Τα κόκκινα, τα πράσινα,
τα μπλε σου τα βραχιόλια
τρέλαναν τα Πετράλωνα
και έκαψαν τα Σεπόλια.
(τραγούδι των Δ. Χορν & Μ. Πλέσσα, 1962)
Πριν ξεκινήσουμε το άρθρο, να θυμίσουμε ότι επί πολλές δεκαετίες το ηλεκτρικό σύστημα των χωρών στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ ήταν σχεδόν εξ ολοκλήρου υπό δημόσιο έλεγχο. Μπορεί να υπήρχαν διάφορα προβλήματα στο μάνατζμεντ, όμως είχε αξιοζήλευτη τεχνική επάρκεια και η τιμή του ρεύματος ήταν κοντά στο μέσο κόστος παραγωγής. Στην Ελλάδα, η ΔΕΗ ανήκει κατά πλειοψηφία στο δημόσιο έως την πρώτη δεκαετία του 2000 και οι τιμές ήταν επίσης χαμηλές και προσιτές σε επιχειρήσεις και νοικοκυριά.
Όμως μετά την κρίση, βλέπουμε μία κατάτμηση της επιχείρησης, την ταχεία ιδιωτικοποίηση της και την είσοδο πολλών παρόχων ηλεκτρικής ενέργειας – παραγωγών αλλά κυρίως εμπόρων. Αλλάζουν ριζικά και οι κανόνες τιμολόγησης, οι οποίοι ωθούν ανοδικά τις τιμές πώλησης ηλεκτρισμού, διαψεύδοντας οδυνηρά τις προσδοκίες ότι η κατάργηση της δημόσιας ιδιοκτησίας θα οδηγούσε αυτόματα σε περισσότερο ανταγωνισμό και χαμηλότερες τιμές για τον καταναλωτή. Το ακόμα χειρότερο είναι ότι στην ενεργειακή κρίση που φούντωσε με το ρωσικό εμπάργκο του 2022, οι τιμές βρέθηκαν εκτός ελέγχου και μετριάστηκαν τεχνητά μόνο με την έκτακτη επιδότηση των νοικοκυριών.
Θέλοντας να ξεμπλέξει το κουβάρι της κερδοσκοπικής συμπεριφοράς και να καθησυχάσει κάπως τους πανικοβλημένους καταναλωτές, η κυβέρνηση διαμόρφωσε πρόσφατα τέσσερα εναλλακτικά τιμολόγια ηλεκτρισμού και – για να τα κάνει πιο κατανοητά – τα λάνσαρε με διαφορετικά χρώματα, όπως μαθαίνουν τα παιδιά στο νηπιαγωγείο τις τέσσερις εποχές.
Στο άρθρο μας θα εξηγήσουμε μερικές εξόχως προβληματικές πτυχές του νέου συστήματος και θα διατυπώσουμε ορισμένες προτάσεις που θα μπορούσαν να βελτιώσουν τα πράγματα υπέρ των καταναλωτών.
- Το Ειδικό Τιμολόγιο (πράσινο)
Κατά πάσα πιθανότητα, αυτό που θα κυριαρχήσει είναι το Ειδικό Τιμολόγιο, αφού σε αυτό θα γίνει η μετάπτωση της μεγάλης πλειοψηφίας καταναλωτών, οι οποίοι είτε δεν κατανοούν είτε αδιαφορούν για τις τεχνικές προδιαγραφές των άλλων επιλογών. Το Υπουργείο Ενέργειας (ΥΠΕΝ) το διαφημίζει λέγοντας ότι το Πράσινο διευκολύνει τον καταναλωτή, πρώτον γιατί απαιτεί την προκαταβολική γνωστοποίηση της τιμής που θα χρεώνει ο κάθε πάροχος για τον επόμενο μήνα, και, δεύτερον, δίνει το δικαίωμα αλλαγής του παρόχου μετά την σύγκριση των τιμών.
