Χριστόψωμο, μελομακάρονα, κουραμπιέδες, δίπλες, ήδη μοσχομυρίζουν στην κουζίνα, σήμερα, 24η Δεκεμβρίου, παραμονή Χριστουγέννων και προμηνύουν την έλευση του εορταστικού Δωδεκαημέρου που ορίζεται από τα Χριστούγεννα και τα Θεοφάνεια.
Άλλοτε στις γειτονιές και τα σοκάκια, σήμερα στα διαμερίσματα, στα εμπορικά και στα μέσα μαζικής μεταφοράς, αντηχούν τα Κάλαντα των Χριστουγέννων που προμηνύουν την γέννηση του μικρού, Θεανθρώπου Χριστού.
Όλοι επί ποδός γιατί το εορταστικό Δωδεκαήμερο που αν στις ημέρες μας κυριαρχείται από ψώνια, δώρα, ρεβεγιόν, παλαιότερα ήταν συνδεδεμένο με μια σειρά εορταστικών παραδόσεων – συχνά διαφοροποιημένων ανά περιοχή – και παρά το ότι η απαρχή τους χάνεται στα βάθη των αιώνων, διασώζονται μέχρι σήμερα.
Μεταξύ αυτών των παραδόσεων είναι και τα Χριστουγεννιάτικα Κάλαντα. Διανύουν μια μεγάλη πορεία στο χρόνο, από την Αρχαία Ελλάδα στη Ρώμη και από τους Βυζαντινούς χρόνους, στις μέρες μας.
Κάλαντα Χριστουγέννων – Να τα πούμε;
Με τα κάλαντα, την παραμονή των Χριστουγέννων, ανοίγει ο εθιμικός κύκλος του Δωδεκαημέρου. Τα κάλαντα των Χριστουγέννων δεν τα τραγουδούμε αλλά τα ψέλνουμε. Αυτό τουλάχιστον έχει καθιερωθεί να λέγεται στην λαϊκή μας παράδοση και προφανώς σχετίζεται με τα γεγονός ότι οι στίχοι τους είναι θρησκευτικού περιεχομένου, αναφέρονται στη γέννηση του Ιησού Χριστού.
Ωστόσο δεν είναι λίγες οι φορές που οι στίχοι δε μένουν στο θρησκευτικό περιεχόμενο και συχνά τραγουδιούνται και χορεύονται και αποτελούν μέρος της ελληνικής δημοτικής μουσικής μας παράδοσης.
Τα κάλαντα έχουν τις ρίζες τους στην Αρχαία Ελληνική εποχή ενώ η λέξη Κάλαντα συνδέεται με τη ρωμαϊκή γιορτή των Καλενδών.
Το αρχαίο Ελληνικό έθιμο με το όνομα Ειρεσιώνη
Στην αρχαία Ελλάδα, τις πρώτες μέρες κάθε μήνα, παιδιά ξεχύνονταν στους δρόμους με «ειρεσιώνες» στα χέρια- (κλαδί ελιάς με γιρλάντες και καρπούς) και τραγουδούσαν από σπίτι σε σπίτι τις ημερολογιακές αλλαγές, ευχόμενα πλούτο, χαρά και ειρήνη και έπαιρναν ως φιλοδώρημα καρπούς κάθε λογής από το νοικοκύρη ή την κυρά του σπιτιού.
Από τις Καλένδες στα Κάλαντα
Το ίδιο έθιμο, συναντάται αργότερα στα ρωμαϊκά χρόνια και συνδέεται με την 1η ημέρα κάθε μήνα και ονομάζεται «Καλένδες» από όπου και προέρχεται ετυμολογικά η λέξη «Κάλαντα». Στη συνέχεια οι Ρωμαϊκές Καλένδες ταυτίστηκαν με την 1η Ιανουαρίου και την Πρωτοχρονιά.
