Περίπου 10 χρόνια χωρίζουν τον θάνατο του Νέλσον Μαντέλα από το εκείνο τον Χένρι Κίσινγκερ. Αμφότεροι βάδισαν αποφασιστικά στην διεθνή σκηνή και άφησαν ανεξίτηλο το σημάδι τους κατά το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα. Ο Μαντέλα γεννήθηκε στα τέλη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν οι μαύροι της Νότιας Αφρικής υπηρετούσαν στην Γαλλία στην Εθνική Υπηρεσία Εργασία ως μη μάχιμοι, καθώς δεν τους επιτρεπόταν να φέρουν οπλισμό. Ο Κίσινγκερ γεννήθηκε πέντε χρόνια αργότερα στην Βαϊμάρη, όταν η Γερμανία έφερε το τραύμα της ήττας και αναζητούσε αποδιοπομπαίους τράγους. Ως νεαρός «ταραχοποιός» του Εθνικού Αφρικανικού Κογκρέσου (ANC) τις δεκαετίες του ΄40 και του ’50, ο Μαντέλα εντάχθηκε στον ένοπλο αγώνα κατά του απαρτχάιντ. Από την άλλη, ο Κίσινγκερ εγκατέλειψε τη ναζιστική Γερμανία και μετέβη στις ΗΠΑ το 1938. Απονεμήθηκε και στους δύο (σε διαφορετικές χρονιές) το Νόμπελ Ειρήνης, ωστόσο η ζωή τους, οι αρχές τους και η κληρονομιά που άφησαν είναι ριζικά αντίθετες.
Ο Μαντέλα ήταν ένα παγκόσμιο σύμβολο. Μερικοί τον περιγράφουν ακόμα και ως άγιο. Ο ίδιος απέρριπτε τον χαρακτηρισμό. Έλεγε ότι δεν είναι άγιος, εκτός αν άγιος είναι ένας αμαρτωλός που δεν εγκαταλείπει την προσπάθεια. Ήταν ένας περίπλοκος άνθρωπος που χαρακτηριζόταν τόσο για την ηθική αφοσίωσή του στη δικαιοσύνη, την ισότητα, το δίκαιο και την ελευθερία όσο και για τον πραγματισμό του και για την πολιτική του οξυδέρκεια με την οποία γοήτευε τους αντιπάλους του.
Δέκα χρόνια μετά τον θάνατο του, οι αξίες που υιοθετούσε ο Μαντέλα σήμερα σπανίζουν.
Ο Κίσινγκερ έχτισε την υστεροφημία του στο απόγειο του Ψυχρού Πολέμου. Αυτό που τον παρακινούσε ήταν η ανάγκη για τον περιορισμό της Σοβιετικής Ένωσης . Σε αυτό το πλαίσιο, η Νότια Αφρική και η Κίνα αποτελούσαν μέρος της στρατηγικής του προκειμένου οι ΗΠΑ να αποκτήσουν γεωπολιτικό πλεονέκτημα στον απόηχο της ήττας τους στο Βιετνάμ.
REUTERS/Siphiwe Sibeko/Files (SOUTH AFRICA)
Ο αγώνας του Μαντέλα, αυτή η μακρά πορεία προς την ειρήνη, είχε να κάνει πρώτα και κύρια με τον τερματισμό του απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική, την έλευση για όλους της δημοκρατίας και της ελευθερίας και τον μετασχηματισμό της κοινωνίας πέρα από τις φυλετικές και σεξιστικές διακρίσεις. Παρόλα αυτά, ο αγώνας του είχε διεθνή απήχηση και ενέπνευσε πολλούς τόσο στον αναπτυσσόμενο κόσμο όσο κι αλλού. Το 1993 κατά την απονομή του βραβείο Νόμπελ ανέφερε στην ομιλία του: «Αυτός πρέπει να είναι ένας κόσμος δημοκρατίας και σεβασμού στα ανθρώπινα δικαιώματα, ένας κόσμος απελευθερωμένος από τον τρόμο της φτώχειας, της πείνας, της στέρησης και της αδιαφορίας, απαλλαγμένος από την απειλή και τη μάστιγα των εμφυλίων πολέμων και της επιθετικότητας από το εξωτερικό, ένας κόσμος δίχως το βάρος της μεγάλης τραγωδίας εκατομμυρίων ανθρώπων που εξαναγκάζονται να γίνουν πρόσφυγες».
Παρά το γεγονός ότι ο Μαντέλα θεωρείτο κολοσσός στη Δύση, είχε προβληματικές σχέσεις με άλλους Αφρικανούς ηγέτες.
Δέκα χρόνια μετά τον θάνατο του, οι αξίες που υιοθετούσε ο Μαντέλα σήμερα σπανίζουν. Το 2023 ο κόσμος έχει χωριστεί ξανά σε γεωπολιτικά στρατόπεδα. Τα ανθρώπινα δικαιώματα, η δικαιοσύνη και το διεθνές δίκαιο έρχονται σε δεύτερη μοίρα εξυπηρετώντας κοντόφθαλμα συμφέροντα, ενώ την ίδια στιγμή η άνοδος του ακροδεξιού εθνικισμού και του θρησκευτικού φονταμενταλισμού φέρνει στη μνήμη μας εποχές που πολλοί πίστευαν ότι δεν θα ξαναβλέπαμε. Ακόμα και έτσι όμως, δεν είναι λίγα όσα μπορούμε να ξεχωρίσουμε από την κληρονομιά του Μαντέλα.
