Υπάρχει μια σκηνή στο ντοκιμαντέρ «Jim & Andy», το οποίο καταπιάνεται με τους εμβληματικούς κωμικούς Άντι Κάουφμαν και Τζιμ Κάρεϊ, όπου αγαπημένα πρόσωπα του Kaufmann μιλούν για το προκλητικό του χιούμορ και πώς αυτό δεν περιοριζόταν στα τηλεοπτικά πλατό. Σε εκείνο το σημείο λοιπόν μοιράζονται  μια από τις αγαπημένες φάρσες του κωμικού: κάθε τόσο πήγαινε στον ζωολογικό κήπο και από το πουθενά άρχιζε να τρέχει και να φωνάζει «Τα λιοντάρια το έσκασαν από τα κλουβιά τους».

«Τι έκαναν οι άνθρωποι πριν από τα κινητά!», σκέφτηκα. Είναι μια αναπόφευκτη σκέψη που γεννιέται κάθε φορά που βλέπω σειρές και ταινίες από το πρόσφατο παρελθόν, πριν την ολοκληρωτική κυριαρχία της ψηφιακής εποχής. Πρόκειται για μια εποχή την οποία δεν πρόλαβα, αφού στις τελευταίες τάξεις του δημοτικού απέκτησα το πρώτο μου κινητό, ένα μεταχειρισμένο Sony Ericsson W300i. Οι γονείς μου θεώρησαν ότι θα είμαι πιο ασφαλής με ένα κινητό στην τσέπη όταν γυρίζω από το σχολείο με το λεωφορείο. Από τότε πολύ σπάνια έχει χρειαστεί να χρησιμοποιήσω το τηλέφωνο για την ασφάλειά μου. Είναι περισσότερο ο προσωπικός μου γελωτοποιός, η ατζέντα μου, ο κράχτης της δουλειάς μου, η τηλεόρασή μου, το ραδιόφωνό μου, όλα σε ένα.

«Οι περισσότερες εφαρμογές είναι εσκεμμένα εθιστικές – πώς αλλιώς θα έβγαζαν κέρδος οι δημιουργοί τους;»

Η οθόνη ενός smartphone είναι, δίχως άλλο, το σύμβολο του 21ου αιώνα (τουλάχιστον των πρώτων δεκαετιών του). Υπάρχουν πολλοί λόγοι που εξηγούν τη στενή σχέση με το κινητό μας, που ξεκινά από τη στιγμή που ανοίξουμε τα μάτια μας και συνεχίζεται με την πρώτη επίσκεψη της ημέρας στην τουαλέτα. Το εξοργιστικότερο είναι ότι οι περισσότερες εφαρμογές είναι εσκεμμένα εθιστικές – πώς αλλιώς θα έβγαζαν κέρδος οι δημιουργοί τους; Πολλές εφαρμογές έχουν σχεδιαστεί με τέτοιο τρόπο που θυμίζουν κουλοχέρηδες. Ένα νέο match σε εφαρμογή γνωριμιών, ένα ενδιαφέρον λήμμα στη Wikipedia, μια σειρά από βίντεο με 20 parts στο Tiktok για τον Επστάιν, ένα like στο τελευταίο σου story από τον τύπο που σε έχει στο διαβάστηκε, όλα αυτά απελευθερώνουν ντοπαμίνη. Ο εγκέφαλός μας έχει μάθει να συνδέει το σκρολάρισμα στο κινητό με την πιθανότητα να λάβουμε ντοπαμίνη ως ανταμοιβή. Η ντοπαμίνη είναι ένας νευροδιαβιβαστής που (μεταξύ άλλων) βοηθά τον εγκέφαλό μας να καταγράφει πότε μια συμπεριφορά αξίζει να επαναληφθεί – και στη συνέχεια μας παρακινεί να την επαναλάβουμε. Όσο πιο συχνά μια συγκεκριμένη συμπεριφορά πυροδοτεί την απελευθέρωση ντοπαμίνης, τόσο πιο πιθανό είναι να γίνει συνήθεια (και, σε ακραίες περιπτώσεις, εθισμός).

Η οικονομία της προσοχής

Οι ψηφιακές εφαρμογές αποτελούν μέρος της «οικονομίας της προσοχής» (attention economy). Σύμφωνα με το μοντέλο αυτό, η προσοχή μας είναι είδος προς πώληση. Όλοι οι άνθρωποι έχουμε ένα περιορισμένο απόθεμα προσοχής που μπορούμε να «ξοδέψουμε» καθημερινά. Εταιρείες και διαφημιστές το γνωρίζουν καλά αυτό: το να τραβήξεις την προσοχή του κοινού είναι το άλφα και το ωμέγα της διαφήμισης. Στην εποχή της υπερπληροφόρησης, όμως, ο καταναλωτής έρχεται αντιμέτωπος με εκατοντάδες χιλιάδες ερεθίσματα: φωτογραφίες, βίντεο, διαφημίσεις, memes, σειρές, άρθρα, ποστ. Έτσι, η προσοχή μας -τόσο η ατομική όσο και η συλλογική- έχει μετατραπεί σε σπάνιο πόρο. 

