Το φαινόμενο της έμφυλης βίας συνεχίζει να μαστίζει την κοινωνία, με το φεμινιστικό κίνημα να έχει κάνει προσπάθειες να μιλήσει ανοιχτά για την πραγματικότητα των θυμάτων, χωρίς να εθελοτυφλεί. Το φαινόμενο δεν είναι καθόλου καινούργιο. Πίσω από κλειστές πόρτες, το τέρας της βίας επιβιώνει, εκκολάπτεται και δυναμώνει μέσα από τη συνενοχή της σιωπής ολόκληρης της κοινωνίας.
Μέσα σε αυτό το κλίμα, γίνεται όλο και πιο ασφυκτικά επιτακτική η ανάγκη να ρίξουμε φως στην πολυπλοκότητα του φαινομένου και να αναζητήσουμε οδούς για ουσιαστική αλλαγή. Εν όψει της σημερινής Παγκόσμιας Ημέρας για την Εξάλειψη της Βίας κατά των Γυναικών, η δικηγόρος Μαρία Αποστολάκη, συντονίστρια των νομικών υπηρεσιών του Κέντρου Διοτίμα, απαντά σε όλες τις νομικές ερωτήσεις που μπορεί να έχετε για περιστατικά έμφυλης βίας και ενδοοικογενειακής κακοποίησης.
1. Τι συνιστά ενδοοικογενειακή / έμφυλη βία βάσει του νόμου;
Έμφυλη βία ονομάζουμε τη βία που στρέφεται κατά της ακεραιότητας και της αξιοπρέπειας ενός ατόμου, λόγω του φύλου του. Ο όρος χρησιμοποιείται για να καταδείξει ότι πολλά περιστατικά βίας κατά γυναικών/θηλυκοτήτων έχουν ως επίκεντρο τις ανισότητες με βάση το φύλο που προκαλούν την διαιώνιση της χαμηλότερης κοινωνικής και οικονομικής θέσης τους στο κοινωνικό σύνολο. Στις περισσότερες μορφές της η έμφυλη βία συνιστά ποινικό αδίκημα και τιμωρείται αυστηρά, μετά και την κύρωση της Σύμβασης της Κων/πολης, που αποτελεί πλέον νόμο του κράτους από το 2018, και οι μορφές που μπορεί να λάβει είναι οι εξής: Λεκτική, σωματική, ψυχολογική/συναισθηματική κακοποίηση, βιασμός, σεξουαλική βία, σεξουαλική παρενόχληση, εμπορία ανθρώπων (human trafficking), σεξουαλική εκμετάλλευση, οικονομική βία, εξαναγκαστικός γάμος, ακρωτηριασμός γυναικείων γεννητικών οργάνων, stalking. Όταν η έμφυλη βία υπό τις μορφές της λεκτικής ψυχολογικής/συναισθηματικής, σωματικής, σεξουαλικής, οικονομική κακοποίησης ή απειλής βίας, τελείται εντός οικογενειακού ή ενδοσυντροφικού πλαισίου τότε την ονομάζουμε ενδοοικογενειακή και επίσης συνιστά ποινικά κολάσιμη συμπεριφορά ήδη από το 2006 όταν ψηφίστηκε ο σχετικός νόμος 3500/2006. Θα πρέπει, ωστόσο, να γίνει διαχωρισμός μεταξύ της έννοιας της ενδοοικογενειακής βίας και της βίας κατά των γυναικών από τους συντρόφους τους. Η πρώτη έννοια είναι ευρύτερη και περιλαμβάνει και την κακοποίηση παιδιών και ηλικιωμένων μελών της οικογένειας.