Ένα πρότυπο σχέδιο για την επίλυση διενέξεων
Η Νότια Αφρική ακολούθησε ένα μονοπάτι μακριά από την εμφύλια σύγκρουση, ένα μονοπάτι που θεμελίωσε στέρεους δημοκρατικούς θεσμούς και διατήρησε μια ζωντανή κοινωνία. Παρά το γεγονός ότι ο Μαντέλα είχε πολλά να κάνει στην πατρίδα του, ειδικά μετά την εκλογή του το 1994 στην προεδρία της χώρας, δεν πίστεψε ούτε στιγμή ότι η Νότια Αφρική θα έπρεπε να γινόταν εσωστρεφής τη στιγμή που είχε κερδίσει την επανεισδοχή της στη διεθνή κοινότητα. Η Νότια Αφρική όφειλε ένα χρέος απέναντι στον υπόλοιπο κόσμο για την αλληλεγγύη που έδειξε στον αγώνα κατά του απαρτχάιντ και εξαιτίας αυτού του χρέους είχε την υποχρέωση να είναι ένας υπεύθυνος διεθνής εταίρος. Τα ανθρώπινα δικαιώματα θα ήταν ο ακρογωνιαίος λίθος της εξωτερικής πολιτικής της χώρας και η επίτευξη της ειρήνης θα έπρεπε να είναι ο στόχος όλων των εθνών χωρίς τη χρήση βίαιων μέσων. Ο μετασχηματισμός της Νότιας Αφρικής ήταν για πολλούς το πρότυπο που θα έπρεπε να ακολουθηθεί και σε άλλες συγκρούσεις, ειδικά στην Αφρική, αλλά όχι αποκλειστικά εκεί.
Δεν θεωρούσε τον εαυτό του υπεράνω του νόμου και πίστευε ότι μια υπεύθυνη κυβέρνηση είναι μια καλή κυβέρνηση.
Στη διεθνή σκηνή, η Νότια Αφρική διαδραμάτισε ενεργό ρόλο σε πολλά μέτωπα. Ο Μαντέλα πίστευε ότι η χώρα του έπρεπε να αξιοποιήσει την ξεχωριστή της θέση προκειμένου να αναπτύξει εποικοδομητικές σχέσεις με τον Βορρά για την καταπολέμηση της φτώχειας και της ανισότητας. Η μεταρρύθμιση των διεθνών θεσμών προκειμένου να ανταποκρίνονται στις μεταβολές των διεθνών συσχετισμών ισχύος αλλά και στις ανάγκες των αναπτυσσόμενων χωρών αποτέλεσε βασική αρχή των εξωτερικής πολιτικής της Νότιας Αφρικής. Ένα διεθνές σύστημα στο οποίο οι αναπτυσσόμενες χώρες έχουν πιο ισχυρή φωνή και μπορούν να διαμορφώνουν την ατζέντα θα ήταν πιο δίκαιο, αμερόληπτο και αξιοκρατικό.
.REUTERS/Siphiwe Sibeko (SOUTH AFRICA)Παρά το γεγονός ότι ο Μαντέλα θεωρείτο κολοσσός στη Δύση, είχε προβληματικές σχέσεις με άλλους Αφρικανούς ηγέτες. Για παράδειγμα, ο Ρόμπερτ Μουγκάμπε στη Ζιμπάμπουε φοβόταν ότι θα έχανε την επιρροή του στην περιοχή με την έλευση του Μαντέλα. Η Νότια Αφρική διέθετε άλλωστε την πιο ισχυρή οικονομία καθώς και πολιτικό και διπλωματικό εκτόπισμα, επομένως προκαλούνταν ανησυχίες για το ηγεμονικό της στάτους στη περιοχή, παρά το γεγονός ότι απέφευγε το ρόλο του «Μεγάλου Αδελφού».
Τα τελευταία χρόνια
Ο Μαντέλα πίστευε ότι η Νότια Αφρική είχε την ευθύνη να ηγηθεί μέσα από το παράδειγμά της. Δεν θεωρούσε τον εαυτό του υπεράνω του νόμου και πίστευε ότι μια υπεύθυνη κυβέρνηση είναι μια καλή κυβέρνηση. Ήταν πρόθεσή του να υπηρετήσει το αξίωμα του προέδρου για μία θητεία, σε μία ήπειρο όπου παρατηρείται ως εξαίρεση η παραχώρηση της εξουσίας ακόμα και μετά τις δύο υποχρεωτικές θητείες.
Η κληρονομιά του φανερώνει ότι το αδύνατο είναι δυνατό.
