δύο, ανάμεσα στο πλαστό και στο πρωτότυπο» μας λέει η γενική διευθύντρια του Τελλογλείου. «Σε κάποιες περιπτώσεις δεν μπορείς να αποφασίσεις αν το έργο είναι πλαστό ή εν μέρει πλαστό, όπως στην περίπτωση που το έργο το ολοκληρώνει ο μαθητής του δημιουργού και όχι ο ίδιος ο δημιουργός. Τι συμβαίνει σε αυτή την περίπτωση; Ποιανού υπογραφή γίνεται δεκτή και τι ισχύει; Αντιμετωπίζουμε τέτοια θέματα, τα οποία δεν είναι απαραίτητο να απαντηθούν, αλλά το σημαντικό είναι να τεθούν».

Νέοι όροι, όπως το genuine fake, δηλαδή το ‘’γνήσιο πλαστό’’, επίσης μπαίνουν στο μικροσκόπιο. «Σπουδαίοι σύγχρονοι και γνήσιοι πλαστογράφοι επειδή διώχτηκαν και φυλακίστηκαν ως παράνομοι, έγραψαν ολόκληρα συγγράματα για τα κατορθώματά τους και αποφάσισαν εκμεταλλευόμενοι τη φήμη που απέκτησαν και αφού παραγράφηκε το αδίκημά τους, να πουλήσουν τα genuine fakes σε υψηλές τιμές, γιατί πρόκειται για ακριβή αντίγραφα πάρα πολύ δεξιοτεχνικά. Και είτε δεν βάζουν στην όψη του έργου την υπογραφή του καλλιτέχνη είτε την βάζουν και από την πίσω πλευρά υπογράφουν με το όνομα τους. Αυτό από νομικής πλευράς χωρά πολλή συζήτηση», σχολιάζει η κ. Γουλάκη- Βουτυρά.

 Κυκλώματα πλαστογραφίας

Στο πλαίσιο της έκθεσης γίνονται αναφορές σε μεγάλες πλαστογραφήσεις και πλαστογράφους διεθνούς επιπέδου, στην παραχάραξη έργων τέχνης, στα προβλήματα που δημιουργούν, στους κινδύνους που ελλοχεύουν. Κατά πως επισημαίνει η κ. Γουλάκη-Βουτυρά, το υπάρχον πλαίσιο της νομοθεσίας δεν επαρκεί για να καλύψει όλες τις περιπτώσεις πλαστογραφίας ούτε στο εξωτερικό ούτε στην Ελλάδα.

«Είναι η πρώτη φορά που βλέπουμε στην Ελλάδα τόσο οργανωμένες σε διεθνές επίπεδο υποθέσεις»

Μία περίπτωση ευρύτατου κυκλώματος πλαστογραφίας που αντιμετώπισε πρόσφατα η ελληνική αστυνομία είναι η σύλληψη τον Νοέμβριο του 2023 μεγάλης σπείρας στην Κρήτη με διεθνή δραστηριότητα και πλαστογραφημένα έργα των Πικάσο και Βαν Γκογκ, η οποία παρουσιάζεται στην έκθεση. Άλλη μία οργανωμένη υπόθεση σε διεθνές επίπεδο αποτελεί η προ ολίγων ημερών αποκάλυψη μιας γκαλερί στο Κολωνάκι με πλαστογραφίες που αφορούσαν αρχαία και έργα μεγάλων ονομάτων που επρόκειτο να πωληθούν εκτός Ελλάδος. «Είναι η πρώτη φορά που βλέπουμε στην Ελλάδα τόσο οργανωμένες σε διεθνές επίπεδο υποθέσεις», τονίζει η κ. Γουλάκη-Βουτυρά.

Σε ό,τι αφορά στην ελληνική τέχνη τα έργα προέρχονται κυρίως από δωρεές που έχουν γίνει και μάλιστα πολύ πρόσφατες καθώς ορισμένοι συλλέκτες, μαθαίνοντας για την έκθεση, τα αγόρασαν για τον σκοπό αυτό και τα δώρισαν στο Τελλόγλειο. Με αυτό τον τρόπο πέρασε στο Τελλόγλειο Ίδρυμα ένα σημαντικό σύνολο πλαστών έργων από δωρεές, τα οποία είναι εξαιρετικά ενδιαφέροντα με ευδιάκριτη πλαστότητα. «Έχουμε, για παράδειγμα, ένα γνήσιο Κωνσταντίνο Παρθένη δίπλα σε έναν πλαστό, ένα έργο του Γιώργου Μπουζιάνη δίπλα σε ένα ψεύτικο, ένα αυθεντικό έργο του Σπύρου Παπαλουκά δίπλα σε ένα πλαστοποιημένο», σημειώνει η διευθύντρια του Τελλογλείου. Για την ανίχνευση στοιχείων των έργων με τεχνολογικές μεθόδους συνεργάστηκε το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού (Τμήμα Συντήρησης Εικόνων), το Ίδρυμα Ορμύλια, και το Απεικονιστικό Τμήμα της Κλινικής Euromedica Κυανούς Σταυρός.