Σε αυτήν την οικονομία, δεν είμαστε εμείς οι πελάτες των εφαρμογών, αλλά οι εταιρείες. Εμείς είμαστε, ουσιαστικά, το προϊόν και χειραγωγούμαστε έτσι ώστε να προσφέρουμε απλόχερα και δωρεάν ένα από τα πιο πολύτιμα περιουσιακά μας στοιχεία: τον χρόνο μας. Διότι, η ζωή είναι εκείνα τα μικρά και μεγάλα πράγματα που τραβούν την προσοχή μας. Δεν μπορούμε να μεταβολίσουμε νοητικά την απεραντότητα του κόσμου, μπορούμε απλώς να βιώσουμε μόνο αυτά τα οποία παρατηρούμε. 

«Κάθε λεπτό που ξοδεύουμε άσκοπα σκρολάροντας είναι ένα λεπτό που δεν ξοδέψαμε σε κάτι άλλο».

Ο χρόνος είναι χρήμα, το ίδιο και η προσοχή μας. Πρόκειται για παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος, όπως λέει η θεωρία των παιγνίων: κάθε λεπτό που ξοδεύουμε άσκοπα σκρολάροντας είναι ένα λεπτό που δεν ξοδέψαμε σε κάτι άλλο, κάτι το οποίο μπορεί πραγματικά να μας ενδιέφερε, κάτι που μπορεί και να μας άλλαζε τη ζωή. Σιγά που θα μας άλλαζε κάτι τη ζωή σε ένα λεπτό, θα μου πείτε. Μπορεί να μην ακούγεται σπουδαία συνειδητοποίηση, αλλά αυτά τα λεπτά γίνονται ώρες, μέρες, βδομάδες και μήνες. Πριν το καταλάβουμε η ζωή μας έχει γλιστρήσει ανάμεσα στα likes και στα repost.  

Πόση από τη ζωή μας να έχουμε ξοδέψει σκρολάροντας; Δεν είναι ακριβώς ρητορική ερώτηση, αφού με λίγα μόνο κλικ (πόσο ειρωνικό) μπορούμε να βρούμε την απάντηση. Μπορείτε εύκολα να βρείτε στις λειτουργίες του τηλεφώνου σας πόσες ώρες περνάτε στις διάφορες εφαρμογές κάθε μέρα. Κάντε τα μαθηματικά για να υπολογίσετε πόσες ημέρες έχετε περάσει σκρολάροντας μέσα σε ένα χρόνο. Ναι, μέρες! Για παράδειγμα, αν χρησιμοποιείται το κινητό σας για 4 ώρες ημερησίως– ένα πολύ σύνηθες χρονικό διάστημα– στο τέλος του 2024 θα έχετε περάσει πάνω από 2 μήνες σκρολάροντας! 

Ο εθισμός στα smartphones είναι ένα φαινόμενο με παγκόσμιες προεκτάσεις

Eίναι εύκολο να κατηγορήσουμε τα smartphones, τις εφαρμογές και τα social media συλλήβδην για όλα τα δεινά του κόσμου. Αυτό, όμως, είναι μια υπεραπλούστευση – τα smartphones έχουν αναμφισβήτητα βελτιώσει τις ζωές μας με αναρίθμητους τρόπους: μας επιτρέπουν να επικοινωνούμε με φίλους στην άλλη άκρη της γης, μας ενημερώνουν, μας προσφέρουν περισσότερες ευκαιρίες να ερωτευτούμε, μας φέρνουν σε επαφή με νέες δουλειές κι ευκαιρίες, μας ψυχαγωγούν και, ναι, μας διασκεδάζουν. Και η διασκέδαση δεν είναι καθόλου αμελητέα υπόθεση. Πόσοι άλλωστε είναι διατεθειμένοι να πετάξουν το smartphone τους στη θάλασσα και να κάνουν μια νέα αρχή μακριά από όλα αυτά, καλλιεργώντας γλυκοκοπατάτες στην Καμπότζη;

«Στην Ελλάδα, ένας στους 7 εφήβους (το 13%) κάνει προβληματική χρήση των social media».