Το 2009 η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ ενέκρινε ψήφισμα με το οποίο καθιερώθηκε η 18η Ιουλίου ως Διεθνής Ημέρα Νέλσον Μαντέλα, μια αναγνώριση «του ηγετικού ρόλου και της υποστήριξης που επέδειξε στον αγώνα της Αφρικής για απελευθέρωση και ενότητα, της εξαιρετικής συνεισφοράς του στη δημιουργία μίας δημοκρατικής Νότιας Αφρικής, χωρίς φυλετικές και σεξιστικές διακρίσεις, καθώς και του ανθρωπισμού του στο πεδίο της επίλυσης συγκρούσεων, των φυλετικών σχέσεων, της προώθησης και προάσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της συμφιλίωσης, της ισότητας των φύλων, των δικαιωμάτων των παιδιών και άλλων ευπαθών ομάδων».
Η κληρονομιά του φανερώνει ότι το αδύνατο είναι δυνατό· ότι οι δυσεπίλυτες διαμάχες μπορούν να λήξουν με ειρηνικό τρόπο αρκεί όλα τα μέρη να έχουν θέληση· ότι ένας ηγέτης μπορεί να εμφυσήσει πνεύμα συμφιλίωσης ακόμα και στις πιο διχασμένες κοινωνίες· ότι ο αγώνας για δικαιοσύνη δεν μπορεί να είναι επιλεκτικός.
EPA PHOTO/AFP/JANTILAL
Η συχνά άγια μορφή του εμπεριέχει τον κίνδυνο της απλοποίησης μας περίπλοκης προσωπικότητας, με τα δικά της ελαττώματα και τους πολιτικούς συμβιβασμούς, η οποία ισορροπούσε ανάμεσα στις επιταγές της εξουσίας και της Realpolitik, από τη μία, και των αξιών για τις οποίες έγινε γνωστός ο Μαντέλα από την άλλη.
Στα τριάντα χρόνια που μετρά η δημοκρατία στη Νότια Αφρική πολλοί θεωρούν τις τρέχουσες προκλήσεις που αντιμετωπίζει η χώρα -όπως η υψηλή ανεργία (ειδικά ανάμεσα στους νέους), η φτώχεια και άνιση κατανομή του πλούτου- ως απότοκα των συμβιβασμών που έκανε στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Οι νεότερες γενιές τον βλέπουν σαν ξεπουλημένο, υπήρξε ωστόσο ένας πραγματιστής και οξυδερκής πολιτικός, ο οποίος αντιλήφθηκε ότι ο δρόμος που επέλεξε, ο δρόμος της διαπραγμάτευσης και της συμφιλίωσης ήταν καλύτερος από τον εμφύλιο πόλεμο που θα κατέστρεφε τη χώρα και θα άφηνε συντρίμμια.
Η φωνή του ήταν σεβαστή στα διεθνή φόρα και ο ίδιος έστεκε ως παράδειγμα που οι υπόλοιποι μπορούσαν να ακολουθήσουν.
Όταν αποχώρησε από την προεδρία, η χώρα είχε ήδη σημειώσει πρόοδο στην αντιμετώπιση των κοινωνικών και οικονομικών ανισοτήτων που οφείλονταν στο απαρτχάιντ. Η φωνή του ήταν σεβαστή στα διεθνή φόρα και ο ίδιος έστεκε ως παράδειγμα που οι υπόλοιποι μπορούσαν να ακολουθήσουν.
Στα επόμενα χρόνια, όταν τελείωσε «ο μήνας του μέλιτος», πήραμε λάθους δρόμους επιτρέποντας την διαφθορά και την ατιμωρησία να επιδεινωθούν. Επίσης, δεν κατορθώσαμε να αντιμετωπίσουμε τους εδραιωμένους δομικούς οικονομικούς φραγμούς και να δημιουργήσουμε μια συμπεριληπτική κοινωνία. Τέλος, παρακολουθήσαμε την άνοδο πολιτικών κομμάτων και φατριών που πιστεύουν ότι οι λαϊκίστικες λύσεις μπορούν να επικρατήσουν. Όλα τα παραπάνω δεν υποβαθμίζουν όσα πέτυχε ο Μαντέλα. Αντίθετα, υπογραμμίζουν ότι ο δρόμος για την ισότητα και τη δικαιοσύνη δεν είναι ποτέ εύκολος και ότι ο μετασχηματισμός της Νότιας Αφρικής το 1994 δεν ήταν ένα θαύμα, αλλά το αποτέλεσμα της αφοσίωσης πολλών ανθρώπων να μην παρεκκλίνουν από αυτή την πορεία.
Στο τρέχον γεωπολιτικό πεδίο είναι σημαντικό να θυμόμαστε τη σπουδαιότητα της ηγεσίας με ήθος όταν καλείται να προσεγγίσει τις περίπλοκες προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο κόσμος– από τις συγκρούσεις στην Ουκρανία και τη Γάζα μέχρι την κλιματική αλλαγή, την ανισότητα και τη βιώσιμη ανάπτυξη.
*Η Ελισάβετ Σιδηροπούλου είναι Chief Executive στο Νοτιοαφρικανικό Ινστιτούτο Διεθνών σχέσεων.