Όμως το Ειδικό Τιμολόγιο είναι απλώς ένα γενικό πλαίσιο λογαριασμού με χαρακτηριστικά που θα καθορίσει μελλοντικά η κάθε εταιρεία και θα περιλαμβάνει αφενός την αρχική τιμή της κιλοβατώρας και αφετέρου τον τρόπο αναπροσαρμογής της μηνιαίας τιμής. Η οποία όμως αναπροσαρμογή εξαρτάται από τα δεδομένα του Χρηματιστηρίου Ενέργειας, κάτι μάλλον άγνωστο και μυστηριώδες στους περισσότερους, όπως θα σχολιάσουμε αργότερα.
Πέρα από τα παραπάνω δύο μεταβαλλόμενα στοιχεία, υπάρχει και μια άλλη αβεβαιότητα, αν σκεφτεί κανείς ότι η μηνιαία αναπροσαρμογή μπορεί να τύχει να είναι έντονη ή ήπια. Μία εταιρεία με έντονη αναπροσαρμογή μπορεί να έχει κάποιο μήνα τιμές υψηλότερες από όλους αν αυξηθούν πολύ οι τιμές αερίου, αλλά μετά να έχει και τις χαμηλότερες όταν το φυσικό αέριο πέσει. Κατά συνέπεια δεν είναι προφανές ότι ένας καταναλωτής πρέπει να αλλάζει πάροχο κοιτάζοντας μόνο την τιμή ενός συγκεκριμένου μήνα, γιατί τα πράγματα μπορούν να ανατραπούν εύκολα τους επόμενους μήνες.
Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, ο δύσμοιρος καταναλωτής στα Πετράλωνα και τα Σεπόλια πρέπει να παρατηρεί και να ερμηνεύει τρεις παράγοντες: ποιος πάροχος δίνει χαμηλή και υψηλή τιμή για να τον προτιμήσει ή να τον αφήσει, πόση μεταβλητότητα δείχνει ιστορικά για να δει μήπως μείνει και ρεφάρει αργότερα, και τέλος να καταλαβαίνει πώς ανεβοκατεβαίνει το Χρηματιστήριο Ενέργειας. Ούτε παίκτης σε τετραπλό πόκερ να ήταν!
Κοιτάζοντας μάλιστα τα τιμολόγια μεγάλου παρόχου έχουμε το εξής τραγελαφικό. Για τον Ιανουάριο 2024 η τιμή που προτείνεται στο Ειδικό Τιμολόγιο θα εξαρτηθεί από την μέση τιμή Χρηματιστηρίου του Δεκεμβρίου. Αυτή όμως μπορεί να εκτιμηθεί με ακρίβεια καθώς έχει σχεδόν τελειώσει ο μήνας και είναι 104,5 € ανά MWh (κατά σύμπτωση ίδια με αυτή του Νοεμβρίου που δίνεται στον ιστότοπο της ΔΕΗ). Με τους συντελεστές που αναφέρονται στην επίσημη ανακοίνωση, η βασική τιμή είναι με την έκπτωση 128 € ανά MWh. Ο τύπος πρόβλεψης δίνει 128+1,16x(104,5-95,0)=139 και ο παράγων β είναι μηδενικός καθώς οι τιμές Δεκεμβρίου και Νοεμβρίου 2023 δεν απέχουν πολύ, [βλέπε ΥΠΕΝ/ΔΗΕ/120637/2107]. Άρα κατά πάσα πιθανότητα η τελική τιμή που θα ισχύσει για τον Ιανουάριο θα πλησιάζει τα 140 € ανά MWh.
Με βάση αυτά τα ευρήματα, θα περίμενε κανείς αφενός ένα πιο φιλικό τιμολόγιο και αφετέρου ένα εύρος που πιθανό δεν θα ανατραπεί. Παρά πάσα λογική όμως, το προτεινόμενο εύρος από τον μεγάλο πάροχο είναι μεταξύ 85 και 95 € ανά MWh, ενώ ήδη η τιμή έχει ξεφύγει κατά πολύ από αυτό το πλαίσιο! Ποιος άραγε κοροϊδεύει ποιόν; Ή μήπως μπερδεύτηκαν στις εξισώσεις;
Μία πρόταση που κάνουμε λοιπόν στους αρμόδιους είναι να φροντίσουν τα Ειδικά Τιμολόγια των διαφόρων εταιρειών να έχουν ενιαία μορφή με ένα μόνο αριθμό που ενσωματώνει όλες τις επιβαρύνσεις για να συγκρίνονται κάπως ευκολότερα. Τις εν πολλοίς αυθαίρετες αλγεβρικές παραστάσεις που δημοσιεύουν στα ΦΕΚ και νομίζουν ότι τα νοικοκυριά στα Πετράλωνα και στα Σεπόλια θα ξενυχτήσουν για να τις διαβάσουν ας τις κρατήσουν καλύτερα για τα φροντιστήρια της θετικής δέσμης.