2. Ο κακοποιητικός σύντροφός μου λέει ότι αν τον εγκαταλείψω θα μου πάρει τα παιδιά. Μπορεί όντως να κάνει κάτι τέτοιο;
Αυτή είναι μια συνήθης απειλή κακοποιητικών συζύγων/συντρόφων η οποία πράγματι είναι ικανή να αποθαρρύνει μια γυναίκα να εγκαταλείψει το βίαιο οικογενειακό της περιβάλλον. Νομικά δεν παρέχεται βέβαια κάποιο δικαίωμα στον δράστη της ενδοοικογενειακής βίας να το πετύχει αυτό άνευ ετέρου, ωστόσο έχουμε δει περιπτώσεις όπου πράγματι η επείγουσα φυγή μιας γυναίκας για να γλιτώσει, όταν δεν παίρνει τα παιδιά μαζί της, μπορεί να λειτουργήσει στο άμεσο μέλλον αρνητικά σε ένα δικαστήριο όπου θα διεκδικείται και από τις δύο πλευρές η επιμέλεια. Αφενός γιατί κυριαρχεί ακόμη και σήμερα η εικόνα και ο ρόλος της γυναίκας – φροντίστριας-αφοσιωμένης μητέρας που θα υπομείνει τα πάντα για χάρη της οικογενειακής συνοχής, οπότε αν απομακρυνθούμε από αυτό το αφήγημα, μπορεί να δούμε να κρίνεται ως όχι κατάλληλη μητέρα μια γυναίκα που έφυγε για να σωθεί. Αφετέρου, ιδίως αν τα παιδιά είναι πολύ μικρά, είναι πιθανό να υποστούν αυτό που λέμε «πλύση εγκεφάλου», ότι η μάνα τους τα εγκατέλειψε, με αποτέλεσμα, σε συνδυασμό με την εξαναγκασμένη στέρηση της παρουσίας της, να μην εκδηλώνουν για αυτήν θερμά συναισθήματα. Για το λόγο αυτό πάντα συμβουλεύουμε τις γυναίκες στο πλάνο διαφυγής τους από μια βίαιη σχέση να φροντίζουν να λαμβάνουν αμέσως, προκαταβολικά αν είναι δυνατόν, δικαστικά μέτρα για την ρύθμιση της επιμέλειας των παιδιών τους.
3. Ποια βήματα πρέπει να κάνω εάν είμαι θύμα έμφυλης βίας; Από πού ξεκινάω;
Η κατανόηση του βιώματος, είναι καταρχάς ένα μεγάλο βήμα. Όχι σπάνια μια κακοποιημένη γυναίκα δεν αντιλαμβάνεται στην αρχή λόγω της πατριαρχικής δομής της κοινωνίας μας ότι αυτό που βιώνει, αν πρόκειται για «ήπιες» πράξεις βίας, όπως η λεκτική, η ψυχολογική, κλπ., είναι όντως κακοποίηση. Το επόμενο, κατά τη γνώμη μου, βήμα είναι η αποκάλυψη, το μοίρασμα. Να το συζητήσει με ανθρώπους που εμπιστεύεται και να ζητήσει την συνδρομή ειδικών επαγγελματιών που μπορούν να την υποστηρίξουν να ξεφύγει από το κακοποιητικό περιβάλλον. Να μην ξεχνάμε πως γρήγορα μπορεί να υπάρξει μια έντονη κλιμάκωση των περιστατικών οπότε ο χρόνος σε αυτές τις περιπτώσεις μετράει αντίστροφα.
4. Μπορώ να ασκήσω κατηγορίες κατά του θύτη; Είναι απαραίτητο να φτάσει η υπόθεση στα δικαστήρια;
Όπως ειπώθηκε, η ενδοοικογενειακή βία και η έμφυλη βία συνιστούν ποινικό αδίκημα, και στην πλειονότητα των περιπτώσεων μάλιστα διώκεται αυτεπάγγελτα. Συνεπώς, είτε μετά από έγκληση της ίδιας της παθούσας είτε μετά από καταγγελία τρίτου ατόμου, η υπόθεση θα λάβει τη δικαστική οδό. Σε περιπτώσεις πλημμελημάτων του ν. 3500/2006 για την ενδοοικογενειακή βία, προβλέπεται υπό προϋποθέσεις η ποινική διαμεσολάβηση, με στόχο, αν ολοκληρωθεί με επιτυχία, η υπόθεση να μην δικαστεί αλλά να υπάρξει ένα είδος «αποκατάστασης» των σχέσεων μεταξύ δράστη και θύματος. Στη χώρα μας δεν υπάρχει για πολλούς λόγους, ωστόσο, ένα ικανοποιητικό πλαίσιο για να λειτουργήσει με επιτυχία ο θεσμός της ποινικής διαμεσολάβησης και να αποδοθεί πραγματικά δικαιοσύνη, εκτός δικαστικών αιθουσών, με τον τρόπο που τα θύματα θα επιθυμούσαν.