Το έθιμο των Καλενδών συνεχίστηκε και στα Βυζαντινά χρόνια όπου κάθε πρώτη ημέρα του έτους διοργανώνονταν εορτές και πανυγήρια τα οποία ενοχλούσαν τη Χριστιανική Εκκλησία ακριβώς επειδή παρέπεμπαν σε ειδωλολατρικά έθιμα και δεν είχαν αναφορά στο Χριστιανισμό. Για το λόγο αυτό και η ΣΤ΄Οικουμενική Σύνοδος τα απαγόρευσε.
Οι πολίτες προκειμένου να διατηρήσουν το έθιμο, εισήγαγαν στις εορταστικές εκδηλώσεις της έναρξης της χρονιάς «δημοτικά ευχητικά τραγούδια» και έτσι επιβίωσε.
Η επίσημη εκκλησία το δέχτηκε σιωπηρά ενώ επιδίωξε τη σύνδεσή τους με τη μνήμη του Αγίου Βασιλείου Καισάρειας (1η Ιανουαρίου 379μ.χ.).
Στη συνέχεια τα κάλαντα συνδέθηκαν και με άλλες με χριστιανικές γιορτές, όπως των Χριστουγέννων, των Φώτων αλλά και τη γιορτή του Λαζάρου. Αποτέλεσμα αυτής της σύνδεσης με τις γιορτές της Ορθόδοξης Εκκλησίας ήταν οι εορτές αυτές, συχνά παγανιστικές, να επιβιώσουν κατά ένα μέρος τους μέχρι και σήμερα.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι μεταμφιέσεις που εκτυλίσσονται στο πλαίσιο του εορταστικού Δωδεκαημέρου των Χριστουγέννων, κυρίως στη Βόρεια Ελλάδα, όπου γιορτάζονται τα Ραγκουτσάρια και οι Μωμόγεροι.
Οι παραλλαγές στα Χριστουγεννιάτικα Κάλαντα
Πίνακας του Νικηφόρου Λύτρα, «Τα Κάλαντα» (1872), λάδι σε μουσαμά
Στον Ελλαδικό χώρο έχουν καταγραφεί περισσότερες από τριάντα παραλλαγές σε Χριστουγεννιάτικα Κάλαντα.
Παρά τη σύνδεσή τους με τη γέννηση του Χριστού σε ελάχιστες μόνο περιοχές της Ελλάδας θα συναντήσει κανείς στίχους αμιγώς θρησκευτικούς που δε θα αναφέρονται στον νοικοκύρη του σπιτιού, με ευχές για καλή υγεία και μακροημέρευση αλλά και σε αναφορές στο ίδιο το σπίτι, όπως ακριβώς και στα τραγούδια του εθίμου της Ειρεσιώνης στην Αρχαία Ελλάδα.
«Σένα σου πρέπει αφέντη μου καρέκλα καρυδένια ν’ ακουμπάει η μέση σου η μαργαριταρένια…»
«Σε αυτό το σπίτι που ‘ρθαμε τα ράφια είναι ασημένια του χρόνου σαν και σήμερα νάναι μαλαματένια…
Χριστουγεννιάτικα Κάλαντα Ικαρίας
Σε κάποιες περιοχές μάλιστα τα κάλαντα των Χριστουγέννων αναφέρονται και στα πιθανά άλλα μέλη της οικογένειας. Χαρακτηριστικά είναι τα Κάλαντα Χριστουγέννων της Ικαρίας:
«Πολλά πάμε τα αφέντη μας ας πούμε της κυράς μας κυρά ψηλή κυρά λιγνή κυρά μαυροματούσα…»
«Κι αν έχεις κόρη έμορφη βάλ’ τη να μας κεράσει να ευχηθούμε όλοι μας ζήσει να γεράσει…»
«Κι αν έχεις γιο στα γράμματα βαλ’ τονε στο ψαλτήρι και ν’ αξιώσει ο θεός να βάλει πετραχήλι.
Σύμφωνα με το Κέντρο Λαογραφικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών, στη Χίο το βράδυ της παραμονής ομάδες παιδιών ή ανδρών γύριζαν στα σπίτια, συχνά με τύμπανα και φλογέρες και έψαλλαν τα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα.