Από την έκθεση του Τελλογλείου δεν θα μπορούσε να λείπει ο Χαν βαν Μέεγκερεν, κορυφαίος πλαστογράφος του 20^ου αιώνα, διάσημος για τις πλαστογραφίες των έργων του Γιοχάνες Βερμέερ. Το κοινό θα έχει ακόμη την ευκαιρία να δει από κοντά δύο έργα των Ρενουάρ και Μονέ που το Τελλόγλειο πιστοποίησε και μπορεί να είναι μικρά μεν, έχουν σπουδαία σημασία δε. Μια βεντάλια σε μετάξι, ένα μικρό έργο με τα αρχικά του Ρενουάρ, πιστοποιημένο ως αυθεντικό είναι το νέο σπάνιο δείγμα της τέχνης του μεγάλου ζωγράφου του ιμπρεσιονισμού, που έχει πλέον στη Συλλογή του το Τελλόγλειο. Όσο για το έργο του Κλοντ Μονέ, αυτό συνιστά μια ξεχωριστή ιστορία πλαστογραφίας από άγνωστο πλαστογράφο του Βερμέερ, την οποία οι επισκέπτες της έκθεσης θα ανακαλύψουν ως έκθεμα.

Σημειώνουμε ότι στην έκθεση «Η κρυφή γοητεία της πλαστογραφίας», επίσης με σημείο εκκίνησης την αρχαιότητα όπως και η έκθεση «Fake (f)or Real (Ψεύτικο για αληθινό;)», αποκαλύπτονται εξαιρετικά δείγματα πλαστογραφίας από το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Τα περισσότερα έργα αποτελούν κατασχέσεις και οι πιο ενδιαφέρουσες περιπτώσεις εντοπίζονται στην γλυπτική, η οποία περιλαμβάνει γλυπτά της πρώιμης μινωικής εποχής έως γλυπτά της όψιμης ρωμαϊκής.

Σημαντικό μέρος της έκθεσης αποτελεί και ο κινηματογράφος, ο οποίος έχει εμπνευστεί ουκ ολίγες φορές από την τέχνη της εξαπάτησης. Τίποτα πιο κατάλληλο, λοιπόν, από την προβολή του φιλμικού δοκιμίου του Όρσον Γουέλς «F For Fake» (1973), μοναδικού υβριδίου ντοκιμαντέρ και ταινίας μυθοπλασίας, με τη συμμετοχή του Ούγγρου Ελμίρ ντε Χόρι, σπουδαίου πλαστογράφου του 20^ου αιώνα. Μια ιδανική αφορμή για σκέψη πάνω στα όρια αυθεντικότητας και αντιγραφής στην τέχνη. Σημαντική λεπτομέρεια: στο χώρο της έκθεσης θα προβάλλονται όχι μόνο τρέιλερ από ταινίες, αλλά και βίντεο με μικρά αποσπάσματα από συνεντεύξεις σύγχρονων πλαστογράφων.

Με βάση, λοιπόν, τις διεθνείς  εξελίξεις, μπορούμε να πούμε πως το άγνωστο εν πολλοίς στο ευρύ κοινό ζήτημα της πλαστογραφίας όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς, εκτίθεται πλέον στον δημόσιο διάλογο. Οι δύο εκθέσεις στο Τελλόγλειο αντιμετωπίζουν το θέμα «αλήθεια και ψέμα» για πρώτη φορά στην Ελλάδα, ενώ την έκταση του προβλήματος στην τέχνη παρουσίασαν δύο εκθέσεις που ολοκληρώθηκαν το 2023, στο μουσείο Courtault του Λονδίνου και στο Taft Museum of Art, στο Σινσινάτι του Οχάιο. Ακόμη η μεγάλη αναδρομική έκθεση για το έργο του Βερμέερ στο Rijksmuseum στο Άμστερνταμ, επίσης το 2023, συμπεριλάμβανε θέματα πλαστών ή αντιγράφων του έργου του, καθώς και την περίφημη υπόθεση πλαστογραφίας του Χαν βαν Μέεγκερεν που προαναφέραμε.

Σημειώστε πως στις εκθέσεις «Fake (f)or Real (Ψεύτικο για αληθινό;)» και «Η κρυφή γοητεία της πλαστογραφίας» δεν είναι μόνο κάθε έκθεμα που έχει μια συναρπαστική ιστορία να διηγηθεί, αλλά και οι ίδιοι οι πλαστογράφοι ως προσωπικότητες, ένα ‘’μυστήριο’’ που αξίζει να ανακαλύψει κανείς.

INFO «Ψεύτικο για αληθινό; Ιστορίες Πλαστογραφίας και Παραποίησης», Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών Α.Π.Θ. , Διάρκεια έκθεσης: 2 Φεβρουαρίου – 16 Ιουνίου 2024