5. Έχω παρελθόν με καταχρήσεις / ψυχικές νόσους. Ο σύντροφός μου λέει ότι θα το χρησιμοποιήσει εναντίον μου αν πάρουμε διαζύγιο. Μπορεί νομικά να κάνει κάτι τέτοιο;
Η ερώτηση μας ενδιαφέρει αν υπάρχουν παιδιά και είναι και αυτή μια συνηθισμένη απειλή του κακοποιητικού συζύγου, για να εγκλωβίσει το θύμα. Η αλήθεια είναι πως ένα τέτοιο παρελθόν θα μπορούσε ενδεχομένως να έχει αρνητική επίδραση στην κρίση ενός συντηρητικού δικαστηρίου, ωστόσο αν μια γυναίκα ανταποκρίνεται στον γονικό της ρόλο, και είναι καλά πλαισιωμένη από υποστηρικτικό περίγυρο και επαγγελματίες του πεδίου, δεν θα πρέπει να φοβάται και να υποκύπτει σε εκβιασμούς που στόχο έχουν να την υποτιμήσουν και να την τραυματίσουν ακόμη περισσότερο.
6. Δικαιούμαι νομική συνδρομή;
Δικαίωμα σε δωρεάν νομική συνδρομή που παρέχεται από το κράτος έχουν όλες οι γυναίκες και τα άτομα που είναι θύματα έμφυλης βία και έχουν χαμηλό εισόδημα, καθώς και ανήλικα θύματα σεξουαλικών εγκλημάτων. Ωστόσο θεωρούμε πως ο θεσμός δεν λειτουργεί επαρκώς για να καλύψει τις συγκεκριμένες περιπτώσεις, καθώς πέρα από τη σχετική γραφειοκρατία, διαπιστώνεται ελλιπής ή ακόμη και μηδενική εξειδίκευση των δικηγόρων που διορίζονται για την εκπροσώπηση των παραπάνω ατόμων που είναι εμπλεκόμενα σε πολύ σύνθετες και ευαίσθητες υποθέσεις. Για αυτό το λόγο η Κοινωνία των Πολιτών και οι φεμινιστικές οργανώσεις, όπως το Κέντρο Διοτίμα, που προσφέρει δωρεάν νομικές υποστηρικτικές υπηρεσίες με εκπροσώπηση των θυμάτων από εξειδικευμένες/ους νομικούς, καλούνται να καλύψουν ένα τεράστιο κενό.
7. Τι ρόλο παίζει η τεχνολογία σε περιπτώσεις έμφυλης βίας; Πώς μπορεί ο νόμος να αντιμετωπίσει το cyber abuse;
Παρά την έλλειψη επίσημων στατιστικών στοιχείων στην Ελλάδα αλλά και σε πλαίσιο Ε.Ε. γνωρίζουμε πως ανεπιθύμητα μηνύματα σεξουαλικού περιεχομένου αλλά και εκφράσεις/δηλώσεις μίσους οι οποίες μπορούν να κλιμακωθούν σε απειλές για σεξουαλική κακοποίηση ή /και βιασμό, εκδηλώνονται ευρέως στο διαδίκτυο. Επίσης αρκετά διαδεδομένη δυστυχώς είναι και η σεξουαλική κακοποίηση μέσω εικόνας, δηλαδή η on line κοινοποίηση φωτογραφιών ή βίντεο με ερωτικό περιεχόμενο χωρίς τη συναίνεση του υποκειμένου, αυτό που ευρέως αποκαλείται «εκδικητική πορνογραφία», παρότι είναι ένας όρος που έχει επικριθεί από φεμινιστικές οργανώσεις, όπως και από το Κέντρο Διοτίμα, αλλά και από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, μεταξύ άλλων διότι περιγράφει την εμπειρία του δράστη και όχι την κακοποίηση του θύματος. Αυτό που διαπιστώνουμε στο Κέντρο Διοτίμα στο πλαίσιο της υποστήριξης επιζωσών διαδικτυακής έμφυλης βίας είναι ότι και αυτή η μορφή έμφυλης βίας με τις πολλαπλές και διαρκώς πολλαπλασιαζόμενες εκφάνσεις της, συνιστά μέρος του συνεχούς της έμφυλης βίας και ως τέτοια βιώνεται εκ μέρους των γυναικών. Ενώ πολύ συχνά η βία offline/ εκτός διαδικτύου συνδυάζεται και με βία στο πλαίσιο του διαδικτύου και ιδιαιτέρως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Η ελληνική νομοθεσία πρόσφατα ενσωμάτωσε ευρωπαϊκές ρυθμίσεις με τις οποίες μπορεί να αντιμετωπιστεί το φαινόμενο και να επιβάλλονται κυρώσεις στους δράστες ωστόσο η πολυπλοκότητά του και η έλλειψη στοιχείων αλλά και ενιαίων ορισμών πανευρωπαϊκώς καθιστούν δύσκολη την ικανοποιητική απόκριση, τόσο σε νομικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο.
