Στις 12 Δεκεμβρίου 1916 στο Πεδίο του Άρεως, στην Αθήνα, λαμβάνει χώρα μία από τις πιο ασυνήθιστες αποδοκιμασίες έλληνα πολιτικού ηγέτη από οπαδούς αντίθετου πολιτικού χώρου.

Είναι το ανάθεμα στον Ελευθέριο Βενιζέλο, από πλήθος φιλοβασιλικών και μελών της Εκκλησίας της Ελλάδος, οι οποίοι, με επικεφαλής τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Θεόκλητο, στιβάζοντας τις πέτρες του αναθέματος στο κεντρικό πάρκο της Αθήνας, αφόρισαν τον μέχρι πρότινος, τότε, έλληνα πρωθυπουργό.

«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 10.4.1931, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Εθνικός Διχασμός

Βρισκόμαστε στις πρώτες ημέρες του «Εθνικού Διχασμού». Στις 18 Νοεμβρίου 1916 σημειώνονται επιθέσεις των αντιβενιζελικών οπαδών του βασιλέα Κωνσταντίνου ενάντια στους οπαδούς και φίλους του Ελευθέριου Βενιζέλου, με αφορμή την απόβαση γαλλικών στρατευμάτων στον Πειραιά και την Αθήνα.

Η Ελλάδα είναι διχασμένη ανάμεσα στο «Κράτος των Αθηνών» (βασιλικοί) και το «Κράτος της Θεσσαλονίκης» (βενιζελικοί), ύστερα από το Κίνημα της «Εθνικής Άμυνας» και την ίδρυση της Προσωρινής Κυβερνήσεως του Ελευθέριου Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη.

Μεταξύ Κωνσταντίνου και Βενιζέλου είχε εκδηλωθεί η διαφωνία για το αν η Ελλάδα θα συμμετάσχει στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, στο πλευρό της Αντάντ όπως επιθυμεί ο Βενιζέλος ή αν θα παραμείνει ουδέτερη, όπως επιθυμεί ο βασιλιάς Κωνσταντίνος, εξέλιξη που ουσιαστικά θα στήριζε τα συμφέροντας της Γερμανίας και της Αυστροουγγαρίας.

Η διαφωνία αυτή οδήγησε στην συνταγματικά ελέγξιμη συμπεριφορά του Βασιλέα Κωνσταντίνου: ο Βενιζέλος κέρδισε σε δύο εκλογικές αναμετρήσεις το 1915, παρ’ όλα αυτά ο Κωνσταντίνος έκανε ό,τι ήταν δυνατόν και τελικά κατάφερε να εξωθήσει τον ηγέτη των Φιλελευθέρων σε παραίτηση από την πρωθυπουργία.

Οι ευρύτερες συνθήκες

Ο ιστορικός Γεώργιος Βεντήρης, στο εμβληματικό του έργο «Η ΕΛΛΑΣ του 1910 – 1920», που δημοσιεύθηκε στο «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ» το 1931, μας αφηγείται πώς φτάσαμε στο ανάθεμα του Βενιζέλου:

«Οι δεσπόται των Αθηνών είχαν μεταβάλη την παλαιάν Ελλάδα εις πολιορκούμενον φρούριον. Κατέστησαν πολιτικόν δόγμα την περίφημον “αυτοτέλειαν”. Η κατ’ εξοχήν εμπορική χώρα, η απ’ αιώνων οφείλουσα την ακμήν της εις την επικοινωνίαν με τα ξένα έθνη, απεκόπη κάθε επαφής με τον έξω κόσμον. Της ήρκει η πλατωνική προστασία της Γερμανίας.

»Ο λαός ετρέφετο με τερατώδη ψεύδη. Εφημερίς, αντίθετος προς το καθεστώς, δεν εξεδίδετο ούτε μία. Οι επιφανέστεροι των φιλελευθέρων ήσαν φυλακισμένοι η εξόριστοι. Ο αποκλεισμός επεβλήθη υπό της Αντάντ, κατόπιν ρητής προειδοποιήσεως του Φουρνέ προς τον Κωνσταντίνον και ως τιμωρία διά τα νοεμβριανά.