- Τιμολόγια σταθερής τιμής (μπλε)
Θα πει τώρα η κυβέρνηση ότι αν κάποιος δεν κατανοεί το Ειδικό Τιμολόγιο ας επιλέξει τα τιμολόγια εγγυημένης τιμής για ένα έτος που έχουν το πλεονέκτημα ότι η σύγκριση των προσφορών των εταιρειών είναι εύκολη! Γενικά ένα συμβόλαιο με σταθερότητα τιμής είναι κάτι σαν ασφάλιστρο, που προφυλάσσει από ανοδικές εκπλήξεις αλλά έχει και κόστος στις καθοδικές. Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι δεν υπάρχει συνταγή επιτυχίας. Η σταθερότητα τιμής του μπλε τιμολογίου θα αποδειχθεί συμφέρουσα μόνο αν στο διάστημα του έτους ανέβει το κόστος παραγωγής του ηλεκτρισμού. Αντίθετα, αν πέσουν οι τιμές του αερίου τα κυμαινόμενα τιμολόγια θα μειωθούν σε σύγκριση με τα σταθερά, και ο καταναλωτής θα χάσει την διαφορά. Όλα αυτά όμως θα συμβούν κατόπιν εορτής και δεν υπάρχει μηχανισμός αναδρομικής διόρθωσης.
- Κυμαινόμενα τιμολόγια (κίτρινα και πορτοκαλί)
Ίδια δυσκολία αξιολόγησης με τα Πράσινα έχουν όλα τα τιμολόγια που έχουν διαφορετικούς τρόπους αναπροσαρμογής για κάθε εταιρεία. Μάλιστα η ΔΕΗ προτείνει ένα Κυμαινόμενο Τιμολόγιο με ανεπαίσθητες διαφορές από το Ειδικό, ενώ ελάχιστοι πάροχοι έχουν δημοσιεύσει μέχρι σήμερα τις συγκεκριμένες προτάσεις τους. Πότε θα τα συντάξουν και πότε θα βρεθεί χρόνος για να αποφασίσουν οι καταναλωτές είναι ακόμα άγνωστο. Και πάλι προτείνουμε να υπάρξει ένας εύληπτος τρόπος σύγκρισης με ένα και μόνο συνολικό αριθμό που ενσωματώνει τιμές και μεταβλητότητα και έτσι θα βοηθούσε τον καταναλωτή πολύ περισσότερο από μία χρωματική σήμανση.
Αν για κάποιον καταναλωτή ο λογαριασμός του ηλεκτρικού δεν έχει μεγάλη σημασία και δεν προβληματίζεται για τις συνέπειες από πιθανές ανατιμήσεις, θα μπορούσε να έχει σε κάθε περίπτωση μικρότερο κόστος διαλέγοντας ένα έντονα κυμαινόμενο τιμολόγιο και αποφεύγοντας έτσι τα έμμεσα ασφάλιστρα του σταθερού. Τότε φυσικά θα έμενε και χωρίς άμυνα έναντι νέων αναταραχών στα ενεργειακά, αλλά είπαμε ότι αυτόν τον συγκεκριμένο δεν θα τον πείραζε τόσο πολύ το κόστος.
Εμείς προτείνουμε ότι η πιο ενδεδειγμένη λύση θα ήταν μία παραλλαγή του κυμαινόμενου με ένα Τιμολόγιο Απολογιστικής Αναπροσαρμογής (ΤΑΑ), όπου πληρώνουμε στο τέλος του μήνα με την μέση τιμή του μήνα που πέρασε. Θα είχε αρκετά πλεονεκτήματα γιατί δεν θα χρειαζόταν καμία επιβάρυνση τύπου ασφαλίστρων και διαχρονικά θα ήταν χαμηλότερο από όλα τα είδη των πολύχρωμων τιμολογίων.