Στην περιοχή Κοζάνης τα παιδιά έλεγαν τα κάλαντα κρατώντας ένα ξύλο μήκους μισού μέτρου και σχήματος Τ (την τζομπανίκα) για να χτυπούν τις πόρτες και ένα ντορβά. (υφαντό σακούλι για τα δώρα).
Οι νοικοκυρές «φιλεύουν» τους καλαντάρηδες σύκα, καρύδια, κάστανα, μήλα, μελομακράρονα, κουλουράκια (κολιαντίνες), αβγά, σπανιότερα χρήματα κ.ά.
Χριστουγεννιάτικα Κάλαντα Κοζάνης
Αξιοσημείωτα είναι ότι τα κάλαντα της Κοζάνης όπου το θρησκευτικό στοιχείο δεν είναι το κυρίαρχο:
«Κόλιαντα , μπάμπω, κόλιαντα, και μένα κολιαντίνα.
Κόλιαντα , μπάμπω, κόλιαντα, και δώσ’ μου την κουλούρα.
Χριστός γεννιέται σήμερα στους ουρανούς απάνω
Αγγέλοι ούλοι χαίρονται και τα δαιμόνια σκάνουν
Κι αν δεν μου δώσεις κόλιαντα σου παίρν’ τη θυγατέρα
Να την φιλώ, να την τσιμπώ να με ζεσταίν το βράδυ».
Αντίθετα από την περιοχή της Κοζάνης αλλά και τις περισσότερες άλλες περιοχές της Ελλάδος, τα Χριστουγεννιάτικα Κάλαντα στην περιοχή της Θράκης αναφέρονται στο γεγονός της γέννησης και μόνο, χωρίς οποιαδήποτε άλλη αναφορά σε νοικοκυραίους, σπίτια, υγεία και μακροημέρευση.
Θρακιώτικα κάλαντα Χριστουγέννων
Σαράντα μέρες σαράντα νύχτες, η Παναγιά μας κοιλοπονούσε,
κοιλοπονούσε παρακαλούσε, τους Αρχαγγέλους τους Ιεράρχες
Σεις Αρχαγγέλοι και Ιεράρχες να πα να φέρτε μύρο και μόσχο.
Οι Αρχάγγελοι για μύρο πάνε κι οι Ιεράρχες για μόσχο τρέχουν.
Και ώσπου να πάνε κι ώσπου να έρθουν, η Παναγιά μας Ελευθρώθη.
Χριστός γεννάται χαρά στον κόσμο, χαρά στον κόσμο στα παλικάρια.
Χριστουγεννιάτικα Κάλαντα Δωδεκανήσου
Με εκτενή αναφορά στη γέννηση του Χριστού είναι τα Κάλαντα και στα Δωδεκάνησα. Μόνο στο τέλος αναφέρεται μια ευχή, και αυτή λακωνικά, που αφορά τη μετανάστευση :
Αυτή είναι η ημέρα, οπου ήλθ’ ο Λυτρωτής από Μαριάμ Μητέρα εκ Παρθένου γεννηθείς
Αναρχος αρχήν λαμβανει και σαρκούται ο Θεός, ο Αγέννητος γεννάται εις την φάτνην ταπεινός.
Αγγελοι το νέο λέγουν εις ποιμένες και βοσκούς, ο Αστήρ το θαύμα δείχνει εις τους μάγους και σοφούς.
Οι τρεις μάγοι ξεκινάνε, τ’ άστρο έχουνε βοηθό, τη σπηλιά ψάχνουν να βρούνε με τον άγιο Θεό.
Λίβανο, χρυσό και σμύρνα να του παν’ επιθυμούν τη μικρή γλυκιά μορφή του, σκύβουν και την προσκυνούν..
Οσοι έχετε στα ξένα να δεχτείτε με καλό, και του χρόνου με υγεία, το Θεό Παρακαλώ.
Κάλαντα Ηπείρου
Η Ηπειρος με τον χαρακτηριστικό πολυφωνικό τρόπο της αναγγέλει τη γέννηση του Χριστού και καλεί τις γειτόνισσες να φροντίσουν τα σπάργανα για το μικρό Χριστό.
Καλά Χριστούγεννα.