»Ήτο μέτρον απάνθρωπον και ατυχές. Εάν εσυνεχίζετο, την ευθύνην έφερεν ο βασιλεύς, η κυβέρνησίς του, οι πραιτωριανοί του. Αυτοί παρέστησαν ολόκληρον τον ελληνικόν λαόν, ως λαβόντα τα όπλα εναντίον της τριπλής συνεννοήσεως.

“O στρατός και ο λαός θα με παρήκουαν, ετηλεγράφει ο Κωνσαντίνος προς τον Μπριάν, εάν διέτασσα την παράδοσιν των όλων. Τα συλαλλητήρια των επαρχιών, η αυθόρμητος κατάταξις των εθελοντών, αι επίσημοι διαμαρτυρίαι, το αποδεικνύουν καθαρά”.

Η αντιβενιζελική προπαγάνδα

»Η δικαιολογία αυτή μιάς εξεγέρσεως, την οποίαν πράγματι μόνος ο βασιλεύς και οι έμπιστοι του εφιλοτέχνησαν, επανελαμβάνετο διαρκώς. Αι κυβερνήσεις της συνεννοήσεως κατέληξαν να πεισθούν ότι η μεγάλη πλειοψηφία του λαού τους ήτο εχθρική. Ελάμβαναν μέτρα κατά του κινδύνου και εσυνέχιζαν τον αποκλεισμόν.

»Οι αληθινοί ένοχοι παρουσιάσθησαν τάχα δεινοπαθούντες με τας λαϊκάς τάξεις, τας οποίας μόνοι αυτοί εστέρουν του άρτου. Η βασίλισσα Σοφία είχε συντελέση όσον ολίγοι, με τας αποκαλυπτομένας αλληλογραφίας της και τα συλλαμβανόμενα τηλεγραφήματα της προς τον Κάϊζερ, διά τας σκληράς πιέσεις της Αντάντ.

»Τώρα ωργάνωνε λαϊκά συσσίτια, όπου η διανομή εγίνετο υπό τους ήχους του “αητού ο γυιος” λαϊκά συσσίτια, και όπου οι προσερχόμενοι εμάνθαναν ότι ελιμοκτόνουν ένεκα του Βενιζέλου!

»Και όμως, τας ημέρας ακριβώς εκείνας, ο επιτετραμμένος Παρισίων Πέτρος Μεταξάς, υπάλληλος ακραιφνώς βασιλόφρων, ετηλεγράφει προς τον Ζαλοκώσταν:

“Ο διευθυντής των πολιτικών υποθέσεων μού είπεν ότι η Ελλάς απώλεσε την πίστιν αυτής πλησίον των δυνάμεων της Αντάντ, αι οποίαι την θεωρούν ως ευρισκομένην πλέον εις τας αγκάλας της Γερμανίας”

»Το τυραννικόν και μαζί οχλαγωγικό κράτος του Κωνσταντίνου, είχεν επιστρατεύση όλα τα αντιδραστκά και τα οπισθοδρομικά στοιχεία της κοινωνίας εις την υπηρεσίαν του. Οι καθηγηταί του πανεπιστημίου εξεφώνουν πολιτικούς λόγους εις τους φοιτητάς.

»Οι δικασταί εχαρακτήριζαν έγκλημα τον βενιζελισμόν. Οι δημόσιοι υπάλληλοι έγιναν δούλοι. Δεν ήρκει τούτο.  Διά να δηλητηριασθούν τα ευρύτερα λαϊκά στρώματα, εχρησιμοποιηθή εις έργα πολιτικής διχόνοιας και εμφυλίου πολέμου η ορθόδοξος Εκκλησία του Χριστού.