- Το Χρηματιστήριο Ενέργειας
Ένας άλλος παράγοντας αυθαιρεσίας στον καθορισμό των τιμών είναι η απόλυτη εξάρτηση της αναπροσαρμογής από την πορεία των Τιμών Εκκαθάρισης Αγοράς Επόμενης Ημέρας στο Ελληνικό Χρηματιστήριο Ενέργειας. Το κλειδί της ανωμαλίας είναι η λεγόμενη αρχή της οριακής τιμής ή τιμής εκκαθάρισης: Κάθε μέρα οι παραγωγοί ενέργειας (ΔΕΗ, ΕΛΠΕ, αλλά και Αιολικά κλπ.) προφέρουν ηλεκτρισμό για κάθε ώρα της επόμενης ημέρας, ενώ οι χονδρέμποροι ενέργειας προς τους καταναλωτές υποβάλουν αιτήματα αγοράς σε καθορισμένες τιμές, κάτι σαν το γνωστό Χρηματιστήριο Αξιών. Όμως εδώ οι χονδρέμποροι-αγοραστές είναι πάλι η ΔΕΗ, τα ΕΛΠΕ κλπ, και αυτό δημιουργεί μεγάλους πειρασμούς συμπράξεων και καταχρηστικών πρακτικών.
Καθώς μάλιστα το δίκτυο του ηλεκτρισμού έχει και μπλακάουτ, ο συνδυασμός προσφορών παραγωγής και αγοράς ηλεκτρισμού δεν είναι προφανής και υπολογίζεται με αδιαφανείς μεθόδους που ονομάζονται «αλγόριθμοι». Χρησιμοποιώντας μια βαρύγδουπη μαθηματική ορολογία, το αποτέλεσμα των διαφόρων δημοπρασιών αναφέρεται ότι προκύπτει μετά από «Βελτιστοποίηση Τετραγωνικού Προγραμματισμού», ο οποίος δεν περιγράφεται αναλυτικά και ελάχιστοι ίσως κατανοούν. (Βλέπε τον Κανονισμό Λειτουργίας, Κεφ. 5.10.2).
Το πιο σκανδαλώδες όμως χαρακτηριστικό των δημοπρασιών είναι ότι η τιμή εκκαθάρισης είναι ενιαία και πληρώνεται ίδια σε όλους τους παραγωγούς, ανεξαρτήτως του ύψους της προσφοράς που υπέβαλε ο καθένας! Ας δούμε ένα παράδειγμα, όπου ένας προσφέρει 100 μονάδες ενέργειας με τιμή 5 ευρώ ανά μονάδα (πχ γιατί έχει και φωτοβολταϊκά), και ένας άλλος 20 μονάδες με τιμή 50 ευρώ ανά μονάδα (πχ γιατί έχει ακριβό αέριο). Αν η ζήτηση είναι 110 μονάδες, ο πρώτος δεν μπορεί να την καλύψει πλήρως, οπότε θα πάρουν και από τον δεύτερο. Και οι δύο όμως θα πληρωθούν προς 50 ευρώ την μονάδα γιατί αυτή θα είναι η οριακή τιμή εκκαθάρισης! Ο πρώτος παραγωγός θα πραγματοποιήσει έτσι «ουρανοκατέβατα» κέρδη, εισπράττοντας την διαφορά (50-5)Χ100=4,500 ευρώ.
Βέβαια, αν ζητηθούν από τους καταναλωτές μόνο 90 μονάδες η τιμή εκκαθάρισης θα είναι 5 ευρώ με ενδεχόμενα προβλήματα για αυτούς τους παραγωγούς, και γιαυτό υπάρχουν στους κανονισμούς διάφοροι τρόποι να αποφεύγεται κάτι τέτοιο.
Από την αδιαφανή αυτή διαδικασία υπολογισμού προκύπτουν οι τιμές εκκαθάρισης αγοράς επόμενης ημέρας που με την σειρά τους θα μπαίνουν στον υπολογισμό της αναπροσαρμογής των τιμολογίων!