Την ίδια στιγμή, το ατέρμονο σκρολάρισμα μας κατατρώει τη ζωή, με τον μέσο άνθρωπο να περνά σχεδόν 7 ώρες την ημέρα σκρολάροντας! Τα μέλη της Gen Z περνούν κατά μέσο όρο 9 ώρες μπροστά από το κινητό τους, ενώ τα μισά βρέφη ηλικίας 0-2 ετών χρησιμοποιούν smartphones, σύμφωνα με τελευταία στοιχεία. Και ενώ τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να ενισχύσουν την ανθρώπινη σύνδεση και το αίσθημα της κοινότητας και του ανήκειν, είναι σαφές ότι συχνά συμβάλλουν στο άγχος την απομόνωσή μας. Δεκάδες πολιτείες των ΗΠΑ έχουν μηνύσει ακόμη και πλατφόρμες όπως το Instagram και τη μητρική του εταιρεία Meta, κατηγορώντας τις ότι επηρεάζουν αρνητικά την ψυχική υγεία των νέων. 

Πολλοί άνθρωποι αισθάνονται ότι δεν έχουν πλέον τον έλεγχο του κινητού τους ή μάλλον πως δεν μπορούν να ελέγξουν τον χρόνο και την προσοχή τους. Έρευνα που δημοσιεύτηκε το 2021 διαπίστωσε ότι το ⅓ των ατόμων ηλικίας μεταξύ 18 και 30 ανέφεραν συμπτώματα «εθισμού στα smartphones», ενώ πιο πρόσφατα ευρήματα από τη μελέτη Millennium Cohort διαπίστωσαν ότι σχεδόν οι μισοί Βρετανοί ηλικίας 16 έως 18 ετών πιστεύουν ότι είναι εθισμένοι στα social media. Στην Ελλάδα, ένας στους 7 εφήβους (το 13%) κάνει προβληματική χρήση των social media, σύμφωνα με έρευνα του ΕΠΙΨΥ που δημοσιεύτηκε το 2022. 

«Στο καζίνο θα κερδίζαμε λεφτά, στα social media κερδίζουμε κοινωνική επιβεβαίωση».

Για να επιστρέψουμε στη σχέση της ντοπαμίνης με τα κινητά, οι εφαρμογές που χρησιμοποιούμε καθημερινά είναι γεμάτες με ερεθίσματα που προκαλούν έκλυση της πολυπόθητης αυτής ουσίας. Για παράδειγμα, τα φωτεινά χρώματα είναι ένα τέτοιο ερέθισμα. Το ίδιο και οι εκπλήξεις, η προσμονή, η ανυπομονησία για κάτι καινούργιο – όλα αυτά τα βιώνουμε σχεδόν κάθε φορά που ελέγχουμε τα τηλέφωνά μας. «Ποιοι είδαν το story μου; Τι ανέβασε ο τάδε δημιουργός; Βγήκε το αγαπημένο μου podcast;». Η ανταμοιβή είναι άλλο ένα σημαντικότατο ερέθισμα. Κι ενώ στο καζίνο θα κερδίζαμε λεφτά, στα social media κερδίζουμε κοινωνική επιβεβαίωση μέσα από την αβέβαιη άγρα likes, σχολίων και repost. 

Επιπλέον, έχουμε γίνει τόσο εξαρτημένοι, λόγω της ντοπαμίνης, που όταν δεν μπορούμε να ελέγξουμε τα κινητά μας, νιώθουμε συχνά άγχος και αρχίζουμε να βιώνουμε FOMO,. Όλοι ανέβασαν ποστ με την Πρωτοχρονιά τους, πρέπει να ανεβάσουμε κάτι κι εμείς. Στην άλλη γωνιά του ίντερνετ όλοι μιλούν για τις δηλώσεις του Οικονομόπουλου. Κάπως πρέπει να τοποθετηθούμε κι εμείς. Φυσικά, κανείς δεν θέλει να νιώθει άγχος, γι’ αυτό και προσπαθούμε να βρούμε έναν γρήγορο τρόπο να το ανακουφίσουμε. Και τι κάνουμε για αυτό; Τσεκάρουμε τα κινητά μας. Και όταν το κάνουμε, η ντοπαμίνη «ξαναβαρά», ενισχύοντας την ιδέα ότι η χρήση του κινητού είναι μια συμπεριφορά που αξίζει να επαναληφθεί. Ο φαύλος κύκλος συνεχίζεται…μέχρι να τον σπάσουμε (αν τον σπάσουμε). Όπως γράφει ο συνιδρυτής του Center for Humane Technology, Τρίσταν Χάρις: «Ποτέ πριν μια χούφτα σχεδιαστών τεχνολογίας δεν είχαν τόσο μεγάλο έλεγχο στον τρόπο με τον οποίο δισεκατομμύρια από εμάς σκεφτόμαστε, ενεργούμε και ζούμε τη ζωή μας».

Όχι άδικα, οι πιο πονηρεμένοι θα σκεφτούν ότι ακόμα και η επιθυμία για εκείνο το ταξίδι στην Καμπότζη δεν είναι αμιγώς δική τους επιθυμία, αλλά μια ακόμα επιτυχία του αλγόριθμου που αποκρυπτογράφησε με ακρίβεια πού και πώς στρέφουμε την προσοχή τους. Και μάλλον, έχουν δίκιο.