O Eλεύθεριος Βενιζέλος με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Φώτιο και την οικουμενική Σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη

Η στάση της Εκκλησίας

»Και ούτε καν υπήρξεν αυθόρμητος επί τέλους η επέμβασις της. Επεβλήθη εκ των άνωθεν παρά του μητροπολίτου Αθηνών Θεοκλήτου, όστις ήτο θεράπων της αυλής. Η Ιερά Σύνοδος υπό την προεδρίαν του Θεοκλήτου και εκ των επισκόπων Αρσενίου Λαρίσης, Αμβροσίου Φωκίδος, Δαμασκήνου Κεφαλληνίας και Δαμασκηνού Ηλείας, εζήτει βοήθειαν της ρωσσικής Εκκλησίας προς άρσιν του αποκλεισμού.

»Το τηλεγράφημά της όμως ήρχιζεν έτσι:

“Διά μέσων τεχνητών και της ξένης βίας, ωργανώθη στασιαστικόν κίνημα υπό ασημάντου πολιτικού κόμματος και αφήρεσεν από το νόμιμον κράτος τας επαρχίας, τας προσαρτηθείσας εις αυτό διά δύο νικηφόρων πολέμων”.

Το ανάθεμα

»Την 12/25 Δεκεμβρίου, ο μητροπολιτής Θεόκλητος, σύρων όπισθέν του την Ιεράν Σύνοδον και τον κλήρον, επετέλεσεν αληθές ανοσιούργημα. Μετέβη εις το πεδίον του Άρεως και εχοροστάτησεν εις δέησιν αναθέματος κατά του Βενιζέλου.

»Ο αρχηγός της αυτοκεφάλου Εκκλησίας της Ελλάδος εκάλει τας χιλιάδας των πιστών να ρίψουν λίθον κατάρας εναντίον ενός χριστιανού, ως αυτοί, πολιτικού προφέρων τας λέξεις:

“Κατά του Ελευθερίου Βενιζέλου, φυλακίσαντος αρχιερείς και επιβουλευθέντος την βασιλείαν και την πατρίδα, ανάθεμα έστω”.

»Αντί δε να αισχυνθή η κυβέρνησις του τόπου διά το συντελούμενον έγκλημα συνέπραξεν εις αυτό μέσω των ανωτάτων τιτλούχων της πολιτείας και το διελάλησεν επισήμως εις το εξωτερικόν:

“Αθήναι, 14/27 Δεκεμβρίου (αριθμός 9963), ελληνικήν πρεσβείαν Παρισίων.

Παρά επιμόνους αντιθέτους ενεργείας κυβερνήσεως, ο λαός της Αττικής προέβη προχθές εις έμπρακτον εκδήλωσιν αυτού εναντίον επαναστάσεως Θεσσαλονίκης.

Πλήθη λαού, ανερχόμενα εις δεκάδας χιλιάδων, μετέβησαν εις το πεδίον του Άρεως και έρριψαν λίθον αναθέματος κατά “προδότου”.

Aιτήσει των συντεχνιών, μετέσχεν ο μητροπολίτης Αθηνών.

Ανακοινώσατε, παρακαλώ το τηλεγράφημα τούτο εις πρόσεδρον υπουργόν Βέρνης.

(Υπογραφή) Ζαλοκώστας, υπουργός Εξωτερικών”.

»Διά να είνε πλήρης ο εκπεσμός του κράτους, ο επιτετραμμένος Παρισίων εσημείωσε κάτωθεν του υπουργικού εγγράφου:

“Ανεκοινώθη τω κ. Καμπών, την 18/31 Δεκεμβρίου 1916. (Υπογραφή) Π. Α. Μεταξάς”.

»Ήτο ανάγκη να μάθουν οι λαοί της οικουμένης ότι η Ελλάς, η μη διελθούσα την εποχήν της ιεράς εξετάσεως, την έζη κατά το σωτήριον έτος 1916».

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος με τον Βασιλέα Αλέξανδρο (1917 – 1920)