Η οικονομική θεωρία των Δημοπρασιών αναλύει σε αρκετή λεπτομέρεια αυτά τα θέματα και προβλέπει ότι θέλουμε καμιά δεκαριά ισοδύναμους συμμετέχοντες σε μία αγορά για να ξεφύγουμε από την μονοπωλιακή δομή, κάτι που βέβαια δεν ισχύει στην ελληνική αγορά ενέργειας. Εδώ οι συμμετέχοντες είναι πολύ λίγοι, και μάλιστα είναι ταυτόχρονα ηλεκτροπαραγωγοί όσο και χονδρέμποροι, οπότε είναι εύκολα προβλέψιμο ότι θα εναρμονιστούν για να επιτύχουν τις καλύτερες για αυτούς τιμές. Μάλιστα ο ανταγωνισμός είναι ακόμα μικρότερος καθώς για πολλές ώρες της ημέρας μόνο ένας ή δύο παραγωγοί μπορούν να παραγάγουν οικονομικά.
Το πόσο ευάλωτο είναι το σύστημα Χρηματιστηρίου Ενέργειας φαίνεται από την διεθνή εμπειρία (περίπτωση ENRON) αλλά και από τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά, για τα οποία η Πρόεδρος της Κομισιόν Ούρσουλα φον ντερ Λάϊεν δεσμεύτηκε πρόσφατα ότι θα μεταρρυθμιστούν σε βάθος. Όταν το 2022 ξέσπασε η άγρια κερδοσκοπία στην Ελλάδα και οι εταιρείες θησαύριζαν ανεξέλεγκτα, η κυβέρνηση αναγκάστηκε υπό την πίεση της κοινής γνώμης να επαναφέρει τις τιμές κόστους ηλεκτροπαραγωγής, (δηλ. διοικητικά καθοριζόμενες τιμές μονάδας). Οι παραγωγοί υποχρεώθηκαν να επιστρέφουν την διαφορά μεταξύ τιμής εκκαθάρισης και της διοικητικά οριζόμενης, με το έσοδο να πηγαίνει για επιδότηση των καταναλωτών ηλεκτρισμού, (απόφαση ΥΠΕΝ/ΔΗΕ/70248/2434). Όμως με την άρση των επιδοτήσεων προς τους καταναλωτές και καθώς οι πωλητές θα εξακολουθούν να «περνούν» τις υψηλές τιμές στους καταναλωτές θα έχουμε πρόσθετα κρατικά έσοδα που δεν είναι γνωστό πώς θα τα κατανείμει η κυβέρνηση.
Η κατακλείδα της παραπάνω συζήτησης είναι ότι οι μηχανισμοί αναπροσαρμογής με βάση τις εξόφθαλμα αναξιόπιστες τιμές εκκαθάρισης πάσχουν σοβαρά και προκαλούν εκτεταμένες αδικίες και αναποτελεσματικότητα. Η πρόταση που κάνουμε είναι να καθοριστεί από το ΥΠΕΝ ένας άλλος Δείκτης που λαμβάνει υπόψη και τις διοικητικά καθοριζόμενες μοναδιαίες τιμές που θέσπισε η ίδια η κυβέρνηση.
Ουδέν κακόν αμιγές καλού. Η συζήτηση για τα τιμολόγια δείχνει την αξία των βασικών οικονομικών για να σταθμίσει κανείς τα υπέρ και τα κατά της αγοράς. Επίσης αποκαλύπτει ότι η χρήση προχωρημένων – αλλά ήκιστα αξιολογημένων – μαθηματικών μεθόδων και προγραμματισμού υπολογιστών μπορεί να κουρδίζει την ματαιοδοξία ορισμένων στελεχών, δεν αρκεί όμως για την επιτυχία ενός οικονομικού και κοινωνικού στόχου. Καμμιά φορά τα καταφέρνουν καλύτερα στα Πετράλωνα και στα Σεπόλια, έστω και με τα μαθηματικά του Δημοτικού.
Ο κ. Νίκος Χριστοδουλάκης είναι Ομ. καθηγητής Επιχειρησιακής Έρευνας, Οικονομικό Πανεπιστήμιο
Ο κ. Ευάγγελος Μάγειρος είναι Ομ. καθηγητής Οικονομικής Ανάλυσης, Οικονομικό Πανεπιστήμιο