8. Ποια νομικά μέτρα υπάρχουν για την προστασία των παιδιών σε περιβάλλοντα ενδοοικογενειακής βίας;
Ο νόμος 3500/2006 για την ενδοοικογενειακή βία αλλά και ο ποινικός και ο αστικός μας κώδικας εισάγουν μια σειρά από ρυθμίσεις που μπορούν να προστατεύσουν τα παιδιά που κακοποιούνται σωματικά / σεξουαλικά ή παραμελούνται, οι οποίες φτάνουν ακόμη και ως την αφαίρεση της γονικής μέριμνας από τον κακοποιητικό γονέα, την απαγόρευση της επικοινωνίας, την αναδοχή του παιδιού κλπ. Ωστόσο πρέπει να ειπωθεί πως για να προσφερθεί πραγματική βοήθεια είναι απαραίτητο να αναγνωρίζονται από τους τρίτους (πχ. το σχολείο, το ευρύτερο περιβάλλον, τους επαγγελματίες υγείας) έγκαιρα τα σημάδια και οι ενδείξεις που πιθανώς υποδηλώνουν κακοποίηση καθώς τα περιστατικά αυτά εκδηλώνονται μέσα σε ένα περιβάλλον που θεωρείται «κύκλος εμπιστοσύνης», κάτι που καθιστά τα παιδιά ακόμη πιο ευάλωτα. Η Πολιτεία πρέπει να στοχεύσει σε ενίσχυση των πολιτικών και των μέτρων πρόληψης, αναγνώρισης και έγκαιρης παρέμβασης.
9. Υπάρχουν νομικά μέσα / πόροι για ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα που βιώνουν ενδοοικογενειακή βία;
Το πλαίσιο αντιμετώπισης της ενδοοικογενειακής βίας αυτή τη στιγμή δεν προσφέρει ιδιαίτερες/ξεχωριστές ρυθμίσεις ή παροχές για ΛΟΑΤΚΙ + θύματα. Υπάρχει ειδική νομοθεσία που αφορά στις διακρίσεις που υφίστανται θύματα με βάση την ταυτότητα, την έκφραση φύλου τους και τον σεξουαλικό τους προσανατολισμό, όχι όμως σε επίπεδο αντιμετώπισης της ενδοοικογενειακής βίας αυτής καθ’ εαυτής.
10. Ποια ένδικα μέσα υπάρχουν για μετανάστριες / προσφύγισσες που είναι θύματα έμφυλης βίας;
Η νομοθεσία για την ποινική αντιμετώπιση της έμφυλης βίας αφορά και προστατεύει τόσο τις γηγενείς όσο και τις προσφύγισσες/μετανάστριες γυναίκες, χωρίς διάκριση λόγω χώρας καταγωγής. Οι γυναίκες όμως που βιώνουν έμφυλη βία και έχουν ταυτόχρονα προσφυγικό/μεταναστευτικό προφίλ έχουν ανάγκη από ένα πιο σύνθετο πλαίσιο προστασίας καθώς είναι περισσότερο αποκλεισμένες κοινωνικά. Έχουν ανάγκη πχ διερμηνείας και πολιτισμικής διαμεσολάβησης, ανάγκη συνοδείας στις δημόσιες υπηρεσίες κλπ. Επίσης, αυτές οι γυναίκες είναι αναγκαίο να διασφαλίζουν τη νόμιμη παραμονή τους στη χώρα καθώς σε διαφορετική περίπτωση είναι περισσότερο πιθανό να πέσουν θύματα εκμετάλλευσης παράνομων κυκλωμάτων και είναι περισσότερο εκτεθειμένες στην έμφυλη βία. Η εθνική νομοθεσία παρέχει τη δυνατότητα σε αλλοδαπές γυναίκες που είναι θύματα ενδοοικογενειακής βίας και σεξουαλικών πράξεων να λάβουν αυτόνομη άδεια νόμιμης παραμονής στη χώρα ακριβώς για τον λόγο αυτό. Επίσης αναγνωρίζεται ως λόγος χορήγησης προσφυγικού καθεστώτος το να έχει υποστεί μια γυναίκα έμφυλη βία στη χώρα καταγωγής της ή κατά τη διάρκεια του ταξιδιού της προς την Ελλάδα, καθώς και όταν γενικότερα στη χώρα καταγωγής τους οι γυναίκες και τα κορίτσια αποτελούν ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα υπό την έννοια ότι υφίσταται διακρίσεις και βία ακριβώς λόγω του φύλου τους.
